O'zbekiston respublikasi profi universitety

5 §. Xayol haqida tushuncha 
 
Mavjud tajribalar asosida yangi obrazlarni yaratishdan iborat psixik 
jarayon – xayol deb ataladi. 
Xayol xotira va tafakkur bilan uzviy bog'liqdir. U mehnat natijasida yuzaga 
kelgan, inson psixik faoliyatining o'ziga xos turi hisoblanadi. Odam o'z faoliyati 
maqsadini oldindan, boshqalardan oldin payqash orqali o'z xayolini rivojlantiradi. 
Odamning individual rivojlanishi jarayonida xayol tafakkur bilan uzviy 
bog'liqlikda rivojlanib boradi. Xayol obrazlarini yaratish, ya'ni atrof olamda, 
voqelikda biz uchratmaydigan obrazlarni yaratish, faqat inson intellektual 

---

165 
rivojlanishining yuqori darajalaridagina amalga oshishi mumkin. Lekin 
tafakkurning faqat insongagina xos bo'lgan maxsus operatsiyasi – abstraktlashtirish 
faqat xayol tufayligina amalga oshadi. 
Xayol shaxsning individual-tipologik xususiyatlari, uning ehtiyojlari, 
qiziqishlari, qobiliyatlari, xotirasi va tafakkuri turlari, bilim va malakalari bilan 
uzviy bog'liqdir. 
Xayol obrazlari bizning faoliyatimizni, xulqimizni boshqarish funktsiyasini 
bajaradi. Odam o'z xulqi natijasini tasavvur qilar ekan, shunga muvofiq ravishda 
o'z faoliyatini faollashtiradi yoki aksincha, u yoki bu noma'qul ishlardan o'zini 
tiyadi. 
Rivojlangan xayolsiz biron-bir taxminni ilgari surish ham, fikrlash 
eksperimentini amalga oshirish ham, bo'lib o'tgan hodisani baholash ham mumkin 
emas. Xayol nostandart vazifalarni ijodiy yechishning asosiy mexanizmi bo'lmish 
– ehtimoliy tafakkurga xizmat qiladi. 
Xayolning neyrofiziologik asosi. Birinchi va ikkinchi signallar sistemasi 
jihatlarida 
paydo 
bo'ladigan 
vaqtinchalik 
nerv 
bog'lanishlar, 
ularning 
dissotsiatsiyasi (alohida elementlarga bo'linishi) va turli motivatsiyalar ta'siri ostida 
yangi tizimlarga birlashishi, xayolning neyrofiziologik asosi bo'lib hisoblanadi. 
Inson biron-bir qarorga kelar ekan, afferent tahlilni amalga oshiradi, ya'ni 
mazkur sharoitdan olingan va o'z xotirasidagi ma'lumotlardan xatti-harakatning 
bo'lajak natijasiga mos keladigan nimaiki bo'lsa shularning barini ajratib oladi. 
Xayol obrazlarining shakllanishi oliy nerv faoliyatining tipologik 
xususiyatlariga bog'liq bo'ladi. Masalan, nerv jarayonlarining ko'chuvchanligi, nerv 
sistemasining o'ta sezgirligi yangi obrazlarni nisbatan tezroq yuzaga kelishiga 
yordam beradi. 
Xayol emotsiya bilan, organik jarayonlarni boshqaruvchi bosh miya qobiq 
osti tuzilmalarining faoliyati bilan bog'liq. Xayol ta'siri ostida odamda o'ziga xos 
organik o'zgarishlar yuzaga keladi. Masalan, biron bir jismoniy xatti-harakatni 
obrazli tasavvur etish bilan yurak urishining tezlashishi, nafas olish organlari 
ishlashining tezlashishini yuzaga keltirish mumkin. 
Xayol ham boshqa barcha psixik jarayonlar kabi miyaning analitik-sintetik 
faoliyatiga asoslanadi. Xayoldagi obrazlarni yaratish uchun, voqelikdagi ayrim 
elementlarni ajratib olar ekan, odam analitik faoliyatni amalga oshiradi, ularni 
yangi obrazlarga biriktirar ekan – sintetik faoliyatni amalga oshiradi.