O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

6-rasm. Meva va urug„ xom ashyolari 
 
Er ostki organlar (ildiz, ildizpoya, tuganak va piyozlar) odatda o‗simlik 
uyquga kirgan vaqtida – erta bahorda yoki kech kuzda tayyorlanadi. Ba‘zi er ostki 
organlarni o‗simlik gullab bo‗lganidan so‗ng yig‗iladi. CHunki ularning ba‘zilarini 
o‗sayotgan erida baland bo‗yli begona o‗simliklar orasidan topish qiyin (solab 
turlari va boshqalar), ba‘zilarini qurib qolgan poyalarini esa shamol sindirib 
uchirib ketadi (etmak va boshqalar). 
Er ostki organlarni belkurak, ketmon va boshqa asboblar bilan qazib 
olinadi. Bir joyni o‗zida o‗simlik ko‗p hamda er ostki organlari yaxshi rivojlangan 
bo‗lsa, u holda traktor bilan kovlab olinadi (qizilmiya va boshqalar). Yig‗ilgan er 
ostki organlarni loy, tuproq, qum, barg va poyalardan tozalab (ba‘zilarini suvda 
yuvib), quritish uchun mayda bo‗laklarga qirqiladi. 

---

25 
7-rasm. Er ostki qismi xom ashyolari 
O‗simlikning er ustki qismlarini, masalan bargi, guli va boshqa qismlarini 
shudring ko‗tarilgandan so‗ng havo ochiq paytida yig‗ib olinadi. YOmg‗ir yoki 
ertalabki shudring ko‗tarilmasdan oldin yig‗ilgan o‗simliklarni quritish qiyin, ular 
qurtilganida ham qorayib ketadi. Yig‗ilgan dorivor mahsulotlarni savatlarga bosib 
yoki bir erga uyub qo‗yib bo‗lmaydi, chunki namlik va issiqlik (qizish yoki quyosh 
harorati) ta‘sirida o‗simlik to‗qimalarida chuqur biokimyoviy o‗zgarishlar ro‗y 
beradi, organimzga ta‘sir etuvchi kimyoviy birikmalar parchalanib ketib, dorivor 
mahsulot o‗z qimmatini yo‗qotadi. 
Mahsulotlarni tayyorlash usullari. Dorivor o‗simliklarning xom ashyo 
qismlarini yig‗ish ularda tasir etuvchi moddalarning eng ko‗p miqdorda to‗plagan 
davrida olib boriladi. O‗silikni rivojlanish (ontogenez) jarayonida o‗rganish 
natijasida uning tarkibidagi biologik faol moddalarning eng ko‗p miqdorda 
to‗planishiga qarab, xom ashyoni optimal yig‗ish muddati belgilanadi.
Dorivor xom ashyoni yig‗ish muddati taqvim davrlarda ifodalansada, lekin 
ular faqat umumiy yo‗llanma sifatida keltiriladi. Ba‘zan ularni yig‗ib rivojlanish 
fazasi bilan to‗g‗ri kelmasligi ham mumkin. O‗simliklar rivojlanishi bir necha 
faktorlarga bog‗liq: o‗simlik o‗sadigan geografik zonaga, o‗simliklarning o‗ziga 
xosxususiyatlariga, yilning meteriologik sharoitiga, tuproq sharoitiga va boshqalar. 

---

26 
Masalan, shirinmiya ildizini tayorlash Ural o‗lkasida may oyidan oktyabrgacha, 
Dog‗istonda martdan iyungacha, O‗zbekistonda esa oktyabroyining oxiridan todan 
ap-reloyigachgacha bo‗lgan muddatlarda olib boriladi. 
SHuning uchun yig‗ish davrini aniq belgilashda (tashqi belgilarga qarab) 
rivojlanish fazalarini nazarda tutish lozim. Bu fazalar ayrim o‗simlik turlari uchun 
bir xil bo‗lmay, uni belgilash o‗simlikning turli organlarida biologik faol 
moddalarning maksimal miqdorda to‗planishiga bog‗liq.
Ba‘zi o‗simlik vakillarining alohida qismlari yig‗iladi, o‗simlikni xom 
ashyo qismi yig‗ilganda, imkon qadar (keraksiz bo‗lmagan qismlari kam 
aralashgan, begona o‗simliklar umuman aralashmagan holda) to‗g‗ri yig‗ilishi 
kerak. Masalan, er ustki (o‗ti) xom ashyolari tayyorlash va quritishga alohida 
e‘tibor berilish lozim. Bunda dastlab o‗simlik xom ashyolari tozalarnadi, taxtlanadi 
va bog‗lash uchun tayyorlanadi. So‗ngra ularni orasidan iplar o‗t qismiga yaqinroq 
joydan o‗tkaziladi va bog‗lanadi. Xuddi shu tartibda ikkinchi bog‗lam ham 
tayyorlanadi va bog‗lanadi. Ortiqcha keraksiz er ustki qismlari olib tashlanadi ikki 
bog‗lam bir biri juft qilib birlashtirib bog‗lanadi. Keyinchalik juft bog‗lamlar 
belgilangan tartibda soya va salqin joylarda quritiladi (rasm).
Har-bir xom-ashyo turlarini kunning xar-xil vaqtlarida yig‗ilishi mumkin. 
Asosan ochiq havoda, kunduzgi soatlarda xom ashyoni yig‗ish qulay. Xom-
ashyoni erta saxarlab saharlabyoki kuyosh quyoshbotgandan so‗ng, ya‘ni 
o‗simlikda shudring bo‗lgan vaqtda yig‗ish tavsiya etilmaydi.