O`zbekstan Respublikasû Joqari ha`m Orta Arnawli bilimlendiriw Ministrligi Berdaq atindag`

JUUMAK. 
 
S, N, O, N osimliktin kurgak massasinin 95% in kurap kalgan 5% in kul elementleri: R, 
S, K, Sa, Mg, Fe xam baskalar kuraydi. Olar makroelementler. Mikroelementler tkanlarda 
0,001% kontsentratsiyadan tomen boladi. (Mn, Si, Zn, V xam t. b.). Osimlik azat aziklaniu 
retinde NO
3-
 xam NN
4+
 jumsaydi. Atmosfera azottin NN
3
 ke shekem kalpine keliui sobikli 
osimlikler tamirinda bolatugin tuynek bakteriyalari jardeminde boladi. Ammoniydin organikalik 
birikpelerge kiriui glutaminsintetaza xam glutamatsintetaza fermentinin tasirinde 
  -
ketoglutarattan glutamin kislotasi xam glutaminnin sintezinde boladi. 
RO
4
3-
 osimlikke kiriui xam organikalik birikpeler kuramina kiriui solayina kalpine keltiriusiz 
boladi. Kukirt bolsa SO
4
2-
 turinde organikalik birikpelerge katnasadi xam kalpine keledi. Kaliy 
kletkaga ion korinisinde toplanadi. Zatlar tamir kletkalari diyuallarinan otip kletkaga passiv 
yamasa aktiv transport jagdayinda kiredi. Osimlik kletkalarinin jutiu aktivligine N
+
 pompasi tasir 
etedi. 
  
Lektsiya № 15 
Osimliklerding geterotrof aziklaniui
 
 
Jobasi:
  
1.  Saprofitler,parazitler . 
2.  Shibin-shirkey jeushi osimliklerding aziklaniui. 

3.  Ozining organikalik zatlarinan geterotrf aziklanau. 
Tayaanish tusinikleri: 
 Avtotroflar,geterotroflar,saprofitler parazitler ,mikoriza.EndotrofEndotrof mikorizalar 
Kamenskiy. Kostichev miynetleri. Shibin-shirkeyjeushi osimlikler, oljani passiv xam aktiv uslau. 
Endospermada as siniriu. Aleyron danesheler. Uglevodlarding, maylarding,beloklarding 
mobilizatsiyasi. 
 
Baklau soraulari:  
1.Saprofitler ozining tirishiligin kalay alip baradi? 
2.Parazit osimliklerding ozgesheligi nede? 
 
3.Ayirim osimlikler ne sebep shibin-shirkey jeuge beyimlesken? 
4.Osimliklerde aziklik zatlarding singiuinde kanday ozgeshelikler bar? 
Paydalanatugin adebiyatlar:  
1  Darvin Ch.  Nasekomoyadnie rasteniya soch.t.7. M.L. 1984  
2   Genkel` P.A. Fiziologiya rasteniy M. 1975  
3.  Polevoy V. Fiziologiya rasteniy M.1989 
 
Osimliklerding geterotrof aziklaniui 
           Avtotrof  organizmler  (grekshe  «autos»-ozinshe-ozi xam trophe»- aziklaniu) organikalik 
emes zatlardan organikalik zatlardi ozinshe sintezleytugin organizmler kiredi. Geterotroflar bolsa 
tayar organikalik zatlardan aziklanadi. Avtotroflarga jasil osimlikler xam birkansha bakteriyalar 
kiredi. Olar jaktilik energiyasin fotosintez protsessinde jumsaydi. Ayirim bakteriyalar 
organikalik birikpelerding okisleniu energiyasinan aziklik zatlardi kabillaydi (xemosintez). 
Saprofitlerge- osimlik xam xayuan kaldiklarindagi organikalik zatlar menen aziklanatugin 
organizmler kiredi. Parazitlerge - tiri organizmlerding organikalik zatlari menen aziklanatugin 
organizmler kiredi. Nasekoma jeushi organizmler mayda omirtkasizlardi uslap ozinde singiriuge 
beyimlesken. 
 
