O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti

Bilvosita  (kosvennыy)  usul  bilan  don  qismlarining  kimyoviy  tarkibi 
aniqlanadi.  Shu  bois  kraxmal  qismining  kuldorligi  qobiqlar  va  murtak 
kuldorligidan  ancha  kamdir.  Ana  shu  ko’rsatkichlar  asosida  tajribada 
endospermaning miqdori quyidagi formula asosida hisoblanadi: 

=
i
i
z
m
z
m
0
0
 
(1) 
bu erda, m
0
 va m
i
 – don va uning anatomik qismlari massasi, % 
 
va z
0
 va z
i
 – don va uning anatomik qismlarining kuldorligi, %. 
Ishni  bajarish  tartibi.  Bunda  2  xil  usuldan  foydalanish  mumkin.  Birinchi 
usulda  donning  anatomik  qismlarida  endospermning  turlicha  taqsimlanganligiga 
asoslanadi; ikkinchi usul analitik hisoblash usulidir. 
Birinchi usul. Don tarkibidagi endospermaning kraxmal qismi tarkibi quruq 
kleykovina  va  kraxmal  miqdorlari  yiindisi  bilan  aniqlanadi,  chunki  bu  anatomik 
qismda  –  faqat  shu  moddalar  mavjud  bo’ladi.  Aleyron  qatlam,  qobiqlar  va 
murtakda  kraxmal  va  kleykovinani  hosil  qiluvchi  oqsillar  bo’lmaydi.  Bundan 
tashqari,  kraxmal  endosperma  tarkibining  95%  ini  ana  shu  oqsil  moddalar  tashkil 
qiladi.  Ya’ni,  deyarli  butun  qismini  tashkil  qiladi,  olib  borilgan  izlanishlar 
ko’rsatishiga  binoan  kraxmal  (yiindisi)  quruq  kleykovina  yiindilari  va 
endospermani  tashkil  korrelyastiya    koeffistienti  budoyning  I,  III  va  IV  tiplari 
uchun 0,97±0,01 ni tashkil qiladi. 
Ilmiy izlanishlar shuni ko’rsatadiki, I, III va IV tipli don budoylari tahlilidan 
shu  ma’lum  bo’ldiki,  endosperma  miqdori  (%)  quyidagi  formula  asosida 
aniqlanadi: 
(
)
.
68
,
2
*
97
,
0
2
1
+
+
=
х
х
Х
з
 
bu  erda,  x
1
  va  x
2 
don  tarkibidagi  kraxmal  va  quruq  kleykovina  moddasiga 
nisbatan miqdori, % 
X
z
 = x
1 
+ x
2
 + 0,2   
 
(2) 
deb  o’zgartirsak  bo’ladi.  Shunday  qilib,  don  tarkibidagi  endospermaning 
kraxmal qismini aniqlash  uchun dondagi kraxmal  va quruq kleykovina  miqdorlari 
aniqlanadi.  Kraxmalni  aniqlash  uchun  Evers  yoki  Arxipovich  usullaridan 
foydalansa bo’ladi. Bularning aniqligi katta bo’lib, vaqt ham kam sarflanadi. (1) 
Quruq  kleykovina  miqdorini  to’ridan-to’ri ho’l  kleykovinani  quritish  orqali 
yoki  Auerman-Bloxina  usuli  bilan,  ya’ni  bunda  1-chi  dondagi  ho’l  kleykovina 
miqdori  va  uning  sifati  IDK-1  asbobida  aniqlanadi.  Keyin  esa  ho’l  kleykovina 
miqdorining don namligiga nisbati (14,5%) keltiriladi. 
5
,
14
100
100
)
(
0
'
2
5
,
14
'
2
−
−
=
W
X
Х
  
(3) 

---

 
93 
W
0
 – don namligi, % 
Keyin IDK ko’rsatkichi asosida jadvaldan KP koeffistienti aniqlanadi va uni 
5
,
14
)
(
'
2
Х
 ga bo’lish orqali quruq kleykovina miqdori X
2
 topiladi. 
Masalan, don namligi 12,5% bo’lganda ho’l kleykovina miqdori 29,3% ni 
tashkil etdi,  va uning sifati esa IDK-1 asbobida 95 birlikka teng bo’ladi. Bundan:                         
30
5
,
14
100
5
,
12
100
*
3
,
29
)
(
5
,
14
'
2

−
−
=
Х
 
1-jadvaldan,  (95 birlik)ma’lum bo’ldiki  IDK-1 asbobida  kleykovina sifati 
95  birlikka  teng  bo’lganda  KP=3,150  ga  tengdir.  Bu  holda  quruq  kleykovina 
miqdori: 
%
5
,
9
150
,
3
0
,
30
2
=
=
Х
 ni tashkil qiladi  
Bunda: KP – quruq kleykovinani aniqlashda “qaytadan hisoblash 
koeffistienti”dan foydalaniladi (3.) 
Ammo  Auerman-Bloxina  usulidan  foydalanganda  ho’l  kleykovinani  quritib 
aniqlaganga nisbatan tajribalar aniq bo’lmasligi mumkin. 
Kleykovinani  quritishda  Chijova  asbobidan  foydalaniladi.  Kleykovinani 
yupqa qilib yoyib, avval torib so’ng ikki qavat filtr qoozi orasiga qo’yib quritiladi. 
Buni  doimiy  massagacha  quritish  uchun  5…7  min  kifoya  bo’ladi.  Donning 
massasiga nisbatan quyidagi formulalar orqali endosperma miqdori aniqlanadi: 

=
1
1
0
0
z
m
z
m
 
 
(4) 
X
z
 = x
1 
+ x
2
 + 0,2   
 
(5)