O'zbekiston respublikasi profi universitety

Xayol turlari. Xayol ixtiyoriy va ixtiyorsiz turlarga farqlanadi. Inson 
irodasiga bog'liq bo'lmagan holda, uning xohish - istaklarisiz, oldindan ko'zlangan 
biron-bir maqsadisiz yuzaga keladigan xayol turlaridan biri - ixtiyorsiz xayoldir. 
Ixtiyorsiz xayol biron-bir idrok, tasavvur bilan bog'liq holda yuzaga keladi. 
Masalan, osmondagi bulutlarga qarab turib odam beixtiyor turli shakllarni xayolida 
yaratishi mumkin. Guvohlar ko'rsatmalarini, ular bergan ma'lumotlarni eshitar 
ekan, tergovchi tegishli vaziyatni xayolida tasavvur qilishi mumkin. Lekin, bu 
vaziyatni tasavvur qilish, xayolan gavdalantirish uni qanday bayon etilishi, 
tergovchining individual xususiyatlari, uning shaxsiy yo'nalganligi, ustanovkalari 
va sh.k.larga ham bog'liq. 

---

166 
Odamning o'z tajriba elementlaridan oldindan ko'zlangan holda, maqsadga 
muvofiq foydalanishi va ularni yangi obrazlarda tiklashi ixtiyoriy xayol deb 
ataladi (masalan, ixtiyoriy xayol natijasida badiiy obrazlar, turli predmetlarning 
yangi modellari va h.k.lar yaratiladi.). 
Yaratilayotgan obrazlarning originalligi darajasiga ko'ra xayolning yana 
yaratuvchi va ijodiy turlari farqlanadi.
Yaratuvchi xayol shartli ifodalangan yoki yozilganlar asosida yangi 
obrazlarni shakllantiradi (masalan, tog' yon bag'ri tabiati haqida yozilganlarni o'qir 
ekanmiz, biz yaratuvchi xayol asosida tog' yon bag'ri haqidagi manzarani tasavvur 
qilamiz; voqea sodir etilgan joy sxemasiga qarab turib, biz real joyni tasavvur 
qilamiz). Yaratuvchi xayol biz ayni vaqtda bevosita idrok qila olmaydigan 
narsalarni bilish imkonini beradi. 
Yaratuvchi xayol asosida – bo'ladigan hodisani va unga yarasha 
munosabatlarni tasavvur qilish, ya'ni – ustanovka shakllanadi. Odam xulqini 
tahlil qilishda buni hisobga olish kerak (masalan, xavfli vaziyatni bo'rttirib idrok 
qilish odamda noadekvat, ba'zida hatto jinoiy xulqni yuzaga keltirishi mumkin). 
Gohida odamning xulqi uning o'zi tomonidan xayol qilingan, aslida haqiqatdan 
uzoq bo'lgan hodisalar bilan boshqarilishi mumkin (bunga, rashk tufayli sodir 
etilgan, hech qanday haqiqiy asosga ega bo'lmagan jinoiy xatti-harakatlar misol 
bo'lishi mumkin). 
Ijodiy xayol mutlaqo yangi, original obrazlarni yaratadi. Xayolning bu turi 
badiiy, adabiy, musiqiy, konstruktorlik va ilmiy faoliyatlar asosini tashkil qiladi. 
Ijodiy xayol mahsuli moddiy va ideal obrazlar bo'lishi mumkin. 
Ijodiy xayol natijalarining ijtimoiy qadriyatliligi, uning muhim mezoni bo'lib 
xizmat qiladi. Odamning original ijodiy faoliyatga qobiliyatliligi uni psixik 
rivojlanganligining muhim ko'rsatkichi bo'lib hisoblanadi. 
Agar, yangi obrazning ayrim elementlari noodatiy, ba'zan esa noreal 
munosabatlarda (nisbatda) bo'lsa, bu obrazlarni yaratgan ijodiy xayol - fantaziya 
deyiladi (uch boshli mahluqlar kabi fantastik ertaklar obrazlari va sh.k.). Fantaziya 
obrazlari sodda va murakkab bo'lishi mumkin. Xayolning yangi obrazlarni eng 
sodda sintezlashtirilishi – agglyutinatsiya deyiladi. Unda predmetlarning turli xil 
bir-biriga mos kelmaydigan qismlari va xususiyatlarini noreal, mexanik 
birlashtirish amalga oshiriladi (suv parisi, kentavrlar va sh.k.). Odamlar bir-biriga 
birlashmaydigan qismlarni fantaziya obrazlarida jamlar ekan, ba'zan o'z oldiga 
istiqbol maqsadlarini qo'yadilar (masalan, qayiq va avtomobilь obrazlarini 
biriktirib amfibiyani, avtobus va tramvayni biriktirib trolleybusni, ekskavator va 
to'pni biriktirib tankni va h.k.larni yaratdilar.). 
O'xshashligiga ko'ra xayol qilish ijodiy xayolning oddiy turlaridan biri bo'lib 
hisoblanadi. Masalan, ko'pchilik mehnat qurollari (ombir, xaskash va sh.k.) odam 
qo'liga o'xshashligi bo'yicha yaratilgan.