O`zbekstan Respublikasû Joqari ha`m Orta Arnawli bilimlendiriw Ministrligi Berdaq atindag`

Osimliklerde kukirttin metabolizmi
.Kukirt osimliklerde eki tiykargi formada okislengen xam 
kayta tiklengen formada boladi. 
Osimlik tarepinen kabillangan kukirttin tiykargi bolegi tamirdan ksilema tutikshelerine 
aralasadi xam transpiratsiyalik agim arkali jas osiushi organga otedi. 
Japiraktan sul`fat xam kayta tiklengen kukirt floemada osimliktin osip atirgan bolegine 
xam zapas zatlar saklanatugin jerge karay akropetal` xam bazipetal` bagdarda tarkaladi. 
Tuximlarda kukirt kobinshe organikalik turde saklanadi. Osimlik tokimalarinda sul`fat uliuma 
kukirt balansinin 10-50% in kuraydi. Jas japiraklarda olardin mugdari az bolip, kartaya baslagan 
sayin kukirtli beloklardin degradatsiyasi esabinan kobeyedi. 
            NH
2
                                                  S-CH
3 
              │ 
│ 
S-CH
2
-CH-COOH                                       CH
2 
 
    │                                                     │ 
S-CH
2
-CH-COOH                                       CH 
2
  
 
      │                                                     │ metionin 
Tsistin           NH
2
                                                  CH-NH
2
 
                          │                                 
                         SOON 
 
Kukirttin kayta tikleniui xam assimilyatsiya mexanizmi
. 
Kopshilik kukirtli organikalik birikpelerde kukirt kayta  tiklengen  jagdayda  boladi.          
yagniy osimlikke kirgen sul`fat kayta tikleniuge ushraydi. Jokargi darejeli osimliklerde 
sul`fatreduktsiyalau ukibi rauajlangan boladi. Sul`fattin kayta tikleniu protsessi japiraklarda 
xloroplastlarda jaylaskan. Kukirttin organikalik zatlarga aylaniui zamarriklarda jaksi uyrenilgen. 
Bul protsesste sul`fattin aktivleniui, kukirttin kayta tikleniui xam onin organikalik zatlarga 
aylaniui koriledi. 
 
Sul`fat ATR-sul`furilaza tasirinde ATR_dagi pirofosforil gruppasin almastiradi, sonin 
saldarinan adenozin-5-fosfosul`fat (AFS) xam pirofosfat (Ppi) payda boladi. ATR-sul`furilazanin 
aktivligi kukirtli aminokislotalardin kletkadagi kontsentratsiyasina baylanisli endogen turinde 
baklanip turiladi. 
AFS formadagi aktivlengen sul`fat keyin 8-elektronlik tasir etiui menen kalpine keledi. 
Bul protsesste jumsalatugin energiya 496 kDj mugdarinda boladi. SO
4
2-
 kalpine keliui eki 
ferment (AFS-sul`fotransferaza xam tiosul`fonat reduktaza) AFS reduktaz kompleksi, tomen 
molekulalik SH-belok-sul`fogruppa aktseptori (SH-tasiushi) xam kofaktor (ferrodoksin) tasirinde 
kalpine keletuginligi aniklangan. 
AFS-reduktaz kompleksi tasirinde bolatugin reaktsiyani tomendegishe korsetiuge boladi. 
 
AFS+[Belok tasiushi-S]                       [Belok- tasiushi-S-SO
3
-
]+AMR reduktaza 
[Belok-tasiushi-S-SO
3
-
]+Fd kalpine kelgen  
 
                                                                               +6N
+
 6e
-
 
[Belok-tasiushi-S-S
-
]+ Fd okislengen+3N
2
O 

                 Sul`fgruppani  aktseptorlaushi belok tiosul`fonatreduktazanin prostetik gruppalari 
boliui mumkin dep shamalanadi. Sul`fgruppalardin tiol gruppaga shekemgi kalpine keliui 
tikkeley belok-tasiushida ferrodoksin jardeminde boladi. Keyingi etapta tiol gruppa belok-
tasiushidan O-atsetil seringe  beriledi, atsetil serinnen tsistein xam atsetat payda boladi.      
Kalpine kelgen tsikldin tolik protsessi tomendegishe boladi. 
SO
4
2
+ATR+8N+O-atsetil→serin→tsistein→atsetat+3N
2
O+AMR+Ppi (organikalik emes 
pirofosfat), japiraklarda kalpine keliui fotosintetikalik protsess arkali (ATR, ferrodoksin) 
baylaniskan bolip, olar xloroplastlarda jaylasadi. Birak kukirtti xam tsisteindi kalpine keltiriushi 
barlik fermentler mitoxondriyada boladi. 
SN
2
-SH   Tsistein-organikalik kukirttin kayta tiklengen formadagi birinshi turakli  
  │           produkti. Ol kukirttin baska turlerin payda  etiude  tiykar  boladi.               
Tsisteinnen  
SN-NH
2
                     tsistin payda boladi. 
  │           Tsistein metioninninde baslamasi esaplanadi. 
SOON     (SN
3
S CH
2
CH
2
CH NH
2
COOH)  
Tsistein Tsistein→gomotsistein→metionin 
Kukirtke iye bolgan aminokislotalardin jokari darejeli osimliklerde degradatsiyasi 
tomendegi ush bagdar boyinsha beredi: 
1.
 
Tsisteinnin H
2
S ni jogaltip desul`fitleniui. 
2.
 
Xar turli kukirtli aminokislotalardin gidrolitikalik tarkaliui, sonin ishinde metionnin, 
NH
3
 xam merkaptannin. 
3.
 
Tikkeley kislrodtin kosiliuinan kukirttin okisleniui. 
 
Kukirttin zat almasiuda axmiyeti
.  
Kukirt osimlikte erkin xalinda xam belok kuraminda bolatugin tsistein xam metionin degen 
axmiyetli aminokislotalardin kuraminda boladi. Metionin almasinbaytugin aminokislotalardin 
10-si bolganliktan juda axmiyetli kasiyetke iye boladi. Metionin kopgana aktiv fermentlerde 
tabilgan. Metionin kaldiklari belok molekulalarina gidrofob kasiyetti kaliplestiredi. Bul kasiyetti 
fermentlerdin duzlar korshauinda aktivligin turkalastiriuda axmiyetli rol` oynaydi. Kukirttin 
axmiyetli funktsiyasinin biri. Ol beloklarda xam polipeptidlerde-SH-gruppasi kovalentbaylanis, 
vodorod baylanis, merkaptid baylanislardi payda etedi. Disul`fid S-S kopirsheler belok 
molekulalarin turaklastiradi. Osimlik organizminde kukirttin tagida bir axmiyetli funktsiyasi ol 
tsisteinnin→tsistein xam SH-glutationnin →S-S glutaion aylanis feaktsiyalarin payda etip, 
kletkaninokisleniu-kalpine keliu potentsiyalin uslap turadi. Kukirt axmiyetli biologiyalik 
birikpeler bolgan-koenzim A xam vitaminler kuramina kirip usi birikpeler turinde kletkanin 
enzimatikalik reaktsiyalarina katnasadi. Asirese kukirttin koenzim A da roli ulken. Koenzim A 
uksus uislotasi menen tasir etisip atsetil koenzim A ni sintezleydi: 
         O 
         ║ 
H
3
C-C~S-CoA . Ol keleshekte atsetil gruppanin donori xam tasiushisi esaplanip may 
kislotalari, aminokislotalar xam uglevodlardin metabolizminde axmiyetli rol` oynaydi.  
Kopshilik tur osimlikler azgana dozada ushatugin kukirt birikpelerine iye boladi. misalga 
sul`foksidler  O   piyaz xam kuramindagi fitontsidler kuramina kiredi 
Sogan baylanisli piyazdi tuuraganda kozdin jasarip ashiui payda boladi.  
Osimlikte kukirttin jetispeui osimliklerde kukirtli aminokislotalar xam beloklardin 
sintezleniuin tormozlaydi. Fotosintezdin barisin xam osimliktin osiuin tomenletedi, asirese jer 
ustingi boleginin osiui paseyedi. Kukirttin jetispeui kemeyse xloroplastlardin payda boliui 
buziladi. Kukirt jetispeushiliginin belgisi-osimliklerde japiraklar sargayadi. Bunda daslep en jas 
japiraklardin sargayiui koriledi. 
Kaliy
. Kaliy osimliklerdin mineral aziklaniuinda en axmiyetlisi elementlerdin biri esaplanadi. Ol 
osimliktin kurgak massasinda ortasha 0,5-1,2% ke shekem ushrasadi. Kaliydin kletkadagi 
mugdari sirtki ortalikka karaganda 100-1000 martebe kop boladi. Kaliydin mugdari tkanda baska 
organlarga karaganda kop boladi. Kaliydin topiraktagi mugdari fosforga xam azotka karaganda 