 
Osimliklerding tirishiliinde zapas aziklik zatlar menen aziklanatugin yagni geterotrof 
aziklanatugin dauiri boladi. Bunday dauirge tukimlarding oniui, vegetativ kobeyiu organlari 
(tuynek ,piyaz.t.b.) kiredi. Sondayak tamir pakaldan shakaning payda boliui.japiragi togiletugin 
agash osimliklerining japirak burtigining.gul burtigining rauajlaniui kiredi. 
  Osimliklerding kopshilik organlari: tamir pakal .burtik,gul.miyue xam payda bolip atirgan 
tukim geterotroflaresaplanadi. Barlik osimlik tokimalari xam organlari karangida geterotraflar. 
  Osimliklerding  aziklaniui  makromolekulalik  orgnikalik birikpelerding fermentler tasirinde 
tarkalip soriliu xam oni ozlestiriu ozgesheligine iye bolgannn keyin boladi. 
  As singiriuding ush turi belgili. 
 
 
1- kletka ishinde, ol eng ayemgi as singiriu tipii. Osimlikte onday as singiriu 
tsitoplazmada.vakuolada,plastidalarda. sferosomada boladi. 
  2-membranalik assingiriu fermentler arkali boladi. Ol kopshilik xayuanlarding isheginde 
uyrenilgen. 
  3-kletkadan sirttagi as singiriu-gidrolitikalik fermentler arnauli kletkalarda payda bolip, sirtka 
shigarilip,kletkadan tiskarida tasir etedi. Bunday as singiriu shibin-shirkey jeushi osimliklerde 
xam danli osimliklerding endospermalarinda boladi. 
Saprofitler 
   Xazirgi uakitta zamarriklar bolek patshalikka iye bolsada fiziologiyalik tarepleri osimliklerge 
uksaydi. Ashitki zamarrigining gifining plazmalemmasinda N
+
-pompasi funktsiya atkaradi. 
Sirtki ortalikka xarkiyli kishkil gidrolazalardi shigaradi. Bul kuramali organikalik birikpelerding 
gidrolizin taminlep tarkaliu produktlarining soriliuina alip keledi.Soriliu 
mexanizmiN+pompasining plazmalemmadagi jumisina baylanisli. 
Osimlikler arasinda saprofit aziklaniu suu otlarinda ushiraydi. Diatom suu otlari 
terengde,karangida jasaganliktan olar ortaliktagi organikalik zatlardan 

