O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti «iqtisodiyot» fakulteti

7.2. Tashqi savdoda tovarlar importi va eksporti, uni statistik o‘rganish 
Avvalambor, eksport va import haqida va uni hisobga olish to‘g‘risida gap 
ketganda, tashqi savdo hisobini olib borish haqida gapirish lozim. Bojxona xodimlari 
tomonidan tashqi savdoni rasmiylashtirishda bojxona deklarasiyalari, tovar va 
xizmatlarga berilgan yo‘l qog‘ozlari, tovarlar va xizmatlar hisobi va ularning 
shartnoma pasportlari rasmiylashtiriladi. Bojxona chegaralari kesib o‘tsada, ammo 
tashqi savdo hisobiga olinmaydigan tovar va xizmatlar quyidagilardan iboratdir: 
1. To‘g‘ridan – to‘g‘ri tranzit (omborlarda saqlanganlaridan tashqari). 
2. Jismoniy va yuridik shaxslarning, xorijlik fuqarolarning hamda diplomatik 
missiyalarning shaxsiy yuki. 
3. Bir yildan ortiq bo‘lmagan muddatga joriy ijaralarni hisobga olgan 
shartnomadagi tovarlar. 
4. Qaytayotgan taralar(konteynerlar, shisha idishlar) va namunalar. 
5. Muomaladagi oltin tangalar va boshqa tangalar, muomalada bo‘lgan qimmatli 
qog‘ozlar va banknotlar. 
6. Vaqtinchalik olib kirilayotgan yoki olib chiqib ketilayotgan tovarlar: 
6.1. Teatr bezaklari. 
6.2. Sport inventarlari. 
6.3. Mashinalar. 
6.4. Auksion, yarmarka va ko‘rgazmalarga olib kelingan tovarlar. 
6.5. Kinofilmlar ijarasi. 
7. Transport vositalari va boshqa uskunalar ta’miri. 
8. Tovarlarni olib kelmasdan reeksport qilish. 
9. Nomoddiy xizmatlar qiymati. 
10. Tovar va xizmatlarni kafolatli etkazib berish. 
Statistika tovarlar importi deganda quyidagilar tushuniladi: 
1. Ichki iste’mol va qayta ishlash maqsadidagi tovarlar. 
2. Uzoq muddatdagi reeksportni ko‘zlab olib kelingan tovarlar. 

---

88 
3. Tegishli bojxona omborlarida qayta ishlash uchun olib kellingan tovarlar. 
Birinchi kategoriyadagi tovarlar bojxona qo‘mitasi tomonidan olib boriladigan 
ichki iste’mol uchun olib kirilayotgan mahsulotlarni mamlakat hududiga qo‘yish 
bilan bog‘liq ommaviy tadbirlardir. O‘zbekiston importida ushbu tovarlar ulushi o‘ta 
yuqoridir. 
Eksport haqida gap borganda esa: 
1. Mamlakat hududida ishlab chiqarilgan, qazib olingan yoki etishtirilgan 
mahsulotlar. 
2. Bojxona nazorati ostida qayta ishlangan mahsulotlar. 
3. Belgilangan bojxona omborlariga olib kelingan tovarlar. 
4. Ichki iste’mol uchun import qilingan, ammo iste’mol qilinmay qolgan 
mahsulotlar. 
Statistika tovar va xizmatlar import va eksportini o‘rganishda bir necha 
usullardan foydalanadi. Bunday usullar jumlasiga statistikaning umumiy usullaridan 
dinamika ko‘rsatkichlari, indekslar usuli, grafik va jadvallar usullari, tarkib va 
salmoqni ifodalovchi ko‘rsatkichlar, shu bilan birga balans usullari bilan keng 
foydalaniladi. Tashqi savdo balansi mamlakat uchun ma’lum muddatda tashqi savdo 
holatini yaqqol ko‘rsatib beradi. Shu bilan birga tashqi savdo balansi mamlakat tashqi 
savdosi istiqbolini va tashqi savdoga tegishli chora-tadbirlar manbai ekanligini 
hisobga olishi lozim. 
Tashqi savdoga tahliliy yondashishda indekslar usulining ahamiyati katta. 
Chunki zamon va makonda tashqi savdoni o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. 
Baho indeksi quyidagi formula yordamida hisoblanadi: 
0
1
1
1
p
I
p
q
p
q
Paashe formulasi. 
Ba’zi hollarda ayrim tovarlar uchun baho indeksini hisoblashga to‘g‘ri keladi. 
0
1
p
p
i
p
Tashqi savdoni fizik hajmidagi o‘zgarishlar umumiy tarzda quyidagi indeks 
orqali ifodalanadi: 
0
0
0
1
p
q
p
q
I
q
(Laspeyres formulasi) 
ayrim tovarlar uchun esa: 
0
1
q
q
i
Bundan tashqari tashqi savdo shartini ifodalovchi indeks: 
ri
re
st
I
I
I
Bu erda: I
re
– eksportning o‘rtacha baho indeksi. 
I
ri
– importning o‘rtacha baho indeksi. 
Shu bilan birga tashqi savdo strategiyasini ifodalab beruvchi import kvota va 
eksport kvota darajasi va indeksi hisoblanadi. 

---

89 
Eksport kvotasi darajasi: 
YaIM
EK
K
EK
; indeksi 
0
1
ek
ek
ek
К
К
i
Import kvotasi: 
YaIM
IK
K
ik
; indeksi 
0
1
ik
ik
ik
К
К
i
Tashqi savdoni rivojlanish tendentsiyalarini tahlil qilishda eksport va import 
elastikligi koeffisenti hisoblanadi. 
Eksport elastikligi: 
:
:
YaIM
YaIM
E
E
E
E
Import elastikligi. 
YaIM
YaIM
I
I
E
i
:
; 
Bu erda o‘sishning mutlaq qiymatini ifoda etadi. 
Birinchi ko‘rsatkich YaIMning o‘sish tendentsiyasiga nisbatan eksport o‘sish 
tendentsiyasi nisbatini aniqlaydi. Ya’ni, mahsulot eksporti YaIM o‘sish ta’siri va 
eksport hajmi real o‘sishini ifodalaydi. 
Ikkinchi ko‘rsatkich esa YaIM o‘sishi bilan import hajmi o‘sishi o‘rtasidagi 
bog‘liqlikni ifodalab, ularning o‘sish tendentsiyalarini o‘zaro taqqoslashga imkon 
beradi. 
Statistika yuqorida aytib o‘tilgan ko‘rsatkichlardan tashqari tashqi savdo 
salmog‘i, uning turilishi ham keng o‘rganadi.