birneshe onlagan ese kop boladi.Kaliy topirakta kristal turinde, kolloid boleksheler turinde 
mikroorganizmler xam osimlik kaldaklarinda, sonin menen katar topiraktagi mineral duzlar 
turinde ushrasadi. En jaksi azik kaliydin erigen duzlari turindegisi esaplanadi. Kaliy toginleri 
suuda jaksi eriydi. Kaliy toginleri fiziologiyalik jaktan kishkil toginler katarina kiredi. Sogan 
baylanisli olar topirakta duz kislotasi xam kukirt kislotasinin toplaniuina alip keledi. Kishkil 
topiraklarga kaliy toginleri xak penen kosip berilmese olardin tasiri az boladi. 
Kaliy osimliklerde jas tkanlarda, meristenada, kambiyde, jas japiraklarda, shakalarda xam 
burtiklerde kop toplanadi. Kletkada kaliy ion formada boladi. Kaliydin kartaygan japiraklardan 
jas japiraklarga otiuin natriy taminleydi. Osimlik kletkalarinda kaliydin 80% ke jakini vakuolada 
toplanadi. Ol kletka shiresinin tiykargi kation bolegi kuraydi. Sogan baylanisli kaliy osimliktin 
kartaygan japirak kationinin azgana bolegi mitoxondriy xam xloroplastlarda beloklarga birikken 
turinde ushrasadi xam olardin strukturasinin turakliligin taminleydi. Kaliy ashligina osimlik 
dushar bolsa kletkanin xloroplastlarindagi grakulyar kurilisi buziladi xam mitoxondriydin 
membrana strukturasi boladi. Kaliydin 20% ke jakini plazma kolloidina soriladi. Jaktida kaliydin 
kolloidi menen baylanisi kushli bolip, karangida azayadi. Tunde kaliydin tamir sistemasi arkali 
shigarilip taslauin baklauga boladi. Kaliy osimliklerde suudin kozgalisi xam jutiliui ushin kerek 
boladi yagniy ol ustitsanin ashilip jabiliuinda katnasadi. Jaktida ustitsanin ashilip jabilatugin 
kletkalarinin vakuolasinda kaliydin mugdari 4-5 esege shekem kobeyip, suudin tez kiriuin 
taminleydi, turgordi jokarilatadi xam ustitsa tesiginin ashiliuin taminleydi, karangida kaliy shigip 
ketebaslaydi xam turgor tomenleydi, ustitsa jabiladi. 
Kaliy fermentativ sistemasinin aktivlesiuin taminleydi. Xazirgi uakitta 60 tan aslam 
fermentti kaliy aktivlestiretuginligi aniklangan. Kaliydin tasiri arkali kartoshka tuyneginde 
kraxmaldin toplaniui kobeyedi, lablebide saxaroza kobeyedi, monosaxaridler miyuede, ovoshta; 
tsellyuloza xam peutin zatlari osimliktin kletka diyuallarinda kobeyedi. Kaliy galleli 
osimliklerdin pakalinin jigilip kaliuga turakliligin arttiradi, zigirda xam kendirde kabiktin sipatin 
jaksilaydi. Osimliklerde bakteriyalik xam zamarrik keselliklerine karsiligin arttiradi. Ozinin 
kasiyeti boyinsha kaliyge jakin bolgan (NH
4
+
) ammiak xam rubidiy (Rb
+
), ammoniy ioni 
fermentlerdi aktivlestiriude 50-100% kaliydi almastiradi. Rb
+
 rubidiy 20-80%. Sogan karamastan 
ammoniydin osimlikte toplaniui onin zaxarleniuine alip keledi. 
Kaliy bolmasa, kaliy kationinin ornin natriy basadi. Degen menen kopshilik fermentler 
kaliy bolmasa aktivligi natriy tasirinde paseyedi. Natriydin jokari kontsentratsiyasi zat 
almasiniuga ziyanli tasir jasap xloroplastlardin strukturasin buzadi. Natriydin osimliktin 
rauajlaniuina unamli tasiri kaliy jetispegende gana koriledi. Eger kaliy ortalikta jeterli bolsa 
natriy zaxarli tasir jasaydi. 
Ammiak penen osimlikti aziklandirsak kaliyge talap kusheyedi, bul kobinshe galleli 
osimliklerde koriledi. Eger kaliy jetispese ammiak togini berilse osimlikte (selitranin) NH
4
+
 