aziklanadi.Xloroplastlar,evglenalar xam baskada suu otlari atirapta erigen organikalik zatlarding 
kobeyip ketiuinen geterotrof aziklaniuga otedi.Bul jagdayda kantlarding kletkalarga otiui 
plazmolemmadagi proton xareketke keltiriushi kush arkali boladi  Jabik tukimli osimliklerde 
saprofit aziklanatuginlari siyrek ushirasadi.Bunday osimliklerde xlarofill bolmaydi,bolsada olar 
fotosintez ete almaydi. Ol osimlikler oz denesin kurau ushin osimlik yamasa xayuanlarding 
kaldiklarinan paydalanadi.Bugan misal retinde gidrofitumdi-Gidiophitum formicarum alsa 
boladi. 
  Jabik tukimli osimliklerding ayirimlari saprofit tirishilik kiladi.Olar organikalik zatlarga juda 
bay bolgan togay topiraklarinda ushirasadi. Olarga podel`nik (Monotropa) xam orxideya 
gnezdovka (Neotita nidus avis).Bul eki osimlikte ak rengde boladi.Orxideyada azgana xlorofill a 
boladida xlorofill v ushiraspaydi. 
   1881-jili  F.M.Kamenskiy  mikorizani  ashti. Ol podel`nik osimligining tamiri zamarrik 
sabakshalari menen korshalganin kordi. Eki organizm arasinda birgelesip-simbioz jasau jagdayin 
kordi. Bul osimlikting tamirina zamarrik gifleri juda terenge jaylaspagan. Buni ektotrof mikoriza 
dep ataydi. Bunday mikoriza kopshilik agash osimliklerinde ushirasadi. 
  Orxideya  osimliginde  endotraf  mikoriza  ushirasadi. Onda tamir shakalari saklanadi.Endotrof 
mikorizada zamarrik gifleri tamir parenxima kletkalarining aralarina jaylasadi.Ektotrof 
mikorizada tamir shakalri zamarrik mitselliylerinen duzilgen kabik penen korshalgan boladi.  
   Jokari osimlikler zamarriklardi glyukoza xam ayirim tamir sistemasining metabolitleri menen 
taminlep otiradi. Zamarrik bolsa osimliklerdi vitaminler menen xam osiriu zatlari 
(geteroauksinler)menen tamynleydi. Glyukozaga iye bolgan zamarrik kuramali fosfor 
birikpelerin ozlestiriu ukibina iye. Soning menen birge organikalik substrati tarkatip otiradi. 
  Ayirim jokari osimlikler parazit xam yarim parzit tirishilik etedi. 
Siyirkuyriklilar tukimlasining kopshilik osimlikleri yarim parazit turinde jasaydi. Olardan  
pogremokti,ochankani korsetiuge boladi.Bul osimliklerding tamirlari baska osimliklerding 
tamirinan sorip Tirishilik kiladai. Ayirimlari jasil rengde bolsa, ayirimlari az xlorofilge iye 
boladi. Siyirkuyriklarding yarim parazit xalda Tirishilik keshiriuin uyrengen ilimpaz 
S.P.Kostichev, olardang parazit Tirishilik keshiriuine tamir sistemasining juda xalsiz 
rauajlanganligi sebep bolgan degen. 
  Yarim  parazitlerding  ayirimlari xlorofilge iye bolmasa ,ayirimlari jasil rengde boladi. Mis. 
agash denelerinde,shakalarinda parazitlik etiushi Omela(viscum alba ) jasil rengge iye 
boladi.Sondayak tolik turde parazitlik etiushi kauingul (shumgiyani) atap otse boladi .Olar 
aygabagarga,kauin,garbaz xatteki jabayi osimliklerdingde tamirinda parazitlik etedi..Kauingulde 
xlorofill bolmaydi. 
  Auil-xojalik eginlerge ziyan keltiriushilerding eng axmiyetlisi sarishop ( Cuscuta). Ol sabakka 
uksagan,japiragi reduktsiyalangan,oralip osetugin pakalga iye.Olxojeyin denesinen kosimsha 
tamir-gaustoriyalari arkali sudi.onda ergen  organikalik xam mineral  zatlardi alip jasaydi. 
  Parazit osimliklerge tropikalik lianlarding tamirinda jasaytugin rafleziyada kiredi. Raffleziya 
ozining tirishiligin jer astinda xojeyin denesinde otkeredi. Tek gana oning guli jer ustinde 
korinedi. Raffleziya xojeyin denesinen saxarzani, glutamin xam asparagin kislotalarin olarding 
amidlerin alatuginligin radioaktiv belgi arkali aniklagan. 
Shibin – shirkey jeushi osimliklerding aziklaniui 
  
Xazirgi uakta jabik tukimli osimliklerden 400den aslami mayda shibin-shirkey aulap 
ozine kosimsha azik retinde jumsaytugini anik boldi. Olarding kopshiligi azotka jarli 
batpaklarda.suularda osedi.Ayirimlari epifitler. 
  Shibin-shirkey jeushi osimliklerding japiraklari  arnauli uslaushi xizimetine beyimlesken.Olar 
fotosintez xizimetin atkariu menen birge oljani uslaugada beyimlesken. Oljani uslau usilina 
baylanisli olar eki ulken toparga bolinedi.  Oljani passiv turde uslau: olar ozinen jabiskak 
zatlardi-polisaxaridlerdi shigarip (biblis,rozolist) xam arnauli guze,tutikshe turinde 
(sarantseya,geliamfora,darlingtoniya) arnauli uslaushi maslamalardi payda etip uslaydi.  Shibin-
shirkeylerdi aktiv uslaytuginlari:jabaskak shilimshik shigaratugin (jiryanka, rosyanka), kakpanga 
uksas uslaytugin japirakli (al`drovanda, venerin shibin uslaushi) yamasa arnauli kobikler 

