O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti «iqtisodiyot» fakulteti

Hisobot va statistikaning xalqaro standartlari 
Xalqaro standartlar, har xil davlatlarda hisoblangan ko‘rsatkichlarning 
taqqoslanishi uchun o‘rnatiladi, ularning yordami bilan dunyodagi muhim ijtimoiy-
iqtisodiy hodisalar bir xil ta’rif-tavsif qilinadi va butun dunyo, hududlar, mamlakatlar 
bo‘yicha natijalar chiqariladi. 
BMTning bunday hujjatlariga avvalo, milliy hisob-kitobchilik tizimi kiradi. U 
1951 yilda BMT SK ekspertlari tomonidan ishlab chiqilgan va 1953 yil EKOSOSda 
tasdiqlangan. Hozir amaliyotdagi xalqaro MXT varianti bir necha yil davomida 
tayyorlandi, 1993 yilda u EKOSOSda tasdiqlandi va xalqaro tashkilotlar hamda 
davlatlarda amaliy qo‘llash uchun tavsiya qilindi. Ushbu xalqaro standart, to‘lov 
balansi bilan o‘zaro bog‘liqlik tarmoqlararo aloqalar jadvaliga va ishlab chiqarish 
omillarining nazariyasiga asoslangan bir xil ko‘rsatkichlarini qo‘llashni tartibga 
soladi. 
Xalqaro statistika bo‘yicha BMT tavsiyalarini 
ishlab chiqish chizmasi 
1 
4 
5 3 2
6 
 
 
 
4.1.1-rasm 
 
Chizmadagi sonlar ma’nosi: 1 – boshlang‘ich so‘rov; 2 – taklif loyihasi; 3 – 
davlatlar mulohazasi; 4 – ilk loyiha; 5 – komissiya loyihasi; 6 – BMT tavsiyasi. 
Bunday ko‘rsatkichlar tizimi yordamida mamlakatdagi qayta ishlab chiqarish 
jarayonlari va xo‘jalik sektorlaridagi qayta ishlab chiqishda taklif-tavsiya qilinadi. 
BMTning umum uslubiy hujjatlari qatoriga XVF mutaxassislari tomonidan 
tayyorlangan to‘lov balansi tuzishni ko‘rsatish mumkin. Uning 1993 yildagi 
beshinchi nashri uslubiy jihatdan MXT – 93 bilan o‘zaro bog‘langan. U 
mamlakatdagi har bir xo‘jalik sektorida egalik qilayotgan sub’ektlarning tashqi 
iqtisodiy faoliyatlari natijalari ko‘rsatkichlarini bir xil hisoblashga yordam berish 
uchun taklif qilingan. 
Bunday muhim hujjat 1979 yilda milliy statistika fondlari tamoyillarini 
boshqarish hujjatlari hisoblanadi. Ularda 1993 yilda aniqlik kiritilgan va MXT – 
BMT SK 
BMTning iqtisodiy-
ijtimoiy kengashi 
Statistik bo
‘
lim 
Mamlakatlarning 
markaziy statistik 
organlari. 
Davlat hokimiyati 
BMTning maxsus 
muassasalari 
Ekspertlar guruhi 
BMTning hududiy 
komissiyasi 
Malakali xalqaro 
tashkilotlar 

---

22 
93ning tarkibiy qismi bo‘lgan iqtisodiy harajatlar ko‘rsatkichlarini hisoblash 
usullarining asoslari bayon qilingan. 
1)Har qanday faoliyatning xalqaro standart tasnifi – MSOK. 
U xo‘jalik tarmoqlarining statistik ko‘rsatkichlarini guruhlashni tartibga soladi. 
O‘zbekistonda unga o‘xshash – OKONX, har bir holatda kirim kalitlari bilan 
MSOKga indekslar, mos keladi. U birinchi bo‘lib 1949yilda BMTda ishlab chiqildi 
va 1958, 1968 va 1990 yillarda tuzatishlar kiritildi. 
2)Xalqaro standart savdo tasnifi – XSST. U birinchi marta 1951 yilda ishlab 
chiqilgan va 1961, 1968, 1975 va 1990 yillarda aniqliklar kiritilgan. 1953, 1961, 1987 
yillarda indekslar bilan to‘ldirilgan. 
3)1987 yilda BMTda yirik iqtisodiy guruhlarda tovarlar tasnifi ishlab 
chiqildi(YIGTT). Unda ishlab chiqarish vositalarini eksport-import uchun tovarlar, 
oraliq va iste’mol tovarlari aniqlanadi. 
4)YUNESKO tomonidan ishlab chiqilgan, xalqaro standart ta’lim tasnifi 1974 
yildan boshlab, uch asosiy ta’lim bosqichida o‘qiyotgan yagona guruhlar uchun 
foydalanilmoqda. 
5)1958 yildan boshlab, MOTda ishlab chiqilgan xalqaro standart maslaklar 
tasnifi faoliyat yuritmoqda, unga bir necha marta tuzatishlar kiritilgan. 
6)Xalqaro standart bandlilik tasnifi. U ham MOTda ishlab chiqilgan aholi 
bandligi turlarini ta’rif-tasnif qilish uchun foydalaniladi. 
7)Xalqaro standart kasalliklar, o‘limlar va nogironlik tasnifi. U 1948 yilda VOZ 
tomonidan ishlab chiqilgan va sog‘liqni saqlash organlari joriy amaliyotini aks 
ettirish uchun bir necha marta tuzatish kiritilgan. 
Odamlarning turli xil faoliyat yuritish sohalari bo‘yicha yana o‘nlab boshqa 
xalqaro tasniflar mavjud. Oxirgi vaqtda maxsus xalqaro turizm ko‘rsatkichlari tasnifi 
ishlab chiqilgan. 
Ko‘rsatkichlarni hisoblab chiqishni boshqarish xalqaro standartlari nihoyatda 
ko‘p ko‘rsatib o‘tilgan. Bu guruhda ko‘proq amaliy e’tibor BMTning statistik 
yilnomasiga uslubiy izohlar va uni to‘ldiruvchi BMTning yillik statistik ma’lumotlari 
berilgan. Xalqaro mehnat statistikasi va boshqa qator nashrlarga bir xil uslubiy 
izohlar beriladi. Umumjahon tadqiqotlarida aholini va turar joylarni ro‘yxatga olish, 
ishlab chiqarish, qishloq xo‘jaligi, savdo va hokazolarni tartibga solish haqida uslubiy 
ko‘rsatmalar asosiy rol o‘ynaydi. Statistika uchun BMT ST tavsiyalari va 
boshqarishlarida mos keladigan ko‘rsatkichlar hisobining usuli va tartibi kelajakdagi 
kashfiyotlar va aniqlashlarni qo‘lga kiritdi. Qisman aholining tabiiy harakati; aholini 
ro‘yxatga olish tartibining tamoyil va tavsiyalari; uy-joylarda iste’molni baholash 
usuli; transport ishlarini baholash usullari va aniqlanishi, ko‘rsatkichlarni hisoblash 
tamoyillari mufassal ishlab chiqilgan. O‘xshash tavsiyalar BMT tizimining maxsus 
muassasalarida ham tayyorlandi. Shunday qilib, MOT bandlik va ishsizlik, ish haqi, 
ish vaqti, iste’mol baholarining indeksi, ishlab chiqarish falajligi, mehnat 
unumdorligi va boshqa tarmoqlar statistikasi bo‘yicha tavsiyalarni nashr qiladi. FAO 
– qishloq xo‘jalik hisob-kitob balansini olib borish, alohida mahsulotlarning 
ko‘rsatkichlarini, qishloq xo‘jalik maydonlari, hosildorlik, alohida savdo-sotiq turlari 
oboroti 
balansini 
olib 
borish 
bo‘yicha 
tavsiyalarni ishlab chiqaradi va 
mukammallashtiradi. 
YUNESKO 
– 
maktab 
muassasalaridagi 
iste’mol 