kationinin toplaniuina xam sonin menen osimliktin zaxarleniuine alip keledi. Osimliklerdin 
kaliyge talabi olardin osiuinin daslepki stadiyasinda koriledi, yagniy vegetativ massaliginin artiu 
dauirinde. Danli xam sobikli osimliklerde kaliydin kabillaniui sutli pisiu dauirine shekem, 
zigirda gulleu fazasinda, kartofel`de, kant lablebisinde, kapustada kaliydin kop jutiliui tuynek, 
tamirtuynek xam kashan payda boliu dauirine tuura keledi. Asirese kaliydin kontsentratsiyasi 
kiyarda, pomidorda, kapustada kop boladi. Kaliydi jumsauda aygabagardin korsetkishi birinende 
asip tusedi. Onim jiynalganda onim menen birge gektarina kartoshka xam danli eginler menen 
180 kg. Kapusta menen 280 kg, aygabagar tuximi menen 990kg (K
2
O) kaliy alip keledi. 
Kaliy jetispegende garri japiraklardan jas japiraklarga karay tomennen jokari karay 
sargayiui koriledi. Japiraklardin kirlari ortengenge uksap kaladi. Kaliy jetispese kambiydin 
xizmeti paseyedi, tutiksheli tkanlardin rauajlaniui buziladi, epidermis xam kutikulanin kalinligi 
jukaradi, kletkanin boliniui xam soziliui toktaydi. Sogan baylanisli buuin araligi keltirip 
osimliktin rozetka formasi payda boladi. 
Kaliydin jetispeui fotosintez protsessin tomenletedi. Kaliydin mugdarin eki ese kobeyip 
natiyjesin zaryadlangan 
14
S (uglerod) penen tajriybede korgende pomidorda erigen 
assimlyaitlardin agiu tezligi 1,5 esege artkan, miyueli agashlarda 2 esege artkan. 