(puzirchatka) turinde boladi. Barlik turdegi uslaushi beyimlesiuler shibin-shirkeylerdi mazali 
polisaxarid shilimshik zatlarga kiziktiriuga tiykarlangan. 
   Kakpanga  tusken  oljaning  aziklik retinde singiriliui kopgana bezlerding suyikligi tasirinde 
boladi. Birkansha shibin-shirkey jeushi osimlikler ozining oljasin alkaloidlar tasirinde oltiredi. 
Bezler kislotali ortalikta kislotali ortalikta aktiv bolatugin kopgana gidralazlardi islep shigaradi. 
Masalen jiryanka shilimshiginda kishkil amilaza islenedi.Muxolovka osimligining bezining 
suyikligining proteolitikalik aktivligi uyrenilgen. Ondagi proteazding kopshilik bolegi teol 
proteazga kiredi. Proteazdan baska bez shiresinde kishkil fosfotaza xam esteraza,ayirim shibin-
shirkey jeushi osimliklerde ribonukleaza,lipaza xam  peroksidaza tabilgan.Sekret islep 
shigariushi kletkalar jaksi rauajlangan ERge xam Gol`ji apparatina iye boladi. 
   Tarkaliu produktlarining soriliui tez bolatuginligi metilen kogining muxolovka osimligining 
bez kletkalarining tsitoplazmasina 5 minutting ishinde otip alganliginan belgili boldi. Shibin-
shirkey jeushi osimliklerding aukatti singiriui xayuanatlarding askazanina uksas ekenligi 
aniklandi.Xayuanatlarding as kazaninda HCL payda bolsa shibin-shirkey jeushi osimliklerde 
kumirska kislotasi payda boldi.Bunday uksaslikti birinshi marte 1875 jili Ch.Darvin ozining 
«shibin-shirkey jeushi osimlikler» degen kitabinda keltirip otken. 
      Shibin-shirkey  jeuding  axmiyeti.
  Kopshilik shibin-shirkey jeushi osimlikler mineral 
zatlarga jarli topiraklarda osedi.Olarding tamir sistemasi xalsiz rauajlangan.Bul osimliklerde 
baska batpakta osken oaimliklerdegidey tamirinda mikoriza bolmaydi,sogan baylanisli mineral 
elementlerdi shibin-shirkeylerden ozlestiriu ayriksha axmiyetke iye boladi. Osimlik oljasining 
denesinen azot,fosfor,kaliy,kukirtti aladi. Eger rosyankani Gosh penen aziklandirsa ush aydan 
keyin kontrol` osimlikke karaganda oning osiui xam rauajlaniui anagurlim artip ketetuginin  
Darvin korsetkenedi.Puzirchatka osimligi tek xayuanlardan(shibin-shirkeylerden) aziklangannan 
keyin gana gulleudi baslaydi. 
3.Ozining organikalik zatlarinan geterotrof turde aziklaniu 
Osimlik organizmi uliuuma alganda avtotrof,birak fotosintez protsessinde payda bolgan uglerod 
birikpeleri japiraktan osimlikting baska boleklerine otip, olardan osimlik aziklanadi.Osimlik 
organizmi beloktan uglevodtan maydan paydalaniu uakitta,ol zatlar aldin ala gidrolizlenip,keyin 
ozlestiriu formasina otedi. 
Endospermada as singiriu protsesi. 
    Osimliklerde as singiriu protsessin uyreniu ushin organikalik aziklik zatlar toplangan; kogerip 
kiyatirgan tukim ayriksha kolayli esaplaniladi.Jetilgen dande urik endosperma menen tiyisip 
baylanista bolmaydi.Zapas organikalik zatlardi jumsauga mobilizatsiyalauda tukim  uleslerindegi 
kalkan ayriksha axmiyetke iye. Bunda kalkanning roli xayuanatlardagi askazanning roli menen 
birdey.Shininda da kalkannin epitelial kabiklarindagi N
+
- pompasi organikalik kislatalardi 
endospermaga shigaradi.Natiijede shala jansar endosperma kletkalarda kishkil gidrolazalar 
aktivlesedi,daslebinde  α-amilaza xam kraxmal mal`toza xam glyukozaga  shekem 
tarkaladi.Kalkannin epitelial kletkalarinin kislotali shirelerdi bolip shigargannan keyin 
endosperma kishkil gidrolazalrdi: α-xam-β amilaza,tsellyuloza,proteaza, xarturli 
glyukoza,fosfotoza, RNKaza xam baskalardi shigaradi.Kalkanin bul xareketinen 3-4 kunnen 
keiin as siniriu jumisina endospermadagi tiri kletkalar kabati bolgan aleyron iske kosilai.Aleyron 
kletkalarida endospermaga organikalik kletkalar xam kishkil gidrolazalar shigaradi. Aleyron 
kabat penen kalkannin birgeliktegi iskerligi natiijesinde endospermadagi auisik zatlardin eriui 
tamiinlenedi.Kalkan soriushi organ xizmetinde atkaradi.Epitelial kalkan kletkalarinin 
plazmolemmalari arkali kant,aminokislata organikalik emes kation xam anionlar endospermadan 
kalkan kletkalarining tsitoplazmasina karay otedi.Keyinshelik olar otkiziushi naylar arkali 
osiushi zarodishka jetkeriledi. Bul protsessler membrananin N
+
 pompasina 
baylanisli.Organikalik zatlardin kalkanin epitelial plazmolemmalari arkali otiui vodorod yoni N
+
 
