4-lekciya. Azıq hám azıqlandırıw gigienası Reje

4-lekciya. Azıq hám azıqlandırıw gigienası

Reje:

1. 
   Toyımlı azıqlardıń gigienalıq áhmiyeti.
   

2. Azıq racioninda belok, mineral zatlar hám vitaminler jetispewshiliginen kelip shiǵatuǵın kesellikler.

3. Sıpatsız azıqlar menen azıqlandırıw sebepli kelip shıǵatuǵın kesellikler.

4. Azıqlar sapasın sanitariyalıq jaqtan bahalaw.
Tiykarg`ı a`debiyatlar:

1.Subanqulov Y.A. «Qishloq xojalik haywanlari gigienasi» Toshkent, 1994

2.J.Shopulatov "Veterinariya asoslari" Toshkent 1993 yil.

Qosimsha a`debiyatlar:

1. 
   Veterinariya qonunchiligi. «Yozuvchi» nashriyoti. Toshkent – 1998g
   
2. 
   Kuznetsov A.F., Demchuk M.V. – «Gigiena selskoxozyaystvennix jivotnix» Moskva, 1991g
   

Tayanısh sózler: azıq túrleri, ıǵallıǵı, iyisi, dámi, botanikalıq quramı, záhárli alkoloidlar, nitrit, nitratlar, xloridler, sulfatlar, beloklar, mineral zatlar, vitaminler.
Malg`a jegizetug`ın ot-jem quramında suw, mineral zatlar, may, uglevodlar protein ha`m oksidler boladı. Olardın` mug`darı haywan organizmi ha`m o`simliklerde ten` emes.A`detde haywan denesindegi qurg`aq zat quramında belok ha`m may, o`simlik qurg`aq zatında bolsa uglevodlar ko`p boladı. O`simlik quramındag`ı azıqlıq zatlar haywan denesindegi zatlardan tek mug`darı menen emes, ba`lki sıpatı menende parq qıladı. Ma`selen o`simlik mayı mal organizimindegi mayg`a uqsamaydı. Maldın` awqat sin`iriw sistemasında o`simlik mayı ko`p tұrli may kislotalarına tarqaladı ha`m ha`r qıylı bioximiyalıq, fiziologik protsesslerden o`tip, mal denesindegi mayg`a aylanadı. Basqa azıqlıq zatlarda usınday protsesslerde bolıp haywan denesindegi toqımalardı payda etedi. Ha`r bir toqımanı sog`an jaqın zatlar payda etedi.

Ha`zirgi waqıtta belgili bolg`an ximiyalıq zatlardan 20sı sharwa malları, tawıqlar ha`m o`simlikler tirishiliginde a`hmiyetli orın tutadı. A`ne usı elementlerden altawı uglerod, vodorod, kislorod, azot, kaltsiy, fosfor mal denesinin` 90-98,5% in quraydı. Sonnan uglerod 50%, vodorod 7%, azot 10%, bolıp qalg`anları basqa elementlerden ibarat.

Beloktın` quramında 16: ke deyin azot boladı. Basqa elementler kaliy, altınku`kirt, natriy, xlor, magniy, temir, yod, ftor, kremniy, tsink, nikel, kobalt, mıs margonets, mishyak, bor, molibden alyuminiy ju`da` az mug`darda boladı. Bul elementlerdin` ko`pshiligi mallar, tawıqlar ha`m o`simlikler tirishiligi ushın birdey za`ru`r. Biraq keyingi jıllarda bul elementlerden magniy, yod, kobalt tek haywanlarda bar, alyuminiy bolsa tek o`simlikler tirishiligi ushın za`ru`r ekenligi anıqlandı.

Azıqlardın` quramında suw, mineral ha`mde organik zatlar boladı. Organik zatlar azotlı ha`m azotsız birikpelerden ibarat. Onın` azotlı bo`legi a`piwayı (protein) ha`m quramalı (proteyd) beloklardan quralg`an. Protein tek aminokislotalardan, proteyd bolsa aminokislota ha`m ja`ne basqa ko`p tu`rli zatlar arılaspasınan ibarat beloklar. Ma`selen, glyuko-proteydler quramında uglevod, lipoproteidler quramında may, fosfoprotoeidlerde fosfor elementi, nukleprotoeidlerde nuklein kislota, xromoprotoeidlerde ha`r qıylı pigmentler boladı. Azotsız birikpelerdin` quramında may, uglevodlarda klechatka boladı.

Mal yaki tawıqlarda denesi azıq quramındag`ı suwdan denesindegi suw almasınıwı protsessinde paydalanıladı. Organikalıq zatlardı qayta islep, ondag`ı zatlar esabına dene toqımalarınha`m ha`r bir toqımanın` o`zine ta`n zatların xasıl qılıw ushın ha`mde o`nim islep shıgarıw ushın sarplanadı.

Belok tiykarınan tiklewshi (plastik) material bolıp, toqıma kletkaları, fermentler, garmonlar xasıl bolıwına sarplanadı. Sonday-aq energiya deregi bolıp esaplanadı. Beloktan uglevod ha`m may usag`an energetik zatlarda xasıl boladı.

