O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti sh. S. Sayfutdinov, F. N. Xalimova mehmonxona xo‘jaligi infratuzilmasi

8.4. Ekskursiya xizmatlar ko‘rsatishda ekskursovod va uning roli 
Ekskursovod - mutaxassis uning rahbarligi ostida ekskursiya o‘tkazish 
metodlari talablariga muvofiq atrof hakiqiyligini bilish jarayoni yuz beradi. 
Ekskursovod ishi bir qator xususiyatlari bilan harakterlanadi. U chuqur nazariy 
bilimdon tashqari ekskursovodga shaxs sifatida ma’lum amaliy ko‘nikmalar va o‘quv 
hamda aniq talablar qo‘yadi. U quyidagi harakterli qirralarga ega bo‘lishi zarur: 
x salohiyatli; 
x individuallik; 
x ma’suliyatli; 
x shaxsiy munosabatlik; 
x faol hayot pozitsiyasiga egalik. 
Ekskursovod kasbini o‘zlashtirishda quyidagi qobiliyatlar turi muhim 
hisoblanadi: 
x konstruktiv; 
121 
x tashkilotchilik; 
x kommunikativlik. 
Konstruktiv 
qobiliyat-ekskursiya 
materiallarini 
to‘g‘ri 
rasmiylashtirish va tanlab olish mahoratida, uni ekskursiya xizmatlari ko‘rsatishga 
tabaqalashgan yondoshuv hisobga olingan holda tinglovchilarga to‘liq yetkazish 
shaklini tanlash o‘quvida o‘z aksini topadi. 
Tashkilotchilik qobiliyati - ekskursovodlik mahoratini ekskursiya guruhi 
rahbariyati bilan hamfikorlikka erishishi bilan belgilanadi. 
Kommunikativ qobiliyat ekskursovodning ekskursiya o‘tkazish jarayonini 
shunday tashkil etish mahoratida namoyon bo‘ladiki, muloqat bo‘yicha barcha 
sheriklar o‘rtasida (ekskursiyachilar, haydovchilar, muzey, ko‘rgazma xodimlari va 
h.k.) to‘liq o‘zaro hamkorlik va o‘zaro hamfikrlik vujudga keladi. Muloqatga 
qobiliyat hamisha muhim insoniy sifatga kirib kelgan. Shuning uchun ekskursovod 
tomonidan mohirona yetkazilgan g‘oyalar, obrazlar, fikr va qis-tuygular odamlar 
o‘rtasida hamkorlik va o‘zaro bogliqlik o‘rnatishda muhim hayotiy maqsadga xizmat 
qiladi. 
Ekskursovod kasbini egallashda ulkan rol harakterning quyidagi sifatlariga 
ajratiladi: intellektual (aql-farosatlilik, kuzatuvchanlik) irodali (o‘zini qo‘lga ola 
bilish, qat’iyatlilik, sobitlik), hissiyotlilik (sezgirlik). 
Ekskursiya samaradorligiga shuningdek quvnoqlik, xushmuomilalik, 
odamlarga e’tiborlik, optimizm, individuallik, hayotsevarlik, zarurat sezmaslik kabi 
sifatlar ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 
Ekskursovod individualligi uning tomonidan zkskursovodlik mahoratini 
egallash, individual xususiyatlarni hosil qilish va takomillashtirish jarayonida 
shakllanadi: nutq, imo-ishoralar, materialni sharxlash uslubi, ekskursiyani olib 
borishda foydalaniladigan o‘zining sevimli usullari. 
Ekskursovodning asosiy mahorati mantiq, psixologiya, pedagogika, tabiiy yoki 
texnik, gumanitar fanlarning ma’lum qismini chukur bilish hisoblanadi. Ushbu 
mahoratga yana quyidagilar kiradi: 
x salohiyat, ichki hissiyot-eruditsiya, madaniyat darajasi; 
@TDIU_ARM

---

122 
x ekskursiya faoliyati metodologiyasini bilish; 
x ekskursiyani olib borish amaliy ko‘nikmalari va notiqlik san’atiga egalik. 
Kasbiy mahorat kuchi - ekskursovodning gapga chechanligida. Ushbu shaxs 
tomonidan ifoda etilgan ekskursiya og‘zaki shaklidagi matniga ommaviy nutq sifatida 
qarash lozim, qaysikim, mavzu, maqsad, vazifa, tanlangan materialga xosdir. 
Ekskursovod tomonidan har xil temalarda ekskursiyalar olib borish uning 
nutqida turli usullardan foydalanishni taqozo etadi: axborot berish, ishga doir, ilmiy, 
badiiy publitsistik va boshqa usullar. Xususan, axborot usuli obyekt olamida ayrim 
hodisalar, voqealarni ta’sirli va maroqli tarzda hikoya qilish, tushuntirish uchun 
foydalaniladi. Ekskursovod nutqi uchun bu uslub statistik ma’lumotlarni xabar 
qilishda qulay, lekin iloji boricha undan kamroq foydalangan ma’qul. 
Ilmiy uslub ekskursantlarni «dalillash», «ko‘rsatish» orqali betaraf ifodaviy 
his-tuyg‘ularini o‘ziga jaob etadi, nuqtai nazarlarni xolisligiga, ishontiradi, «xabarlar» 
rostligiga ishontirishga xizmat qiladi, aniq dalillarga asoslangan va maroqli ohangda 
hikoya qilinishi bilan aytilganlarni tasdiqlaydi. Bunda ilmiy dalillar va tasdig‘ini 
topgan hujjatlardan foydalaniladi. 
Ekskursovod tomonidan foydalaniladigan ta’sirchan hikoya usullari (adabiy 
montaj, sitatalar keltirish) badiiy uslubga xosdir. 
Axborotli va badiiy uslub mazmundorligi o‘ziga publitsistik uslubni 
birlashtiradi. Bunday uslubdagi nutq tashviqot - targ‘ibot harakterida bo‘ladi va 
ekskursiyada tinglovchi ishonchini shakllantirish yoki o‘zgartirishga yo‘naltirilgan, 
o‘zining dolzarb vazifalarini hal etishga safarbar etilgan. 
Ekskursovodning nutqi barcha matnlari ma’lum belgilangan me’yorlarga 
qaratilgan holda tuziladi. 
Nutq me’yori va asosiy yutuqlaridan biri uning aniqligi (so‘zlarni talaffuzi, 
intonatsiya, urg‘ular, ohang va tinish belgilari qo‘llanishi, ular orasidagi ifodalarga 
qat’iy amal kilinishi ta’sirchanligi): fonetik va leksik to‘g‘rilik (tarixan shakllangan 
til me’yorlariga muvofiqlik so‘z qurilishi, shakliy tuzilishi, talaffuz qilinishi, urg‘u 
so‘z ifodalanishi); ta’sirchanlik (ta’sirchan nutq nafaqat yaxshi eshitiladi, balki 
tinglovchilarni o‘ziga jalb etib, oson qabul qilinadi, qiziqishini orttirib, diqqatini 
123 
tortadi); nutqning boyligi (xilma-xilligi), (nutq va sintaksis tuzilishda bitta so‘z 
qancha kam qo‘llanilsa, hadeb takrorlanmasa so‘z lug‘ati qancha boy bo‘lsa, 
ekskursovod nutqi shunchalik rang-barang va jozibali bo‘ladi, go‘zal so‘z tashbehlari 
uning ma’no va ohangdorligini oshiradi); tozalik - adabiy tilga begona so‘zlarning 
bo‘lmasligi; dialektizmlar (mahalliy dialektlarga xos so‘z va ifodalar); begona tildagi 
so‘zlar (boshqa tildan olingan zarur bo‘lsa, bo‘lmasa hadeb nutqqa tiqishtiriladigan 
bsgona so‘zlar - varvarizmlar); jargonizmlar (ko‘pol, beadab, bo‘lmag‘ur so‘zlar va 
ifodalar - vulgarizmlar); parazit - so‘zlar (ekskursovod nutqini tushunishta halaqit 
beradigan, hadeb takrorlanaveradigan bir-biriga bog‘lanmagan siyqasi chiqqan 
so‘zlar). 
Ifodali, ta’sirchan nutq (uning nuqsoni sifatida) texnik vositalardan foydalanib 
kuchaytirilishi, tuzatilishi mumkin. Ekskursovod uchun mikrofon bilan ishlashni 
bilish juda muhim. Mikrofon orqali nutq texnikasini egallashga intila turib, eng 
avvalo erkin va vazmin ohang bilan ta’sirchan ifodali tovushga erishish zarur. 
Ekskursovodning lavozim vazifalariga quyidagilar kiradi: 
x o‘tkazilayotgan ekskursiya va ekskursiya yo‘lidagi axborotlar mazmunini 
yaxshi bilish; 
x ekskursiya nazorat matniga (yo‘ldagi axborotlar) muvofiq ekskursiyani 
o‘tkazish istaklarini egallash va metodik ishlab chiqish (texnologik karta bilan); 
x ekskursiya texnologik kartasi, boshqa materiallar yoki metodik 
ishlanmalarni tuzish, matnlarni tayyorlash; 
x ekskursiya o‘tkazilayotganda foydalaniladigan ma’lumotlar (yo‘l 
axborotlari)ni o‘z vaqtida yangilash, ekskursiya matnlari (yo‘l axborotlari)ga 
o‘zgartirishlar va qo‘shimchalar kiritish; 
x ekskursiya marshrutlari va yangi mavzularni ishlab chiqishda ishtirok etish; 
x aholining turli guruhlari uchun ekskursiya variantlari va yangi mavzularni 
o‘zlashtirish; 
x ekskursovodlar ijodiy guruhlari va metodik seksiyalari, konferensiyalar, 
seminarlar ishlarida ishtirok etish; 
@TDIU_ARM

---

124 
x marshrutda ekskursovodlarning ekskursiyaning resenziyalanadigan matnlari 
(yo‘l axborotlari)ni eshitishda ishtirok etish; 
x ekskursiya roli, targ‘iboti va ekskursiya reklamalari to‘g‘risidagi xabarlar 
bilan chiqish; 
x ekskursiya (sayohat) marshrutiga rioya qilish; ekskursantlarni (turistlarni) 
ekskursiya (sayohat) chog‘ida o‘zlarini tutish to‘g‘risida xabarlar qilish; ekskursiyasi 
(sayohat) chog‘ida ekskursantlar va turistlar xavfsizligi choralarini ko‘rish; 
x ekskursiya xizmatlari ko‘rsatishga belgilangan tartibda hujjatlarni 
rasmiylashtirish.