arkali simport turinde boladi(simport-sol tarepke). 
    Endospermadagi zapas aziklik zatlardin mobilizatsiyalaniui barkulla gormonlardin baklauinda 
boladi.Kalkannin shire bolip shigariu aktivligi tstiokinin xam auksin katnasinda,al aleyron 

kletkalarindagi sintez xam gilroliz shiresinin bolinip shigiui kalkan xam zarodishtan aleyron 
kletkalarina tusetugin giberellinnin baklauinda boladi. 
     Zapas zatlardin eki ulesli osimliklerdin tukim uleslerinde eriui xam agiuida usigan uksas 
bolsa da,olarda bul protsessler kletka ishindegi kislotali as siniriu esaplaniladi. 
Kogerip kiyatirgan tuximlarda zapas beloklardin 
mobilizatsiyasi. 
    Mausim  ozgerisine  baylanisli  osimlik  tinishlik jagdayga tusiuden aldin assimilyantlar zapas 
zatlar  jiynalatugin oringa toplanadi.Ol zapas zatlar kelesi vegetatsiyalik sezonda osimlikting 
daslepki osiuinde kerek boladi.Zapas zatlar belok,polisaxarid,triglitserid turinde 
toplanadi.Beloklar tuximda juda kop boladi,sobikli osimliklerde 20-30%,maylilarda 17-
42%boladi.Danli osimliklerde kurgak massanin 7-14%in belok iyeleydi.Beloklar aleyron 
danesheler xam belok deneler turinde bolip,olar globulinler,al`buminler,glyutelin xam 
prolaminler xalatinda jaylasadi. 
Aleyron danesheler. 
  Olar  0,1-2,5mkm  zapas  organellalarlar  esaplanadi.Aleyron danesheler kuramina 
uglevodlar,fosfolipidler,fitin,RNK,Shavel` kislotasi duzlari kiredi.Aleyron danesheler apiuayi 
xam kuramali bolip bolinedi. Kuramali aleyron danesheler bir kansha eki ulesli osimliklerde 
ushirasadi xam olar globoydlar xam kristalloydlar bolip bolinedi.Ol daneshelerdin sirti amorf 
zatlar menen korshalgan boladi.Kristalloydlarda 60%,amorf zonada 35-40%,globoydta 3-5% 
belok boladi.Zapas beloktin azgana bolegi fitin menen,uglevod xam lipid penen kompleks payda 
etip,tuximnin bortiu uaktinda birinshi gidrolizlenedi.Globoydta fitin, Ca,Mg duzi inozitfosfor 
kislatasi boladi.Danli osimliklerdin aleyron kletkalarinda apiuaii aleyron  danesheler 
boladi.Olardin kolemi kuramali aleyron daneshelerge karaganda kishi boladi.Fitin bolsa belokli 
amorf matrikste jaylasadi.Belok danesheler danli osimliklerde kraxmalli endospermada 
jaylaskan.Beloklardin tarkaliui tuximnin bortiuinen baslanip proteaza gruppalari tasirinen 
boladi.Tuximnin kogere baslauinda beloklardin proteoliz stadiyasi 3ke bolinedi:1-stadiyada 