Asqazang`a tu`sken beloktın` xalatı da`rhal o`zgeredi. Ol tarqalıp basqa xalatqa otedi. Sonday-aq sintezlenedi. Usı sebepten eski beloktı jan`alaw, toqımalardın` o`siwin ta`miynlew, mayek payda bolıwı ushın denege turaqlı tu`rde belok qabıllanıp turılıwı za`ru`r. Denede belok deregi joq. Bizge belgili uglevod, may ham basqada zatlardan belok sintez bola almaydı. Denenin` belogı tiykarınan azıqlardın` quramındag`ı belok ha`mde aminokislotalardan payda boladı. Azıq asqazang`a kirip kelgennen keyin onın` quramındag`ı protein asqazan bezleri islep shıg`aratug`ın pepsin fermenti ta`sirinde albumoz ha`m peptong`a aylanadı. Usı xalda azıq aralaspası (ximus) jin`ishke ishekke o`tedi. Bul jerde asqazan astı bezit islep shıg`aratug`ın trepsin fermenti ta`sirinde albumoz, pepton, proteinnin qaldıq bo`lekleri tarqalıp aminokislotalarg`a aylanadı. Aminokislotalar ishek sorg`ıshları (vorsinkalar) ta`repinen sorıp alınıp, qang`a o`tkeriledi. Bul zatlardın` bir bo`legi bawırg`a ha`m kalg`an bo`legi kann menen toqımalarg`a barıp, toqıma belogın xasıl qıladı. Bawırg`a kelgen aminokislotalar amin (NH<sub>2</sub>) gruppasın joq etedi. Toqıma belogın xasıl qılıng`annan keyin, qalg`an aminokislotalarda bawırg`a qaytqannan keyin, amin gruppasınan tazalanadı. Bul protsess amin gruppasın joq etiw xalatı (2-sızılma) delinedi. Ajıralg`an aminogruppadan ammiak sintez boladı. Ammiak bolsa sidik kislotası ha`m mochevinag`a aylanadı. Tawıqlarda mochevinag`a qarag`anda sidik sidik ikslotası ko`birek payda boladı.

Organikalıq zatlardın` quramında quramalı organikalıq birikpelerde bar. Bul zatlar 1912 jılda K.Funk ta`repinen vitaminler dep ataldı. Vitaminler birinshi reet 1881 jılı russ ilimpazı Lunin ha`m 1882 jılda Pautin ta`repinen tabıldı. Ha`zirgi da`wirde ko`p tu`rli vitaminler bar. Olardın` barlıg`ı eki toparg`a bo`linedi. 1) Mayda eriwshi vitaminler; 2) Suwda eriwshi vitaminler. Mayda eriwshilerge retinol, kltsiferol, tokoferol, filloxinon, A, D, B, K vitaminler: Suwda eriwshilerge V kompleksi vitaminleri ha`m askarbin kislotası (vitamins) kiredi.

Vitaminler denege ku`sh bere almaydı. Biraq maldın tirilik ham ruwxıy jag`dayın saqlaw ushın og`ada za`ru`r. Tiri organizmnin` xızmeti turaqlı tu`rde jaqsı xalatda bolıwı ushın milligramm ham milligrammnın` kishi u`lesleri mug`darındag`ı bo`legi ta`sir ku`shin ko`rsete aladı. Biraq qabıllanıp atırg`an azıqlar quramında olar bolmasa, yaki talap da`rejesinen kem bolsa, avitaminoz dep atalatug`ın awır kesellikler payda boladı. Sebebi vitaminler organizmde bolatug`ın barlıq biologik aktiv protsesslerde qatnasadı. Organizmde o`tetug`ın zat almasınıw protsessleri normada barınwına ja`rdem beredi. Zat almasınıwdı tezletiwshi fermentlerdin` quramına kirip, olardın` katalizatorlıq qushin asırıwg`a ja`rdem beredi. Jas mallardın` denesinin` o`siwi ham rawajlanıwına jaqsı ta`sir ko`rsetedi. Qan islewshi bo`limler, nerv sistemasının` jumıslarına ta`sir etip deni saw denege ta`n ra`wishte xızmet etiwin ta`miynleydi. Tiri organizmde immunitetti (organizmnin` kesellikke qarsı gu`resiw ku`shi, shıdamlılıq) payda etiw qa`bilietine ta`sir etedi. A`ne usı qa`siyetleri menen organizm ushın u`lken a`hmiyetke iye. Vitaminler biologik ta`siri jaqtan fermentlerge jaqın turadı, biraq fermentlerdi ishki silekey bezleri, toqıma kletkaları ham toqımalar xasıl qıladı, vitaminler bolsa asqazang`a tek azıq penen kiredi.

Uzaq waqıt vitamin menen ta`miynlenbey qalg`an organizm avitaminoz keselligine jolıg`adı. Organizmdi normada ta`miynley alamasa gipovitaminoz keselligine shalınadı. Sol sebepli mallarg`a beriletug`ın ot jem quramında biologik aktiv zatlar jeterli bolıwın ta`miynlewge qattı itibar beriliwi kerek. Mal yaki quslarg`a beriletug`ın azıqlardın` tu`ri, sıpatı, jetistirilip atırg`an zatlar zapası, jegiziwge tayarlaw texnalogiyasına qarap vitaminler tu`ri ham norması ko`p yaki az bolıwı mu`mkin. Vitaminler deregi sıpatında sharwa malları ham quslar ushın, ko`k xalındag`ı, jon`ıshqa, sulı, o`ndirilgen (ko`terilgen) da`n, ta`biyg`ıy ko`k ot sho`p, ko`k jon`ıshqanı qurg`atıp tayarlag`an un, xızmet qıladı. Ha`zirgi waqıtta vitaminlerdi jasalmalı jol menen tayarlaw texnalogiyası islep shıg`ılg`an. Za`ru`rlik payda bolg`an jag`dayda A, V₁, V₂, V₃, V₆, S, D₂, D₃, E, K, RR vitaminleri sintetik usılda tayarlap shıg`arılıwı ham paydalanıwg`a usınılıwı mu`mkin.