O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti sh. Abdullaeva, M. Yuldashev

4-§. 
Hisob-kitoblarining shakllarining to‘lov tizimidagi o‘rni, to‘lov tizimidan 
foydalanuvchilarning huquq va majburiyatlari
To‘lov tizimining sub’ektlari o‘rtasidagi munosabatlar qonun hujjatlari va ular 
o‘rtasida tuzilgan shartnomalar bilan tartibga solinadi. SHartnoma yozma shaklda 
tuzilgan bo‘lishi va unda quyidagi qoidalar ko‘rsatilishi kerak: 
-elektron to‘lovlarni amalga oshirishda elektron to‘lov hujjatlarini jo‘natish hamda 
qabul qilib olish tartibi; 
-elektron to‘lovlarni amalga oshirish jarayonida elektron to‘lov hujjatlarida 
elektron raqamli imzoning haqiqiyligini tasdiqlash tartibi; 
-elektron to‘lovlarni amalga oshirganlik uchun haq miqdori; 
-taraflarning huquq va majburiyatlari, shu jumladan axborot xavfsizligi va 
muhofazasini ta’minlash bo‘yicha majburiyatlari; 
-taraflarning javobgarligi, shu jumladan elektron to‘lovlarni amalga oshirishda 
yuzaga keladigan xavflar bo‘yicha javobgarlikning taqsimlanishi; 
-nizolarni hal qilish tartibi va boshqalar. 
Qonunchilikga asosan, to‘lov tizimi a’zolarining huquq va majburiyatlari 
quyidagilardan iborat: 

---

197 
-To‘lov tizimining a’zolari elektron to‘lovlarni amalga oshirganlik uchun haq 
olishga va qonunda belgilangan hollarda to‘lov tizimidan foydalanuvchilarning 
hisobvaraqlari bo‘yicha operatsiyalarni to‘xtatib turishga haqlidir. 
-To‘lov tizimining a’zolari tegishli to‘lov tizimining belgilangan qoidalariga 
muvofiq elektron to‘lov hujjatiga ishlov berilishini va uning muhofaza qilinishini 
ta’minlashlari kerak. Bunda to‘lov tizimining a’zosi — bank: 
to‘lov tizimidan foydalanuvchining hisobvarag‘iga tushadigan pul mablag‘larini 
qabul qilishi va hisobga kiritishi, uning tegishli summalarni o‘tkazish to‘g‘risidagi 
topshiriqlarini bajarishi; 
o‘zining aybi bilan noto‘g‘ri amalga oshirilgan operatsiyalarni tiklashi yoki 
tuzatishi; 
to‘lov tizimidan foydalanuvchiga uning hisobvarag‘iga oid axborotni shartnomada 
belgilangan muddatlarda qog‘ozdagi yoki elektron shaklda taqdim etishi; 
pul mablag‘lari oluvchining-to‘lov tizimidan foydalanuvchining hisobvarag‘iga 
tushganligini to‘lovchining-to‘lov tizimidan foydalanuvchining so‘rovi bo‘yicha 
qog‘ozdagi yoki elektron shaklda tasdiqlashi shart. 
To‘lov tizimining a’zolari qonun hujjatlariga muvofiq boshqa huquqlarga ham ega 
bo‘lishi va ularning zimmasida boshqa majburiyatlar ham bo‘lishi mumkin.b 
SHuningdek, qonun bo‘yicha to‘lov tizimidan foydalanuvchilari ham ma’lum 
huquq va majburiyatlarga ega. 
To‘lov tizimidan foydalanuvchilar o‘z hisobvaraqlarida turgan pul mablag‘larini 
mustaqil tasarruf etishga va o‘z hisobvaraqlari bo‘yicha pul mablag‘larining 
harakati to‘g‘risida axborot olishga haqlidir. 
To‘lov tizimidan foydalanuvchilar: 
-to‘lov tizimining qoidalari bilan belgilangan axborotni muhofaza qilish tartibiga 
rioya etishi; 

---

198 
-elektron to‘lov vositalarining va identifikatsiya ma’lumotlarining saqlanishini 
ta’minlashi; 
-to‘lov tizimining a’zosiga elektron to‘lov vositalari yoki identifikatsiya 
ma’lumotlari yo‘qolganligi to‘g‘risida shartnomada belgilangan muddatlarda xabar 
qilishi shart. 
To‘lov tizimidan foydalanuvchilar qonun hujjatlariga muvofiq boshqa huquqlarga 
ham ega bo‘lishi va ularning zimmasida boshqa majburiyatlar ham bo‘lishi 
mumkin. 
Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimining asosiy elementlaridan biri bu hisob-
kitob shakllaridir. O‘zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to‘lov 
topshiriqnomalari bilan hisob-kitoblar, akkreditiv bo‘yicha hisob-kitoblar, inkasso 
bo‘yicha hisob-kitoblar, cheklar bilan hisob-kitob shakllarda amalga oshiriladi:
55
Naqd pulsiz hisob-kitoblarda to‘lov vositasi sifatida plastik kartochkalardan 
ham foydalaniladi. Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimining asosiy elementlaridan 
biri bu hisob-kitob hujjatlaridir. Naqd pulsiz hisob-kitoblar shaklining har birida 
alohida 
hujjatlar 
ishlatiladi.Naqd 
pulsiz 
hisob-kitoblarning 
to‘lov 
topshiriqnomasi shaklida to‘lov topshiriqnomasi, akkreditiv shaklida akkreditivga 
arizadan foydalaniladi. SHu bilan birga, inkasso shaklida inkasso operatsiyalari 
bilan bog‘liq bo‘lgan ikkita hujjat, ya’ni inkasso topshiriqnomasi va to‘lov 
talabnomasidan foydalaniladi. Bank ichki operatsiyalarida memorial order, cheklar 
bilan hisob-kitoblarda hisob-kitob cheklari yordamida operatsiyalar bajariladi. 
Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimining asosiy elementlaridan biri bu - 
to‘lov usuli va muddatlaridir. Tovar jo‘natilmasdan yoki xizmatlar bajarilmasdan 
oldingi to‘lovlar avans to‘lovlari yoki oldindan to‘lov ko‘rinishida amalga 
oshiriladi.
Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimining elementlaridan biri- to‘lovlar 
ketma-ketligidir. Hisob-kitob hujjati bankka to‘lash uchun taqdim etilganda, 
55
“O’zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to’g’risida”gi 2465-sonli nizom. 2013 yil 3 
iyun.

---

199 
mijozning hisobvarag‘ida to‘lash uchun pul etmaganda hisob-kitob xujjatlari 
“O‘z muddatida to‘lanmagan hisob-kitob xujjatlari” nomli 2-kartotekada hisobga 
qo‘yiladi. Mijozning hisobvarag‘iga pul mablag‘lari kelib tushgandan so‘ng, 
hamma hujjatlar to‘lab beriladi. Agar mablag‘ etarli bo‘lmasa, mablag‘larni 
hisobdan chiqarish “Xo‘jalik sub’ektlarining bankdagi hisobvarag‘laridan pul 
mablag‘larini hisobdan chiqarish tartibi to‘g‘risidagi” 2342-sonli Yo‘riqnoma 
asosida proporsional to‘lovlar ketma-ketligi bo‘yicha amalga oshiriladi.