 
Kal`tsiy
. Xarkiyli osimlik turlerinde kal`tsiydin mugdari 1 gr kurgak massaga 5-30 mg ga tuuri 
keledi. Osimlikler kal`tsiyge talabi boyinsha ush toparga bolinedi. 
1. Kal`tsefiller 2. Kal`tsefob 3. Neytral` turler.  
Sobiklilar grechixa, aygabagar, kartofel`, kapusta, kendir kal`tsiyge bay boladi. Danli 
eginlerde, zigirda, kant lablebisinde kal`tsiy az boladi. Eki uleslilerdin tokimalarinda bul element 
bir uleslilerge karaganda kop boladi. Kal`tsiy kartaygan organlarda xam tokimalarda toplanadi. 
Kletka kartayip onin fiziologiyalik aktivligi paseyse kal`tsiy tsitoplazmadan vakuolga otedi xam 
atkulak, limon xam baskalar kislotalar turinde toplanadi. Tamirda onin mugdari jer ustingi 
bolegine karaganda az boladi. Tuximlarda kal`tsiy nitrozit fosfor kislotasinin duzi (fitin) turinde 
boladi. Kal`tsiydin kop mugdari kletkada ortadagi plastinkadagi xam kletka diyualindagi pektin 
zatlarina baylaniskan turinde boladi. Kal`tsiy xloroplastlarda mitoxondriyada, yadroda 
organikalik emes fosfat turinde xam ionlangan formada boladi. Kal`tsiy kletkada xam 
organizmde kopgana funktsiyalardi atkaradi. Kal`tsiy (Ca
2+
) membrananin otkeriushiligine 
tsitoplazmanin kozgalisina, fermentlerdin aktivligine, kletkanin boliniui xam baska protsesslerge 
tasir etedi. Ion turindegi kal`tsiydin kopligi okisleniu, fosforlaniuga xam fotofosforlaniuga keri 
tasir korsetedi. Metabolizmnin kopshilik tareplerine kal`tsiydin tartipke saliushi tasiri onin kletka 
ishindegi retseptor-kal`modulin, issiga shidamli belok. Ca
2+
-kal`modulin kompleksi kop 
fermentler sistemasin aktivlestiredi. Maselen: proteinkinazani, fosfodiestrazani, tasiushi 
(transport) Ca
2+
 ATRazani, kamshilardagi dienin ATRazani, aktomiozin ATRazani xam t.b. 
Sa
2+
-kal`modulin kompleksi kletkada kiskariushi beloklardin xareketin aktivlestiredi, 
mikrotutikshelerdin tarkaliuin toktatadi, sekretorlik komplekslerge katnasadi. Ol urshik 
mikrotutikshelerinin kuraliuin tartipke saladi. 
Kal`tsiydin jokari kontsentratsiyasi auksinge baylanisli osiudi tormozlaydi, birak IUK  tin 
tokimalardagi elektrofiziologiyalik polyarizatsiya induktsiya kasiyetin arttiradi. Kal`tsiy 
kletkanin polyarizatsiya induktsiya kasiyetin arttiradi. Kal`tsiy kletkanin polyarizatsiya 
mexanizmine juda kerekli kompanent esaplanadi.  
Kal`tsiy jetispese membrananin otkiziushiligi artadi, membran transporti protsessin buzadi. 
Kal`tsiy ammoniy ioninin, alyuminiy, marganets, temir ionlarinin artiksha kontsentratsiya 
zaxarlerin kaytarip otiradi, osimliklerdin kebirge shidamliligin arttiradi, topiraktin kislotaliligin 
paseytedi. 
Kal`tsiy jetispeushiliginen jas meristema tokimalari xam tamir sistemalari ziyan koredi. 
Bolinip atirgan kletkada jana kletka kabigi payda bolmastan kop yadroli kletka xalinda 
kalip koyadi. Kaptal tamirlardin payda boliui, tamir sabakshalarinin payda boliui toktaydi, 
tamirdin osiui tomenleydi. Kal`tsiydin jetispeushiliginen pektin zatlari isinip kletka diyualinin 
shilimshiklaniuinan kletka kiyraydi. Sogan baylanisli tamir, japiraklar, pakaldin bolekleri shirip 
oledi. Japirak plastinkalari taulanip shiyratiladi. Plazmalema kurami xam kletka organellalari, 
membranalari kurami buziladi.  
Topirak tiplerinin kopshiligi kal`tsiyge bay bolganliktan kushli kal`tsiy jetispeushiligi 
siyrek ushrasadi. Maselen topiraktin kushli kislotali boliuinan yamasa topiraktin kushli 
duzlaniuinan, torfli topiraklarda osken osimliklerde, tamir sistemalarinin rauajlaniuinin 
buziliuinan xam kolaysiz xaua rayi tasirinen boladi. 
Magniy
. Jokari darejeli osimliklerde magniy kurgak massanin 0,02-3,1% tin suu otlarinda 3,0-
3,5% kuraydi. Magniy kiska kunli osimlik makkede, juueride, kendirde, kartoshkada, lablebide, 
temekide xam sobikli osimliklerde kop boladi. Bir kg taza jasil japirakta 300-800 ig magniy 
bolip, onin 30-80 mg xlorofill kuramina kiredi. Magniy asirese jas kletkalarda generativ 
organlarda zapas tkanlarda kop boladi. Danli eginlerde magniy zarodoshta kop toplanadi. 
Magniydin jas tkanlarda toplaniui kartaygan tkanlardan kayta jumsaliuinan boladi 
(reutilizatsiya). Tuximda magniy fitin sostavinda boladi. 10-12% magniy xlorofill kuramina 
kiredi. Baska birde element magniydin xlorofill kuramina kirip oni almastira almaydi. Magniy 
protoporfirin sintezleyde kerek boladi. Jaktida magniy tilakoid bosliklarinan stromaga otedi. 

