O'zbekiston respublikasi profi universitety

2 §. Irodaviy holatlar 
Faoliyatni irodaviy boshqarish qator irodaviy psixologik holatlar tizimida 
namoyon bo'ladi. Bular: tashabbuskorlik, maqsadga intiluvchanlik, ishonchlilik, 
qat'iylik, tirishqoqlik va boshq. 
Bu irodaviy holatlar o'z majmuida butun faoliyat davomida namoyon bo'ladi. 
Biroq, faoliyatning ba'zi bir bosqichlarida ayrim irodaviy holatlar yetakchi 
ahamiyat kashf etadi. Masalan, maqsadni tanlab olish - maqsadga intiluvchanlik 
bilan bog'liq, qaror qabul qilish esa - qat'iylik holati bilan, xatti-harakatlarni 
bajarish esa - tirishqoqlik bilan bog'liq va h.k. 
Irodaviy xatti-harakatlarni faoliyat tuzilishiga muvofiq ravishdagi ketma-
ketlikda ko'rib chiqamiz. 
Tashabbuskorlik holati kelayotgan, olinayotgan (mavjud) ma'lumotlarni 
qayta ishlash, birinchi navbatdagi muammolarni aniqlab olish va eng ahamiyatli 
maqsadlarni, ularga erishish yo'llarini belgilab olish bilan xarakterlanadi. 
Tashabbuskorlik holati - bu maqsadni qidirishga bo'lgan ko'tarinki 
intilishdir. Agar bir necha maqsadlar mavjud bo'lib qolgudek bo'lsa, qat'iylik holati 
birinchi darajali ahamiyat kasb etadi. 
Qat'iylik - bu masadlarni va ularga erishish usullarini asosli va tez aniqlab 
olishga safarbar qilinadigan psixologik holatdir. Qat'iyatlilik holati psixikaning 
emotsional va intellektual faolligining ortishi (ko'tarinkiligi) bilan bog'liq. Qat'iylik 
nafaqat hissiyotlar bilan uyg'onadi, balki turli hissiyotlarni bosish bilan, faol aqliy 

---

181 
faoliyat bilan, vaziyat va xatti-harakatning bo'lajak natijasini (oqibatini) oldindan 
ko'rish o'rtasidagi o'zaro munosabatlarni hisobga olish bilan uzviy bog'liq. Turli 
odamlarda qat'iyatlilik holati turlicha individual-tipologik xususiyatlarga ega. Ba'zi 
bir odamlar har bir qarorini jamiyat tomonidan (ijtimoiy) ma'qullangan qandaydir - 
bir g'oyaga, tamoyilga, sxemalarga moslashtirishga (to'g'rilashga) harakat qiladilar 
(“qoidasi shunaqa”, “shunday qabul qilingan”, “ko'rsatma shunaqa” va sh.k.). 
Ma'lum bir tamoyillarga bo'ysunish, qaror qabul qilishni yengillashtiradi. Biroq, 
bunda noadekvat, qoloq (qotib qolgan) xulqning namoyon bo'lish ehtimoli ortishi 
mumkin. Boshqa odamlar esa, qaror qabul qilishda vaziyat taqozosiga ko'ra, ularni 
o'zgartirishga aralashmay (“nima bo'lsa bo'lar” tarzida), ularning yechimini boshqa 
odamlarga ishongan (topshirgan) holda ish tutishni ma'qul ko'radi. 
Qat'iylik holatining individual-tipologik xususiyatlaridan biri tezkor, 
asoslanmagan, impulьsiv qaror qabul qilish hisoblanadi. Bu ayrim odamlarning 
zo'riqishli motivlar kurashi holatidan imkon qadar tezroq xalos bo'lishga intilishi 
bilan tushuntiriladi. Bu o'rinda tashqi ko'rinishiga ko'ra qat'iylikdek tuyulgan holat 
zaminida faoliyatni irodaviy boshqarishning yetarli emasligi yashiringan bo'ladi. 
Haqiqiy qat'iylik esa, barcha alьternativ qarorlarning yutuq va kamchiliklarini 
hisobga olish asosida, nisbatan tezda bironta qat'iy qarorga kelishni talab qiladi. 
Biroq, qat'iylik holatidagi sub'ektiv tafovutlarga qaramay, qaror qabul qilish 
jarayoniga ta'sir qiladigan ob'ektiv omillar ham mavjud. Bunday omillarga vaqt 
tanqisligi, odam oliy nerv faoliyatining tipi, signal sistemalarining o'zaro 
munosabati xususiyatlari va shu kabilar misol bo'la oladi. Masalan, birinchi 
signallar sistemasining ikkinchi signallar sistemasi tomonidan yetarlicha 
boshqarilmasligi oqibatida odam havotirlanishni, xaotik reaktsiyalarni namoyon 
qiladi. Ikkinchi signallar sistemasining birinchi signallar sistemasi bilan yetarlicha 
bog'lanmaganligida - ortiqcha “nazariylashtirish”, qaror qabul qilishni cho'zib 
yuborish kuzatilishi mumkin.