zapas beloklardin sheklengen bolegi proteolizlenedi.Bunda al`buminler,globulinler 
tarkaladi.Erigen beloklardin xareketi jokarilaydi.Bul stadiyadagi fermentlerdin gilrolizi taza 
fermentativ beloklardin sintezi ushin kerekli aminokislatalardi payda etedi.2-stadiyada zapas 
organlardagi beloklardin aminokislotalarga shekem tarkalip, osiushi zarodishka shekem jetkerilip 
beriliui koriledi.Bul stadiya 5-10 kun dauam etedi.3-stadiyada  zapas organlardagi strukturalik 
xam fermentativlik beloklardin tolik degradatsiyalanip as siniriu protsessine jetkeriliui koriledi. 
   Eki ulesli osimliklerde beloklardin jumsaliui kletka ishinde boladi.Bul osimliklerde aleyron 
daneshelerindegi ph darejesi kalay saklanatuginligi belgisiz.Degen menen kishkillaniu Shavel` 
kislatasi arkali boladi degen boljaudi aytiuga boladi.Belok zapasi tabilgan aleyron danesheleri 
keleshekte vakuolga aylanadi.Endospermanin ashiui tuximnin kogeriuinde en axmiietli etap 
esaplanilip,ol as siniriudi xam zatlardin tasiliuin tartipke saladi. 
    Askabaklar  xam  sobiklilar  tukimlasi  osimliklerinde beloklardin tarkaliui epidermiske jakin 
aleyron daneshelerden baslanadi.Danli osimliklerde belok danesheler daslep kalkan kasinan 
keyin, aleyron katlaminan tarkaladi. 
Zapas uglevodlardin mobilizatsiyasi. 
     Uglevodlar tukimdagi aziklik zatlardin axmiietli gruppasi esaplanadi.Bir kansha osimliklerdin 
tukimlari onsha kop bolmagan kant zapasina iye bolatuginligi aniklangan(tur ozgesheligine 
karay olar staxioza, mal`toza, galaktoza, riboza, fruktoza, glyukozalar esaplanadi). Ol kantlardin 
bir bolegi beloklar menen baylanisip glikoproteyn komplekesin payda etedi.Birak tukimdagi 
tiykargi polisaxrid kompleksi kraxmal turinde boladi.Masakli eginler daniningn massasinin 50-
76%tin kraxmal kuraydi.Sobiklilarding dani 50-60%ke shekem kraxmalga iye.Kraxmal dannin 
pisiu dauirinde plastidka toplanadi.Zapas uglevodlarga kant penen kraxmaldan baska kletka 
diyualina kiretugin polisaxaridlerde katnasadi.Bular gemitsellyulozalar. 
      Tukim one baslaganda erkin kant tezden jok boladi.Tsitoplazma menen jakin tiyisip turgan 
kraxmal danesheleri tarkaliudi baslaydi.Kogeriudin daslepki stadiyalarinda kraxmaldin bir bolegi  
fosforilaza tasirinde tarkaladi.Keiin fosforilaza tasiri paseyip,amilazanin tasiri 

kusheyedi.Kraxmaldin glyukozaga shekem tarkaliuinda bir neshe fermentler katnasadi.Olardin 
en axmiietlisi α xam β amilaza, α -glyukoza xam dekstrinaza.Kraxmaldin siniriliui kletka sirtinda 
xam kletka ishinde boladi.Kletka ishinde kraxmaldin siniriliui eki ulesli osimliklerde 
bolip,tukimnin bortiuinin daslepki saatlarinan baslanadi.Burshakta kraxmaldin tukim ulesindegi 
mugdari kogeriuinin 4-5 kuninen baslap tomenleydi.Bir ulesli osimliklerde endospermanin 
kalkanlarga tiiip turgan jerlerindegi kraxmal daneshelerinin kiyraui tukimnin bortiuinen 20 saat 
keyin koriledi.Aleyron katlamlardagi kletkalardin - α amilazani shigariui 3-4 kunnen keyin 
baslanadi.Usi uakitka shekem endosperma kraxmalinin biraz bolegi siniriledi xam kletka 
kabiginin destuktsiyasi koriledi. 
Maylardin ozlestiriliui. 
    
Gulli osimliklerdin 75% tukimnin onip shigiuinda kerek bolatugin zapas maydi 
toplaydi.Maylar sferasomada jaylaskan.Sferasomada lipazanin kishkil aktivligi 
aniklangan.Sferasomanin tiykargi xizmeti maylardi toplau xam siniriu bolip esaplanadi.Masakli 
eginlerde bul protsess tukimnin bortiuinen baslanip 3-4-kunleri en jokari shegine jetedi.Mayli 
osimliklerde zapas maylardin  tarkaliui baska osimliklerdegidey 3 etaptan turadi. Birinshi etapta 
lipaza fermenti tasirinde maylar glitseringe xam may  kislatalarina tarkaladi,2-etabinda maylar 
okisleniu barisinda atsetil SO-Aga shekem tarkaladi,3-etabinda baska birikpelerge aylanadi 
yamasa keyingi okisleniuge ushiraydi.Maydin siniriliuinde kishkil lipaza tiykargi rol`di 
atkaradi.Ol barlik glitserinlerdi tarkatadi.Ol pisip kiyatirgan tukimda toplanadi.Kogerip 
kiyatirgan tukimda kaytadan endoplazmalik retikulumda sintezlenedi.Keyin sferasoma 
kletkalarina tasiladi.Tukimnin kogergen uakitlarinda sferasoma menen glioksisomanin arasinda 
tigiz baylanis boladi.Siltili lipaza tasirinde monoglitserinlerdin xam may kislatasinin β -okisinin 
bunnan keyingi tarkaliulari boladi.Onda glioksilat tsikli reaktsiyalari jurip atsetil SO-A yantar` 
xam shavel` uksus kislatasina aylanadi.Mayding tarkaliuinin bir produkti-glitserin 
frsfodioksiatsetonga shekem kalpine keledi,keyin glyukoneogenaza joli menen kanka aylanadi. 
Juumak
 
        Saprofit  osimlikler,parazit  xam  shibin-shirkey  jeushi  osimlikler  geterotrof  aziklaniui 
mumkin.Shibin-shirkey jeushi osimliklerde as siniriu bezleri,kislota (kumirska 
kislatasin)gidrolaza( proteaza) ajratip kleta sirtindagi as siniriudi tamiileydi.Endospermada zapas 
zatlardin jumsaliui da usilay otedi.Danli osimlikler kalkannan xam aleyron kletkalarinan 
endospermaga organikalik kisolatalar xam kishkil gidrolazalardi shigaradi.Keyin tayar bolgan 
produktalar kalkan arkali soriladi 
 
Zatlardin osimlik denesi boyinsha tasiliui
 
 
JOBA: 
1.Zatlardin ksilema boyinsha tasiliui. 
2.Zatlardin floema boyinsha tasiliui. 
 