Stromada magniydin kontsentratsiyasinin artiui RDF-karboksilaza (ribuloza-1,5 difosfat) xam 
baskada fermentlerdi aktivlestiredi.  
Fotofosforlaniu reaktsiyalarinda magniy elektronlardi alip otiushi kopgana reaktsiyalardi 
aktivlestiredi. NADP
+
 yagniy kalpine keliuinde, Xill reaktsiyasinin tezliginde, elektronlardin FS 
11 den FS 1 ge otiuinde axmiyetli . Bir kansha protsesslerde magniydin ornin tek marganets basa 
aladi. Kopshilik jagdayda fermentlerdin aktivlesiui marganetstin katnasta karaganda magniydin 
katnasinda jokari boladi. Fosfat gruppalarin (fosfokinaz, fosfotransferaz, ATRaza, pirofosfotez) 
alip juriude kopshilik fermentlerdi katalizleushi kofaktor magniy esaplanadi. 
Magniy kopshilik glikoliz fermentlerine xam Krebs tsikline kerekli esaplanadi. Magniy 
jetispese mitoxondriyda kristlardin kishireyip formasi ozgerip keyin jogalip ketiui koriledi. On 
eki glikoliz reaktsiyanin 9i-metal aktivator jardeminde bolatugin bolsa, sonin altaui magniy 
katnasinda boladi. krebs tsiklindegi fumarazadan baska altaui fermentler magniy katnasinda 
aktivlesedi. Spirtli xam sut kishkil ashiudi alip bariushi fermentlerdin jumisina magniy kerek 
boladi. Magniy efir maylari, kauchuk, A xam S vitaminlerini4 sintezleniuin kusheytedi. Magniy 
DNK xam RNK polimerazalarin aktivlestiredi. Magniydin osimlikte taminleniu darejesine karay 
organikalik xam organikalik emes fosfor birikpelerinin mugdari ozgeredi. Magniydin fosfor 
metabolizmine katnasatugin fermentlerdi aktivlestiriu roline baylanisli ekenligin korsetedi. 
Magniydin jetispeushiligi kumli topiraklarda koriledi. 100gr topirakta 2 mg nan az magniy 
bolsa onda osimlikte magniy jetispeushiligi koriledi. Osimlikte magniydin jetispeushiligi fosfor 
mugdarinin aziyiuina alip keledi xam fosfororganikalik birikpelerdin payda boliuin toktatadi. 
Magniy jetispeushiliginen monosaxaridler toplanip, olardin polisaxaridlerge (kraxmalga) 
aylaniui toktaydi xam erkin aminokislotalardin  kobeyiui 1,5-4 esege artadi. Magniy jetispese 
plastidlerdin payda boliui buziladi, xloroplast matriksleri rensizlendirip granalar bir-birine 
jabisadi. Stroma lamellalari jirtilip olardinornina kop vezikulalar payda boladi. 
Magniy jetispeushiligi daslep kartaygan japiraklarda payda bolip keyin jas japiraklarga 
xam organlarga otedi. Magniy jetispegenlikten osimlikte xloroz xam nekroz payda bolip, olar 
japiraktin ushinan baslanadi. 
Temir
. Osimlikte temir 0.02-0.08% (yamasa 1 kg kurgak massada 20-80 mg) boladi. temir 
fotosintez xam dem aliudin tiykargi redoks sistemasina katnasadi. Temir molibden menen birge 
nitratlardin kalpine keliuinde katnasadi. Tuynek bakteriyalardin molekulalaki azotti 
fiksatsiyalauda katnasatugin nitratreduktaza xam nitrogenaza kuramina kiredi. Temir xlorofill 
sintezinin daslepki etaplarina katnasadi (σ-aminolevulin kislotasi xam protoporfinlerge). Sogan 
baylanisli karbonat topiraklarda igallikta osken osimlkilerde dem aliu tezliginin paseyiui xam 
fotosintezdin azayiui payda bolip, osimliklerde japiraklardin sargayiui (xloroz) xam olardin tusip 
kaliui koriledi.  
Temir katalitikalik aktivligi menen birge osimlikte zapas zatlar kuraminda da ushraydi. 
Solardin biri ferritin belogi, onda temir gem formaga iye bolmagan turde boladi. Ferritinde temir 
kizgish konir renge iye boladi apoferritin bolsa rensiz belok turinde boladi. Ferritinnin kurgak 
massasinin 23% in temir kuraydi. Ferritinnin kop mugdari plastidada boladi. 
 
