O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

 
 

---

 
15 
2-MA‟RUZA 
TARJIMA TARIXI 
 
Reja: 
1. Tarjimachilikni davrlashtirish muammolari 
2. Tarjima tarixida Rim 
3. Injil tarjimasi 
4. Ta‟lim va mahalliy til 
5. Tarjimashunoslikning ilk nazariyotchilari. 
 
Tayanch so„z va iboralar: davrlashtirish, tarjima akti, ma‟noviy 
tarjima, tarjimon konsepti, imitator, bilingvizm va trilingvizm   
   
2.1. Davrlashtirish muammolari  
Mashhur  tarjimashunos  Jorj  Stayner  Injildan  so„ng  adabiyotlarni 
nazariya, amaliyot va tarjima tarixiga oid to„rt davrga ajratadi
1
.  
Uning  ta‟kidlashicha,  ilk  davrda  Aleksandr  Freyzer  Taytlerning 
1791-yildagi  “Tarjima  asoslari  to„g„risida”gi  ocherki  nashriga  qadar 
fan  Sitseron  va  Horase
2
ning  tarjimaga  oid  fikr  va  qarashlariga 
asoslangan.  
Ushbu  davrning  asosiy  xususiyati  shundaki,  “bevosita  tajribaga 
asoslangan  markaz”,  ya‟ni  tarjima  haqidagi  tamoyil  va  nazariyalar 
bevosita tarjima amaliyotiga tayanadi.  
Stayner  ikkinchi  davrni  nazariya  va  germenevtik  tadqiqot  davri 
sifatida  hamda  so„z  boyligining  oshirishi  va  tarjimaga  yondashuv 
metodologiyasining shakllanishi bilan xarakterladi.  
Uchinchi  davr  1940-yilda  mashina  tarjimasi  vositasida  qilingan 
o„girmalar birinchi bor qog„ozda chop etilishi bilan boshlanadi hamda 
bu  davr  struktur  tilshunoslik  va  muloqot  nazariyasini  tarjimashunos-
likka joriy qilinishi bilan xarakterlanadi.  
Staynerning  to„rtinchi  davri  uchinchi  davrga  asoslangan  bo„lib, 
1960-yilning  boshiga  to„g„ri  keladi.  “Germenvtik,  shuningdek,  meta-
fizik  tadqiqotlarni  tarjima  va  talqinga”  qaytishi  bilan  xarakterlanadi. 
                                                 
1
  Bassnett  Susan.  Translation  Studies.  Taylor  &  Francis  Group.  –London  and 
New York, 2002. 
2
 Horace. On the Art of Poetryin Classical Literary Criticism. –Harmondsworth: 
Penguin Books, 1965. pp. 77–97. 

---

 
16 
Qisqa  qilib  aytganda,  tarjima  fanining  kengayishi  va  bir  qancha 
fanlarni  –  mumtoz  filologiya  va  qiyosiy  adabiyotshunoslik,  leksik 
statistika  va  etnografiya,  sinfiy  nutq  sotsiologiyasi,  retorika,  nazm  va 
grammatikani  birlashtirish  tarjima  akti  va  “tillar  orasidagi  muloqot” 
jarayonini ochib berishdi. 
Staynerning  davrlashtirish  nazariyasi  ishonarli  bo„lishiga  qara-
may,  tarjimashunoslikni  diaxronik  o„rganish  qiyinchiliklarini  keltirib 
o„tadi,  birinchi  davr  1700  yilni  qamrab  olsa,  qolgan  ikki  davr  atigi 
o„ttiz yilni tashkil qiladi. 
Uning  fan  rivoji  haqidagi  kuzatuvlari  juda  o„rinli,  shuningdek, 
birinchi davr haqidagi talqini hozirgilariga mos keladi.  
Uning  tarjima  tarixini  to„rt  davrga  bo„lishini  o„rinli  deb  ayta 
olmaymiz,  biroq  u  bir  katta  xavfli  fikrdan  chetlanishni  uddaladi: 
adabiyot  tarixidagi  davrlashtirish  yoki  kompartmentalizatsiya  ya‟ni 
ajratishni chetlab o„ta oldi.  
Lotmanning ta‟kidlashicha, inson madaniyati dinamik sistemadir, 
aslida davrlarni sanalar bilan ajratish deyarli mumkin emas. 
Qat‟iy  dunyoviy  chegaralar  dinamikaning  zid  doirasida  madaniy 
rivojlanish bosqichlarini topish uchun harakat qiladi.  
Biz  uyg„onish  davrining  aniq  chegaralarini  aniqlash  davomida 
“davrlashtirish yondashuvida” muamm.olar paydo bo„ladi. 
Adabiy  jarayon  ko„z  oldimizda  nomoyon  bo„lganida  o„rta  asrda 
Petrarx yoki Chozer ijod qilganmi yoxud ular uyg„onish davri yozuv-
chilari  yo  Rabelays  o„rta  asrda,  yo  Dante  uyg„onish  davri  yozuvchi-
simi  degan  o„ylar  paydo  bo„ladi.  Shu  nuqtayi  nazaridan  tarjimalarni 
tadqiq etish u darajada foyda keltirmagan edi. 
T.R.Stayner Sir Jon Denhamdan boshlab va Vilyam Kovper bilan 
tugaydigan,  1650-1800  oralig„idagi  ingliz  tarjima  nazariyasini  tahlil 
qiladi va shuni aniqlaydiki, XVIII asrda tarjimon konsepti tasvirchi va 
imitator (taqlid qiluvchi)ga tenglashtirilgan.  
Andri  Lefeyver  nemis  tarjima  an‟anasiga  asos  bo„la  oladigan 
Luterdan  boshlab  Gotched,  Gyotedan  Shlegel  va  Shleymaxer,  shu-
ningdek,  Rozensveggacha  bo„lgan  davrdagi  tarjimaga  oid  ma‟lumot-
lar, hujjatlarni to„playdi va asoslaydi.  
Tizimli  yondashuvga  ega  bo„lmagan,  lekin  F.O.Matesson  XVI 
asrning  to„rtta  asosiy  tarjimoni  (Hoby,  Nors,  Florio  va  Filimon 
Holland)ni tahlil qiladi,   

---

 
17 
Mattesonning qator da‟volariga ko„ra “Angliyaga uyg„onish davri 
Elizabetik  tarjimalarni  o„rganilishi  bilan  kirib  kelgan”  biroq  bu  fikr 
ilmiy asoslanmagan.