TAYaNISh TUSINIKLER: 
Kletkalar arasinda tasiliu.Organlar arasindi tasiliu.Tamirlardin tasiliuga katnasi.Transpiratsiyanin 
zatlardin tasiliuina tasiri.Elek tarizli tutiksheler,joldas kletkalar. 
Baklau soraulari: 
1.Tamirdan japiraklarga karay suu xam onda erigen ionlardin kozgalisi kanday tasiliuga kiredi? 
2.Japiraklara assimilyantlardin tasiliui kay tamanga juredi? 
3.Elek tarizli tutikshelerdin tasiri kanday? 
Paydalanilgan adebiyatlar: 
1.
Kursanov A.L."Transport assimlyantov v rasteniy" M.1976. 
2.Kursanov A.L."Endogennaya regulyatsiya transporta assimilyantov i donoro-aktseptornie 
otnosheniy u rasteniy"."Fiziologiya rasteniy". 
3.Lyuttge U., Xiginbatom N."Peredvijenie veshestv v rasteniyax" M.1984.   
 

Zatlarding osimlik denesi boyinsha tasiliui 
      Zatlar  osimlik  denesinde  jakinga  tasiliu xam uzakka tasiliu  degen tasiliularga iye 
boladi.Zatlardin jakinga tasiliui-degende biz ionlardin,metabolit produktalardin xam suudin 
kletkalar arasinda xam tokimalar arasinda tasiliularin tusinemiz. Zatlarding uzakka tasiliui 
degende zatlarding organlar arasinda xam uliuuma osimlik denesi boyinsha tasiliuin tusinemiz. 
    Zatlardin  osimlik  denesinde  tasiliui  kalegen tokimalar araliginda boliui mumkin.Tiykarinan 
olar arnauli zat tasilatugin tokimalar jardeminde tasiladi.Suudin kozgalisi xam erigen zatlardin 
kozgalisi kaysi tokimada bolmasin olar: 1-  kletka diyuali arkali,yagniy apoplast turinde, 2-bir-
biri menen plazmodesma jardeminde tutaskan kletka tsitoplazmasi boyinsha yamasa simplast 
turinde,3-plazmodesmalardin katnasinda endoplazmlik retikulum jardeminde boliui mumkin. 
   Suudin xam erigen zatlardin otkiziushi baylamlar arkali tasiliui jokariga(ksilema arkali ) 
tamirdan osimlik shakalarina karay tasiliui xam tomenge (floema arkali) japiraklardan aziklik 
zatlar toplantugin organga karay boladi.Floema boyinsha metabolit zatlar xam zapas zatlar 
tasiladi.Kop kletkali suu otlarinda metabolit zatlr simplast turinde tasiladi.Laminariya xam 
kongir suu otlarinda tallom tokimalar menen elek tarizli tutiksheler rauajlanganliktan olarda 
simplast xam apoplast turinde zatlar tasiladi.Bunday turdegi zatlardin tasiliui  moxlarda da 
ushirasadi.Baska jokari darejeli osimliklerdin barliginda traxeidlardan xam ksilema 
tutikshelerinen, elek tarizli tutikshelerden parenxima xam baska da kletkalardan turatugin 
otkizgish baylamlardan ibarat boladi. 
   Tutikli osimliklerde zatlardin tsitoplazma arkali xam kletka diyuali arkali tasiliui mm menen 
olshenetugin  juda kiska aralikta otedi.Bugan misal retinde tamir xam pakalda zatlardin radial 
turde tasiliuin xam japirak mezofillerindegi zatlardin tasiliuin alsak boladi.