Kremniy
. Barlik osimliklerde kremniy ushrasadi. Ol kobinshe kletka diyualinda kop boladi. 
Ozine kop kremniy toplagan osimliktin paxali bekkem boladi. Diatom suu otlari oz denesinin 
kabigin sirtki ortaliktan algan kremniy esabinan kuraydi. Kremniy jetispese makkenin, sulinin 
xam arpanin, kiyardin, pomidordin, temeki xam lablebinin osiui toktaydi. Kremniy 
reproduktivlik uakitlari osimlikke jetispese tuximnin mugdari azayadi, onin piskenleri az sanda 
boladi. Osimlik osken ortalikta kremniy jetispese kletka organellasinin ul`trstrukturasi buziladi. 
Al`yuminiy
. Al`yuminiyde bir kansha osimliklerge kerek bolatugin makroelement esaplanadi. 
Al`yuminiy kationi paporotnik xam chay osimliginde kop toplanadi. Chay osimligine alyuminiy 
jetispese xloroz payda bolip onin kopligide osimlikke zaxarli tasir tetedi. Kletkada alyuminiy 
fosfor menen baylanisip osimliktin fosfor ashligina alip keledi. 
Mikroelementler. 

Mikroelementler osimlik organizmi tirshiliginde axmiyetli funktsiyalardi orinlaytugin, 
almastirip bolmaytugin mineral elementler topari esaplanadi. Olardin osimliktegi mugdari 
protsenttin min, juz min bolegin kuraydi. Olar okisleniu kalpine keliu, fotosintez, azot xam 
uglerod aylanis protsesslerine katnasip aktiv fermentler kuramina, vitaminler kuramina kirip, 
osimliklerdin sirtki kolaysiz sharayatlarga karsiligin, mikrob, bakteriyalarga karsiligin arttirip 
otiradi. Mikroelementlerdin jetispeushiligi kopgana keselliklerdin payda boliuina alip kelip 
osimliktin jaslayinan nabit boliui koriledi. 
 Marganets. Marganets barlik osimliklerge kerek. Osimliklerde onin ortasha mugdari 1kg 
kurgak massasina 0,001% yamasa 1 mg. Ol kletkaga Mn
2+
 ion turinde kiredi. Marganets 
japiraklarga toplanadi. Bul metall ioninin fotosintez protsessinde O
2
 ni shigarip, SO
2 
di kalpine 
keltiriude katnasatugini aniklangan. Marganets japiraklarda kanttin kobeyip xam onin 
japiraklardan agip ketiuin taminleydi.  
 
Krebs tsiklindegi eki-malat xam izotsitratdegidrogenazalar margenets ioni tasirinde 
aktivlesedi. Azot aylanisinda marganetssiz bolmaydi. Marganets kletkanin osiui protsessinde 
RNK - polimerazanin 2- kofaktori retinde, auksinoksidaza kofaktori retinde xizmet atkaradi. 
Eger marganets aziklik ortaliktan shigarilip taslansa, onda tiykargi aziklik elementlerdin katnasi 
buzilip, olardin mugdari artadi.  
 
Topirakta marganets kop bolgani menen rN=neytral` bolsa, osimlikke onin kiriui 
kiyinlasadi. 
 
Marganets jetispeushiligine tamirmiyueli osimlikler, kartofel` xam danli osimlikler 
tasirshen. Marganets jetispeushiliginin osimliklerdegi belgisi japiraklarda tochkali xlorazdin 
payda boliui esaplanadi. Japiraklarda tamir aralarinda sari daklar payda bolip, keyin bul jerdegi 
tokimalar ole baslaydi.