O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti


 Tarjimada sinonim so„zlarning o„rni va ishlatilishi


Download 1.29 Mb.
Pdf ko'rish
bet66/132
Sana09.01.2022
Hajmi1.29 Mb.
#255333
1   ...   62   63   64   65   66   67   68   69   ...   132
Bog'liq
tarzhima tarixi

 
9.3. Tarjimada sinonim so„zlarning o„rni va ishlatilishi 
Sinonimlarni  o„z  o„rnida  ishlatish  yozuvchining  kuch-quvvati  va 
iste‟dodidan darak beradi hamda har bir shoir, har bir adibning bilim 
doirasi, turmushni anglashi va ayniqsa, xalq jonli tilini qanchalik bili-
shini ko„rsatadi. Ulug„ yozuvchilarning asarlarini tekshirib ko„rganda, 
ularda  rang-barang  sinonim  so„zlarning  keng  va  o„rinli  ishla-tilganli-
gining shohidi bo„lamiz. 
Sinonimlar  tilning  turli  nozik  ma‟no  qirralarini  ifodalaydi.  Ular 
fikrni aniqroq, chuqurroq va mukammalroq ifodalashga yordam bera-
di.  Sinonim  grekcha  “synonymos”  so„zidan  olingan  bo„lib,  “nom-


 
104 
dosh”, “otdosh” degan ma‟noni beradi. Demak, shakl jihatdan har xil, 
ma‟nolari bir xil yoki uyg„un bo„lgan so„zlar sinonimlardir. 
Sinonim so„zlarni  ishlatish tarixi  qadim davrlarga borib taqaladi. 
XI asr yozma yodgorligi “Devonu lug„otit turk”da ham sinonim so„z-
larning keng ko„lamda qo„llanilgani ma‟lum. S.Mutallibov XI asr yoz-
ma yodgorliklarida ishlatilgan so„zlarni uchga bo„ladi: 
1. Juda qadimgi vaqtlardan boshlab qabilalarning xos so„zlari tar-
zida qo„llanib, u qabilalar birikkanda sinonim holiga ko„chgan so„zlar; 
2.  Turmush  zarurati  bilan  til  taraqqiy  qoidalariga  muvofiq 
qo„llanib turgan so„zlardan yangi so„zlar yasash asosida kelib chiqqan 
sinonimlar; 
3. Turmush talablariga muvofiq, chet so„zlarni qo„llash natijasida 
maydonga kelgan sinonimlar». 
XI  asrdagi  yozma  yodgorliklarda  uchragan  sinonim  so„zlar  juda 
ko„p, masalan: 
Qaychi”ni bildiradigan so„zlar: “kaytu”, “sijdu”, “qo„shpichoq”. 
Shahar”ni bildiradigan so„zlar: “qand”, “ulush”, “baliq”. 
Molxona” – “og„il”, “otxona”, “uzliq”. 
Chumchuq”ni bildiradigan so„zlar: “chungurxa”, “sajo”, “qo„sh-
g„och”  va  b.  Bu  sinonimlarning  bir  qismi  hozir  ham  tilimizda  aynan 
o„sha ma‟noda ishlatilsa, ko„pgina so„zlarning ma‟nolari davrlar o„ti-
shi bilan o„zgarib ketgan va ba‟zilari iste‟moldan chiqib qolgan yoki 
o„sha  vaqtda  sinonim  bo„lgan  so„zlar  hozir  sinonimlikdan  chiqqan 
bo„lishi mumkin. Chunonchi, ilgarigi “tuya” so„zining “tavay - atay – 
engon – davay” kabi hozir ishlatilmaydigan sinonimlari bor. 
Alisher  Navoiy  “Muhokamat  ul-lug„atayn”  nomli  asarida  o„zbek 
tilining  sinonimlarga  nihoyatda  boy  ekanligini  ilmiy  dalillar  bilan 
isbotlab berdi. Masalan, u o„zbek tilida “ot” ma‟nosida juda ko„p so„z-
lar ishlatilishini quyidagicha ko„rsatgan edi. 
“Yana  ot  anvoidagi,  tubuchoq  va  arg„umoq  va  yaka  va  yobu  va 
totu  yo„sunliq  –  barini  turkcha-o„q  ayturlar.  Va  otning  yoshin  dag„i 
ko„prakini turkcha ayturlar. Bir qulunni “kurra” derlar. O„zga: toy va 
g„o„nan va do„nan va tulan va chirg„a va lang„a deguncha fasihroqlari 
turkcha derlar”
1
 
O„zbek  klassik  shoirlarining  ko„plari  ham  ikki  tilda  (o„zbek  va 
tojik  tillarida)  so„zlashib,  o„sha  tillarda  she‟rlar  yozganlar.  Shu  yo„l 
                                                 
1
 Alisher Navoiy. Muhokamatul-luqatain. –Tashkent, 1940.  –B.25. 


 
105 
bilan  o„zbek  tiliga  tojikchadan  kirgan  bir  qancha  so„zlar  sinonimik 
shaklga kirib qolgan. Masalan, “oltin–tilla”, “yayov–piyoda”, “buloq–
chashma”,  “o„rnak–namuna”,  “manglay–peshona”,  “kulgi–xanda”, 
“kiyik–ohu”,  “ulug„vor–buzrukvor”,  “yuz–chehra”,  “bilim–donish”, 
“ko„ngil–dil”, “erkak–nar”, “so„z–suxan” va h. 
Arabchadan  kirgan  so„zlar  evaziga  ham  sinonimlar  ko„paygan. 
Masalan, “yer yuzi–olam–jahon–dunyo”, “payt–vaqt–zamon”, “go„zal 
–  chiroyli–badiiy”,  “daryo–bahr”,  “mayda–juz‟iy”,  “kunlar–ayyom”, 
“bog„-firdavs–jannat”,  “ayriliq–firoq–hijron”,  “tonmoq–inkor”,  “ya-
gona–nodir–kamyob”, “sevgi–muhabbat” va h. Arab, fors-tojik tilidan 
kirib  kelgan so„zlar o„zbek tilidagi boshqa so„zlar bilan sinonimlarni 
hosil qiladi. Bunday sinonim so„zlar o„zbek tiliga boshqa tillar: turk, 
hind, mo„g„ul tillaridan ham kirib kelgan. 
Forscha  matnning  eng  oxirida  kelgan  “beguyad”  so„zini  Ogahiy 
“dedi”,  “aytdi”  shaklida  tarjima  qilmasdan,  “izhor  etdi”  deb  juda 
to„g„ri bergan, zotan, matnda “Andoqkim, debdurlar” so„zlari ishlatil-
gach, bosh “dedi” so„zining ishlatilishi takror bo„lib qolar edi. Yuqori-
da aytilganlardan xulosa shuki, har bir tarjimon sinonim so„zlarni o„z 
o„rnida,  ma‟nosiga  qarab,  to„g„ri  ishlata  bilishi  kerak.  Sinonimlarni 
o„z joyida  ma‟noga  muvofiq holda qo„llash tarjimonning tilga boyli-
gini ko„rsatishi bilan birga, adabiy tilning tobora boyishida katta aha-
miyat kasb etadi. 

Download 1.29 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   62   63   64   65   66   67   68   69   ...   132




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling