O`zbekstan Respublikasû Joqari ha`m Orta Arnawli bilimlendiriw Ministrligi Berdaq atindag`

 
Osimlik tkanlarinda 0,001% xam onnanda az mugdarda bolatugin elementlerge 
mikroelementler dep ataladi. Ol mikroelementlerdin kopshiligi osimliktin tirishiligi ushin 
ayriksha axmiyetke iye. Olardan Mg, Cu, Zn, Co, Mo, B, Cl atap otiuge boladi. Elementlerdin 
osimlik denesinde toplaniui xar kiyli boladi. Ayrim elementler mis Cu, alyuminiy Al, nikel` Ni, 
ftor F xam baskalar. Osimliklerge zaxarli kontsentratsiga jetkenshe toplaniui mumkin. 
Mineral elementlerge japiraklar juda bay boladi. Olardin kul sostavi kurgak massasinin 2-
15% kuraydi. 
 
Osimliklerdin azot penen aziklaniui.
. 
Azot birinshi marte 1772 jili Shotlandiya ilimpazi ximik, botanik xam vrach D.Rezerford 
tarepinen ashildi. Ol dem aliudi xam janiudi kuuatlamaytugin gaz. Sol sebepli ogan azot yagniy 
tirishiliksiz degen at berilgen. Degen menen azot, belok, nukleyn kislotalari xam baskada 
organikalik birikpelerdin kuramina kiredi. 
Azot osimlik ushin juda jetispeytugin element. Ayrim mikroorganizmler atmosferadagi 
erkin azotti ozlestiriu ukibina iye bolsa, osimlikler tek gana mineral azotti ozlastire aladi, al 
xayuanlar bolsa tek organikalik azotti ozlerine kabillay aladi. Xayuanlar ozlerinen artiksha azotti 
mochevina arkali shigarip otirsa, osimlikler ozlerinen xesh kashan azotti shigarmaydi. 
Osimliklerde azot jetispese olardin osiui toktaydi, kaptal shakasinin payda boliui 
astelesedi, tamirlaniu paseyedi. Osimliktin reni sargish-jasil renge enedi. Azottin 
jetispeushiliginen vegetativ period kiskarip, tez miyuelep, onin tez pisiuine alip keledi. 

          Biosferada azot aylanisi.Osimlik kabillay alatugin azot formalari
. 
  Azot planetada en kop tarkalgan element esaplanadi. Ol atmosferanin 75,6% in kuraydi. Azottin 
zapasi 4x10
15
 tonnasin kuraydi. 1m
2
 xaua baganasinda 8 tonna azot boladi. Xauadagi bul 
molekulalik azot osimlikler tarepinen ozlestirilmeydi, oni tek gana azot fiksatsiyalaytugin 
mikroorganizmler, osimlikler kabillay alganday xalga keltiredi, 1 gektar kara topirakli maydanda 
ortasha 200 kg nan kem bolmagan osimlik kabillaganday azot boladi, baska topiraklarda mugdari 
3-4 esege kem. Bul azot ammoniy NH
4
+
 xam nitrat NO
3
 ionlari xalinda ushiraydi. NO
3
 (nitrat 
ionlari) xareketshen toprakta kop uslanip turilmay, suu jardeminde topiraktin tomengi kuramina 
shekem jetedi. Nitrattin mugdari topirakta kobeyedi. Usi uakitta nitrifikatsiya bakteriyasinin 
xareketi baslanadi. Topiraktagi nitrat azottin mugdari mikrobiologiyalik protsessine xam jerdi 
shayip suugariuga baylanisli. 
Topiraktagi ammoniy NH
4
+
 kationi onsha xareketshen emes. Ol suu menen onsha kop 
darejede shayilip ketpeydi. 
Osimlik ozinin rauajlaniu dauirinde kop mugdarda azot talap etedi. Misali, 1 gektar jerde 
osken 35 ts/g tukim bergen, 50 ts/g kok massa bergen makke 85 kg ga dakin azotti alip ketedi. 
Topiraktagi azot zapasi xar kiyli jollar menen kaytadan toliktirilip otiriladi. Madeniy eginlerdi 
ekkende mineral toginlerdi kollaniu joli menen tabiyiy jagdayda arnauli mikroorganizmler 
gruppasi jardeminde azot zapasi toliktiriladi. 
Topiraktagi organikalik azottin ammoniy NH
4
+
 aylaniui ammonifikatsiya dep ataladi. Bul 
protsess geterotrof mikroorganizmler jardeminde alip bariladi. 
Organikalik azot topirak →RNH
2
+CO
2
+kosimsha zatlar. 
RNH
2
+H
2
O→NH
3
+ROH 
NH
3
+H
2
O→NH
4
+OH 
Nitrifikatsiya eki baskishli protsess. Ol arnauli eki gruppaga kiriushi mikroorganizmler 
jardeminde alip bariladi. Nitrosomonas bakteriyalar ammiakti azotli kislotaga shekem 
okislendiriledi. 
2NH
3
+3O
2
→2HNO
2
+2H
2
O 
Nitrobacter bakteriyalari azotli kislotani azot kislotasina shekem okislendiredi.  
2HNO
2
+O
2
→2HNO
3
 