---

23 
ko‘rsatkichlarini; ta’lim harajatlarini, o‘quvchilarning o‘qishni tashlash sabablarini; 
ta’limni to‘xtatishdan qilingan yo‘qotishlarni; kitob chiqarishni va davriy nashriyot, 
fan-texnika 
rivojining 
ta’rif-tavsiyalarini 
hisoblab 
chiqish 
bo‘yicha uslubiy 
tavsiyalarni ishlab chiqdi. 
Oilalar byudjetlarini tanlanma tadqiq qilish, uy xo‘jaligini tanlanma tadqiq 
qilish, turli xil statistik kuzatish ob’ektlarini ro‘yxatga olish, «ishlab chiqarish 
harajatlari» jadvallarini tuzish va ularni tahlil qilish muammolari va hokazolar 
bo‘yicha boshqarishda muhim rol o‘ynaydi. 
Ma’lumot guruhlarida BMTning o‘nlab xalqaro standartlari bor. Ularga 
quyidagi muntazam aniqlaydigan va yangilaydiganlarni belgilaymiz. 
 Xalqaro o‘lchamlar va vaznlar. 
 Statistika uchun geografik hududlarning nomenklaturasi. 
 Jahon mamlakatlari va millatlarning nomlari. 
 Xalqaro standartlar ko‘rsatkichlari. 
 Jahonning bojxona zonalari. 
 Xalqaro tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan statistik ko‘rsatkichlarning 
ro‘yxati. 
 Koeffisentlarning milliy o‘lchov birligidan metr o‘lchov birligida qayta 
hisoblash. 
 Aholining tabiiy harakatini ro‘yxatga olish usullari ma’lumotnomasi. 
 Jahon statistik tashkilotlarining ma’lumotnomasi. 
 Jahon maorif tashkilotlarining ma’lumotnomalari. 
Hozirda 
statistika sohasi bo‘yicha 150dan ortiq xalqaro standartlar 
qo‘llanilmoqda. Ulardan 60tasi BMT Skda, qolganlari esa BMT tizimining maxsus 
muassasalarida ishlab chiqilgan. Bunday standartlar asosida mamlakatlar uchun 
BMTda maxsus so‘rovnomalar tuziladi. Bu so‘rovnomalarda xalqaro tashkilotlarni 
qiziqtiradigan tegishli ko‘rsatkichlar bor va ular bo‘yicha mamlakatlar tomonidan 
ma’lumotlar so‘raladi. 
Ushbu 
so‘rovnomalarda 
xalqaro 
standartlarga 
mos 
ravishda bunday 
ko‘rsatkichlarni qanday hisoblashning qisqa uslubiy tushuntirilishi mavjud. Bunday 
so‘rovnomalar 
yordamida 
BMTning 
statistik 
xizmatlari 
xalqaro 
statistik 
ko‘rsatkichlar tizimida ishlab chiqilgan muhim ma’lumotlar yig‘iladi. Uning xalqaro 
tashkilotlar tarmoqlari orqali o‘tish yo‘llari 4.1 rasmda ko‘rsatilgan. 
Statistika 
o‘z ko‘rsatkichlarini ma’lum darajada buxgalteriya hisoboti 
ma’lumotlariga asoslantiradi. Shuning uchun 1968 yilda BMT SK MXT tamoyillari 
bilan buxgalteriya hisoboti tamoyillarini o‘zaro bog‘lashga harakat qiladi. Xalqaro 
buxgalteriyalar uyushmasi: standart buxgalteriya qo‘mitasi bilan (1973 yildan), 
buxgalterlarning xalqaro federasiyasi (1977 yildan), Evropa buxgalter-ekspertlari 
federasiyasi va boshqalar bilan aloqalar yo‘lga qo‘yilgan. Mana shu maqsadlar uchun 
1982 yilda mamlakatlarning davriy aniqlanadigan xalqaro standartlar buxgalteriya 
hisobotini amaliyotda joriy qilishda yordamlashadigan xalqaro standart hisob-kitob 
bo‘yicha BMTning hukumatlararo ekspert guruhi tuzildi. Hozirda MXT – 93 
tamoyillariga asoslangan 30 tadan ortiq bunday standartlar kamchilik bilan faoliyat 
yuritmoqda. Bunday standartlar Fransiyada, umummilliy hisob rejasi orqali yanada 
to‘liq va muntazam joriy qilingan. 

---

24 
Buxgalteriya hisobotining xalqaro standartlarida uning muhim hisob bo‘limlari 
va ularning taqqosligi bo‘yicha mos ko‘rsatkichlar tarkibini bir xil tushunishni 
ta’minlaydigan 
muhim 
holati 
tartibga 
solinadi. 
Bu 
hisobotlarda 
hisobni 
shakllantirishning qattiq majburiyatlarisiz ishlab chiqish imkonini beradi. Barcha 
buxgalteriya hisoboti standartlarini quyidagi bo‘limlar bo‘yicha guruhlash mumkin: 
 umumuslubiy; 
 tashkilot faoliyatining umumiy yo‘nalishini ta’rif-tavsif qiladigan; 
 ularning alohida faoliyat turini ta’rif-tavsif qiladigan; 
 mol-mulk va aktivlarning alohida turlarini hisobga oladigan; 
 davlat subsidiyalari va ijtimoiy chegaralarini hisobga oladigan.