O'zbekiston tarixi

1
 0‘zR. MDA, R-1714-fond, 5-ro‘yxat, 1472-ish, 17-varaq.
2
O'sha manba, 18-varaq.
3
O'sha manba, 19-varaq.
4
O'sha manba, 25-varaq.
5
O'sha manba, 7-ro‘yxat, 1486-ish, 73-varaq.
6
O'zR. MDA, R-1714-fond, 5-ro‘yxat, 1472-ish, 17-varaq.
155 

---

U c h i n c h i b o b
 
BUXORO VA XIVA SHO‘ROLAR ROSSIYASINING 
MUSTAMLAKASI. SHO‘ROLAR ISTIBDODIGA QARSHI
 
KURASH
 
14- 
§. Buxoro va Xiva sho‘ro!ar bosqini arafasida
 
1917-yil Oktabrda Rossiyada amalga oshirilgan harbiy to„ntarish 
oqibatida butun mamlakatda, shu jumladan Rossiyaning mustamlakasi 
boigan Turkistonda vujudga kelgan ijtimoiy-siyosiy voqealar, ayniqsa, oika 
xalqlarining istiqlol, milliy-ozodlik uchun muqaddas kurashga otlanishlari 
Buxoro amirligi va Xiva xonligi hududidagi xalqlarga ham o„z ta‟sirini 
ko„rsatdi, albatta. 1868-yilda Rossiya bilan Buxoro amirligi va 1873-yilda 
Rossiya bilan Xiva xonligi o„rtasida imzolangan bitimlarga asosan har 
ikkala feodal davlat Rossiyaning yarim mustamlakasi hisoblanardi. Bu 
davlatlaming o„zlari chet el davlatlari bilan mustaqil sur‟atda biror-bir 
sohada aloqa qilolmas edilar. 
Buxoro amirligi va Xiva xonligida monarxistik tuzum hukmron edi. 
Ya‟ni amir va xon bu yerda cheklanmagan hukmronlik mavqeiga ega edi. 
Buxoro amiri Abdulahaddan (1885-1910) so„ng taxtga o„tirgan uning o„gii 
Amir Olimxon davrida (1911-1920) amirlikning ijtimoiy-siyosiy tuzumida 
ibrat olarlik darajada biror-bir yangilik amalga oshirilmadi. Amirlik poytaxti 
Buxoro - tipik o„rta asr shahri edi. Amirdan keyingi ikkinchi shaxs qushbegi 
bosh vazir hisoblangan. Undan keyingi mansabdor shaxs devonbegi boigan. 
Axloqiy ierarxiyani qozi-kalon boshqargan. Qo„shinga lashkarboshi bosh 
boigan. 
Amirlik 25 beklikka boiingan. Beklar amir tomonidan tayin- langan va 
vazifasidan ozod qilingan. Buxoro amirligida Qarshi, Chorjo„y, Karki, 
Hisor, Koiob va boshqalar yirik bekliklar sanalgan. Amirlikda aholi ro„yxati 
o„tkazilmagan. Sho„ro bosqiniga qadar bu yerda taxminan 3 millionga yaqin 
aholi yashagan. Aholi tarkibiga ko„- ra bu yerda o„zbeklar (50,7 foiz), 
tojiklar (31,1 foiz), turkmanlar( 10,3 foiz), qozoqlar, qoraqalpoqlar, buxoro 
yahudiylari, arablar, eronilar va boshqalar yashaganlar. Aholining asosiy 
qismi daryolar vohalarida 
156 

---

istiqomat qilganlar. Amirlik hududidan temir yo„1 o„tkazilgan, bu yo„1 
yoqalarida yangi shaharlar pay do bo„la bordi: Yangi Buxoro (Kogon 
stansiyasi), Chorjo„y, Termiz shular jumlasidandir. Bu shaharlarda ko„proq 
rus millatiga mansub xalqlar joylashgan. 
Xiva xonligida ham Buxoro amirligidagi tartib-qoidalarga amal qilgan. 
1910-yilda Muhammad Rahimxon (Feruz) vafotidan so„ng taxtga 
Asfandiyorxon (1910-1918) o„tirgan. Xiva xoni ham Buxoro amiri singari 
har qanday huquqlardan mahrum boiib, Rossiya vassalligi ostida edi. 
Xondan keyingi mansablar mextar, devonbegi va boshqalar qoiida boigan. 
Xiva xonligi Turkiston general- gubematorligi nazorati ostida faoliyat 
ko„rsatgan. 
Xonlikning asosiy shaharlari Xiva, Toshhovuz, Pitnak, Ko„hna 
Urganch, Hazorasp va boshqalar edi. 
20 beklik va 2 noiblikdan iborat boigan Xiva xonligida 600- 900 ming 
aholi yashagan. Milliy tarkibiga ko„ra ulaming 60 foizini o„zbeklar, 28 
foizini turkmanlar, qolganlarini qozoqlar, qoraqalpoqlar, eroniylar va 
boshqalar tashkil etgan. 
Buxoro va Xiva hududlari ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotda juda 
orqada edi. Bu yerda kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlari to„g„risida 
so„z ham boiishi mumkin emas edi. Buxoroning mslar yashagan «Yangi 
Buxoro» (Kogon) qismida bir-ikkita mayda sanoat korxonalari qurilgan 
boisa-da, bu Buxoro hududida kapitalistik munosabatlar to„g„risida so„z 
yuritishga asos boia olmas edi. Har ikkala davlat hududida boylar ham, 
kambag„allar ham bor edi. Ammo bu yerda burjua va yo„qsillar sinf sifatida 
yo„q edi. Sho„rolar davrida chop etilgan «0„rta Osiyo kommunistik 
tashkilotlarining tarixi»da Xiva hududida «atigi bir necha yuz ishchi bor 
edi»
1
, deb qayd etilishi bu fikmi batamom isbotlaydi. 
Buxoro 
va 
Xiva 
aholisi 
asosan 
dehqonchilik, 
chorvachilik, 
hunarmandchilik, kosibchilik va boshqa ishlar bilan shug„ullangan. Bu 
davlatlarda xalq ommasining iqtisodiy turmush sharoiti haddan tashqari 
og„ir boigan. Eng yaxshi yerlar, gala-gala podalar, sug„orish manbalari 
boigan ariqlar va quduqlar boylar va mhoniylar qoiida edi. Mehnatkash xalq 
ularga behisob va haddan tashqari har xil ogir soliqlar toiaganlar. Shu 
boisdan aholining kichik bir guruhi to„q va faro von hayot kechirib zeb-
ziynatda yashagan bo isa, asosiy ко „pchilik