O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi toshkеnt davlat iqtisodiyot univеrsitеti q. X. Аbdurаhmоnоv

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
11.7-chizma. Rivojlangan kapitalistik davlatlarda ish haqini tartibga solish modeli 
 
Davlat tomonidan 
tartibga solish 
Shartnomali tartibga solish: 
1. Umummilliy va sektorial jamoa 
shartnomalari 
2. Tarmoq jamoa shartnomalari 
3. Firma jamoa shartnomalari 
Mehnat bozori va bozorga o’z-o’zini 
moslash 
1. Davlat va xususiy korxonalarda ish 
haqi 
2. Uyushmagan mehnatdagi ish haqi 
(kichik korxonalar, xizmat ko’rsatish 
sohasi) 
O’rtacha statistik ish haqi 

---

226 
1) Davlat aralashuvi (iqtisodiydan ko’ra ijtimoiyroq rol’, bevositadan ko’ra bilvosita 
xarakter); 
2) Jamoa-shartnomali (umummilliy, tarmoq, firma) tartibga solish; 
3) Qiymat qonuniga bo’ysunuvchi mehnat bozori.
Rivojlangan davlatlar tajribasi shuni ko’rsatadiki, davlatning boshqaruv idoralari ish 
haqini quyidagi yo’nalishlar bo’yicha tartibga soladi: 
- kafolatlangan eng kam ish haqini belgilash (AQSh, Fransiya, Ispaniya va 
boshqalar), ammo u umummilliy shartnomalar asosiga qurilishi ham mumkin; 
- soliq tizimi (daromadlar va ish haqiga nisbatan); 
- inflyatsiya kuchaygan davrda ish haqi miqdorining chegarasi (yoki narxlarning 
oshishi davrida daromadlar pasayishini kompensatsiyalash); 
- iqtisodiyotning davlat sektorida ish haqini bevosita tartibga solish (ammo u 
cheklangan xarakterga ega, chunki aksariyat korxonalar to’la erkinlik va o’z-o’zini 
ta’minlash tamoyili asosida faoliyat yuritadi); 
- jamoaviy shartnomalarni tartibga solishning institutsional asoslari. 
Nominal daromadlarni inflyatsiyadan himoyalash daromadlar siyosatining tarkibiy 
qismidir. Rivojlangan davlatlarda u daromadlarni davlat darajasida indeksatsiya qilish 
(tegishli qonunlar asosida) va jamoaviy shartnomalar orqali ayrim firmalar 
(kompaniyalar) 
darajasida 
ham 
amalga 
oshiriladi. 
Indeksatsiya 
tizimi 
differentsiatsiyalangan (tabaqalashgan) yondashuvni ko’zda tutadi (eng past daromadlarni 
to’la kompensatsiyasidan aholining yuqori daromadli guruhida uning mutlaqo 
bo’lmasligigacha). 
Ko’pgina rivojlangan mamlakatlarda kambag’al oilalarning daromadlarini qo’llab-
quvvatlash davlat tomonidan amalga oshiriladi. Ijtimoiy ta’minotning (sug’urta) mustaqil 
xodimlarga ko’maklashish va qaratilgan ma’lum tizimi mavjud. U milliy xususiyatlar va 
iqtisodiy imkoniyatlar tufayli xilma-xildir. Shuningdek, aholini ijtimoiy himoyalashning 
milliy tizimlari qo’llaniladi. Masalan, AQShda davlat darajasidagi dasturlarning ikki 
guruhini ajratish mumkin: 
1) Ijtimoiy sug’urta dasturi (pensionerlar, ishsizlar, vaqtincha mehnatga 
layoqatsizlik bo’yicha, boqimandalar) sug’urta qilingan shaxsning yaqinlari yo’qotgan ish 
haqini qisman kompensatsiyalaydi. 
2) Davlat yordami dasturi (Xayriya dasturlar) – mehnatga layoqatsizlar uchun 
nafaqa tayinlash (qariyalar, ko’zi ojizlar, mehnatga layoqatsizlar), kam ta’minlangan 
oilalarga yordam va shu kabilar. 
Daromadlarni ma’lum darajada tutib turish uchun umumiy xarajatlar AQShda oxirgi 
50 yil ichida YaIMning 4 foizidan 18,0 %gacha o’sdi. 
So’nggi yillarda O’zbekistonda davlat daromadlar siyosati muhim o’zgarishlarga yuz 
tutdi: ma’muriy-buyruqbozlik tizimida amal qilgan qat’iy markazlashgan siyosat iqtisodiy 
islohotlarning boshlanishi bilan ancha yumshadi, bozor iqtisodiga o’tilishi, iqtisodiyotdagi 
yakkahokimlikka (monopoliyaga) barham berilishi, xususiy mulkchilikka yo’l ochilishi 
tufayli mutlaq iqtisodiy erkinlik joriy etildi. 
Agar bozor munosabatlariga o’tishning ilk bosqichlarida korxonalarga o’z biznesini 
rivojlantirishda erkinlik, mustaqillik berilishi sharoitida daromadlarni davlat tomonidan 
tartibga solish ortiqcha degan nisbatan noto’g’ri fikrlar ustunlik qilgan bo’lsa, hozirgi 