Colay etip azot juda ozgermeli element esaplanip ol atmosfera, topirak xam tiri 
organizmler arasinda aylanis jasap juredi. 
Molekulyar azottin kollaniu darejesine alip keliniui.
Tabiyatta azottin osimlik kabillay 
alatugin darejege shekem ozlestiriliui eki jol menen baradi. 1. Ximiyalik 2. Biologiyalik azot 
fiksatsiyalari. Molekulalik azottin ximiyalik baylanisi 500 issilikti katalizatordin katnasinda  35 
membrana potentsial basimda boladi. Ol ammoniy toginlerinin sintezinin tiykari esaplanadi. 
Mineral toginlerdegi azot onimdi jiynagandagi alip ketiletugin mugdarin gana toliktiriu 
imkaniyatina iye. Azottin tiykargi bolegi topiraktagi mikroorganizmler tarepinen ozlestiriledi, ol 
biologiyalik azotfiksatsiya dep ataladi. azot fiksatsiyalaytugin mikroorganizmler eki tiykargi 
gruppaga bolinedi. a) erkin jasaushi azot fiksatsiyalaushilar b) jokari osimlikler menen simbioz 
jagdayda jasaushi mikroorganizmler. S.N. Vinagradskiy tarepinen 1893 jili ashilgan anaerob 
turinde spora payda etip jasaytugin azot fiksatsiyalaushi bakteriya clostridium pasterianum 1901-
jili M. Beyeriknk aerob turde erkin jasaushi azotfiksatsiyalaytugin bakteriyani-Azotobacter di 
ashti. 
Erkin jasaushi azotfiksatsiyalaushilar geterotrof bolip olar uglevod istochnikke iye bolgan 
aziklikka mutaj boladi. Sol sebepli olar tsellyulozani xam baska polisaxaridlerdi tarkatiushi 
mikroorganizmler menen baylanista boladi. 
Simbioz azot fiksatsiyalaushilar gruppasina Rhizobium rodina kiriushi bakteriyalar 
kiredi. Xazirgi uakitta 190 tur xar kiyli semeystvoga kiriushi osimliklerdin simbioz turde azot 
ozlestiretugini anik boldi. Ogan misal retinde jiydeni, oblepixani xam baskada osimliklerdi 
keltirip otiuge boladi. 
Auil xojaliginda sobikli osimlikler menen simbioz xalatinda jasaushi Rhizobium rodina 
kiretugin tuynek bakteriyalari ayriksha axmiyetke iye. Olar jilina bir gektar jerde 100-400 kg ga 

shekem azot fiksatsiyalaydi. Sobikli osimliklerden jonishka jilina 500-600 kg ga azot 
fiksatsiyalaydi. 
Osimliktin mayda tamirina kirip algan bakteriya tamirdin kabigina jetip, ol jerde 
rauajlanip tamirda tuynek payda etedi. Bul uakitta nitrogenaz ferment sistemasi sintezlenedi. 
Auil xojaliginda sobikli eginlerdin tuximlari egisten aldin «Nitrogin» preparati menen isleu 
beriledi. 
Azot fiksatsiyanin molekulalik mexanizmi kanday
? Azot molekulasi N
2
 (N≡N) juda bekkem 
xam ximiyalik jaktan inert. Ondagi ush kovalent baylanisinin energiyasi 940 kDj\mol`ga ten.  
Ammiakti sintezleude azottagi ush kovalent baylanislardi uziu ushin katalizatorlardi 
isletiu menen birge jokari temperatura xam basim kerek boladi. Azottin biologiyalik fiksatsiyasi 
mikroorganizmler tarepinen kadimgi temperatura xam basim   kerek boladi. Azottin biologiyalik 
fiksatsiyasi mikroorganizmler tarepinen kadimgi temperatura xam basim jaxdayinda otedi. Bunin 
tiykargi sebebi nitrogenaza fermentinin effektivliginen dep karauga boladi. 
1960-61 jillari Clostridium pasterianum nin kletkasiz ekstraktina pirovinograd kislotasin 
koskanda onin azot fiksatsiyalauda ayriksha roli aykin boladi. SO
2
 xam N
2
 tin shigiui kobeyedi. 
Ogan molekulalik  azotti daslepki produkt esabinda koskanda birlemshi produkt esabinda 
ammiak payda boldi. Azot fiksatsiya mexanizmin aniklauda ferrodoksinnin ashiliui ulken 
axmiyetke iye boldi.
«Nitrattin reduktsiyasi» 
Osimlikke kabillangan ammoniy azoti xam 
nitrat ionlari. Kletkalarda ammiakka shekem kalpine keledi. Osimlikte nitrat reduktsiyasi eki 
etapta otedi. 
1. Nitrattin nitritke shekem kalpine keliui nitrat redutaza fermentinin katalizi jardeminde 
boladi. 
(NO
3
-
 →NO
2
-
) 
2. Nitrittin ammiakka shekem kalpine keliui nitritreduktaza fermenti jardeminde boladi 
(NO
2
-
→NH
4
+
) bul tomendegishe korsetiledi  
NO
3
-
____2e____NO
2
____6e____NH
4
+
 
nitratreduktaza       nitritreduktaza 
Osimliklerde nitrattin kalpine keliui japiraklarda xam tamirda boliui mumkin. Usi 
belgisine baylanisli osimlikler ush tiykargi gruppaga ajraladi. 
1. Nitratlardi tolik tamirinda kalpine keltirip azotti organikalik formada japiraklarga 
tasiushi osimlikler. Bul gruppaga kopshilik agash osimlikleri kiredi. Sonin menen birge chernika 
klyukva xam rododendron turlerinde misal bola aladi. 
2. Tamiri nitratreduktaza aktivligine iye bolmagin, nitratti japiraklarinda assimilyatsiya 
kiliu kasiyetine iye osimlikler. Bularga misal retinde durknshinik-oshagan Xarithrum turleri. 
Bugan paxta osimligi, soralar tuuisina kiriushi osimlikler (lablebi, sora) kiredi. 
3. Tamiri xam japiragi nitratreduktaza aktivligine iye osimlikler. Bul gruppaga kop 
osimlikler kirip, kobinshe shop tarizli osimlikler misal boladi. Galleliler, sobiklilar t.b. 
Japiraklarda jaktida nitratlardin assimilyatsiyasi fotosintez protsessine tigiz baylaniskan. 
Fotosintez redaktsiyasi ATR istochnigi retinde nitrat xam nitrit reduktazani sintezleuge 
xam akiri produkt ammiakti baylanistiriuga jusaladi. 
Ammiaktin assimiliyatsiyalaniu jollari. 
 Sirttan kelgen nitratlardin kalpine keliui natijesinde payda bolgan yamasa molekulyar azottin 
fiksatsiyalaniui natijesinde payda bolgan ammiak xar turli aminokislota xam amid payda boliu 
menen ozlestiriledi. Ammiak kop gana birikpelerdin amidleniu xam aminleniu joli menen 
assimlyatsiyalanadi. Birak en tiykargi rol` glutamin kislotasi xam onin amidi-glutaminnin 
biosintez reaktsiyasina tiyisli boladi. 
Osimliklerde ammoniydin assimilyatsiya boliu usilinin biri δ-ketoglutar kislotasinin 
kalpine keliuaminleniui. Bul protsess glutamatdegidrogeneza (GDG) fermenti tasirinde 
katalizlenip glutamin kislotasi payda boladi. 
Α-ketoglutarat+NH
3
+NAD(P)H+H
+
←→ α-glutamat + NAD (P)
+
+H
2
O 