---

227 
vaqtda daromadlarni davlat tomonidan tartibga solishni boshqaruvning respublika 
hukumati va mahalliy hokimiyatlarning funktsiyasi sifatida qaralmoqda. 
Bozor munosabatlariga o’tish sharoitida daromadlarni davlat tomonidan tartibga 
solishning quyidagi asosiy yunalishlari shakllandi: eng kam ish haqi, byudjet sohasi va 
davlat xizmatchilari mehnatiga haq to’lash; inflyatsiyaga qarshi siyosat; ish bilan bandlik 
siyosati; jamiyatda ijtimoiy kafolatlar tizimi va ijtimoiy himoyalashning barcha tizimlari; 
daromadlarni tartibga solish, mehnat munosabatlarini jamoa-shartnomali tartibga solish, 
soliq siyosati sohalarida qonunchilik bazasini yaratish, tegishli tuzilmalar tashkil etish va 
shu kabilar. 
Kafolatlangan eng kam ish haqini belgilash ish haqini davlat tomonidan tar- 
tibga solishning eng samarali vositalaridan biri hisoblanadi. Eng kam ish haqi ij- 
timoiy me’yor bo’lib, ishlab chiqarishning normal sharoitlarida eng oddiy mehnatning quyi 
chegaralarini ifodalaydi. U bir oy uchun pul shaklida hisoblanadi. Eng kam ish haqi miqdori 
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni bilan belgilanadi, davlat tomonidan 
kafolatlanadi va butun mamlakat hududida amal qiladi. 
Eng kam ish haqi muammolari BMT qoshidagi Xalqaro Mehnat Tashkilotining turli 
forumlarida ko’rib chiqilgan. 1928 yildayoq «Eng kam ish haqini belgilash mexanizmi 
haqida»gi 26-sonli Konventsiya va uni belgilash to’g’risidagi 30-sonli Tavsiyanoma qabul 
qilingan edi. Eng kam ish haqi muammosini hal etish, uni belgilanishini majburiyligi 
Xalqaro mehnat tashkilotining 131 sonli (1971 yil) Konventsiyada ham o’z aksini topgan. 
Eng kam ish haqini kiritish to’rt asosiy maqsadni ko’zda tutgan edi: 
1) oddiy ishlarni bajaruvchi xodimlarning haddan tashqari ekspluatatsiya qilinishiga 
barham berish; 
2) ish haqini keskin pasaytirish yo’li bilan erishiladigan nohalol raqobatga qarshi 
turish; 
3) ish haqining eng quyi darajasini oshirish vositasida ish haqi umumiy darajasini 
oshirish; 
4) ijtimoiy siyosatning milliy daromadni qayta taqsimlash, shuningdek iqtisodiyotni 
rivojlantirish bilan bog’liq tashabbuslarni muvofiqlashtirish. 
Eng kam ish haqini belgilashda bir qator mezonlarga amal qilinadi. Iste’mol mezoni, 
ya’ni mutlaq standart mezondan rivojlanayotgan mamlakatlarda keng foydalaniladi, bu 
mamlakatlarda eng kam ish haqi miqdorini belgilash murakkab iqtisodiy vaziyat 
kontekstida qo’yilgan dadil qadamdir. Rivojlangan davlatlarda boshqacha yondashuv 
mavjud – eng kam ish haqi mamlakatdagi umumiy iqtisodiy vaziyat bilan bevosita 
bog’liq holda belgilanadi. 
Eng kam ish haqi tizimlari turlicha bo’lib, ulardan eng ko’p tarqalganlari 
quyidagilar: 
- past ish haqi oladigan va mehnat bozorida raqobatga bardosh berolmaydigan 
aholining ijtimoiy zaif qatlamlarini ijtimoiy himoyalash; 
- adolatli ish haqini belgilash; 
- ish haqining barcha tizimlari bazasini o’rnatish (qashshoqlikka qarshi kurash, ish 
haqini pasaytirib yuborishdan himoya qilish); 
- yuksak milliy maqsadlarga erishish uchun eng kam ish haqini makroiqtisodiy 
siyosat instrumenti sifatida baholash: iqtisodiy o’sishni tartibga solish, daromadlarni 
taqsimlashni yaxshilash. 

---

228 
Eng kam ish haqini tartibga solish uchun kelajakda yangi mehnat normativi, ya’ni 
eng kam soatbay ish haqi taklif etilmoqda. Mutaxassislarning fikricha, bu ko’rsatkichni 
joriy etish xodimlarning ijtimoiy himoyalanganini oshiradi va ularning ish haqi darajasi 
yashash minimumi miqdoriga yaqinlashishini jadallashtiradi.