Birinshi etapta reaktsiya substratlari aminokislota payda etip birigedi. Keyin NAD (R)N tin 
katnasinda glutamat kislotasina kalpine keledi.  
Glutamatdegidrogenaza barlik jokari darejeli osimliklerde tabilgan. Ol japiraklarda, 
tamirlarda boladi. Bul fermenttin aktivligi adette tamirlarda jokari boladi. bul ferment 
mitoxondriyada kop jaylaskan. Mitoxondriyadagi GDG nin aminleushi xam dezaminleushi 
aktivligi NAD
+
 (okislengen nikotinamidadenin dinukleotid) NADN (okislengen 
nikotinamidadenin dinukleotid kalpine keltirgen) katnasina xam RN tin darejesine kushli turde 
baylanisli boladi. Aminleniu ushin RN tin birligi dezaminleniuge karaganda 1-1,5 birlikke tomen 
boladi.  
R.Li xam B.Miflinnin (1974) izertleuleri natiyjesinde glutaminsintetaza (GS) xam 
glutamatsintetaza (GTS) fermentleri sintezleushi ammoniydin daslepki assimilyatsiyasinin 
tiykargi jolin korsetiushi eki reaktsiya anik boldi. 
Ferment osimliktin xamme organlarinda aniklangan. Japirakta bul xloroplastlarda 
jaylaskan. Jokari darejeli osimliklerde GS tsitozolda ushirasadi. Onin mitoxondriyada jaylasiui 
joninde anik magliumat jok. 
Glutamat sintetaza (GTS) jokari osimliklerdin japiraginda xam tamirinda ushirasadi. 
Tamirda bul ferment  NADRN ka garezli, japiraklarda (GTS ga) elektron donorlari 
retinde ferrodoksin xizmet etedi. Osimliklerdin jasil boleginde glutamat sintetaza xloroplastlarda 
jaylasadi. 
Glutaminsintetaza xam glutamatsintetaza sistemalari arkali katlizleniushi ammiaktin 
assimilyatsiya jollari NH
3
 ammiakti baylanistiriushi tiykargi jollardan esaplaniladi. Bul 
protsessler nitratlardin reduktsiyasi natiyjesinde xloroplastlarda juredi. GDG ammoniy aziklaniu 
jagdayinda karangida aktivirek, GS-GTS bolsa nitratlar menen aziklanganda jaktiga aktivirek. 
Osimliklerde aminokilotalar xam amidler.
Ammiakti daslepki baylanistiriuda σ-
ketoglutar kislotasinan baska osimliklerde ammiak aktseptori retinde organikalik 
ketoal`degidokislotalar xizmet kiladi. Olar arnauli fermentler jardeminde ammiak penen 
baylanisip birlemshi aminokislotalardi payda etedi. Olar kayta aminleniu reaktsiyalarinda 
amingruppalarinin aktseptori retinde xizmet etedi. bul organikalik kislotalarga Shavel` (atkulak) 
uksus kislotasi, pirovinograd kislotasi, gidrooksipirovinograd kislotasi, glioksil kislotasi xam 
baskalar kiredi. Kayta tikleniu, aminleniu protsessinde olardan asparagin kislotasi, alanin, serin, 
glitserin alinadi. Transaminleniu protsessinde glutamattin amin gruppasi baska ketokislotaga 
otiui mumkin. Bul protsess oris bioximikleri A.E. Braunshteyn xam M.G. Kritsman tarepinen 
1937 jili ashildi. Bul reaktsiyani katalizleushi enzimler aminotransferaz dep ataladi. Tomende 
misal retinde glutamttin NH
2
-gruppasinin alanin payda boliui menen pirovinograd kislotasina 
tasiliuin karap otemiz.
 
 
               SOON                                                   SN 
 
│ 
  │ 
            H
2
N  ― CH                                                          C=O 
               │ 
  │ 
              CH
2
                                                         COOH 
              │ 
              CH
2 
                                                                   
Pirovinograd kislotasi 
 
             │ 
                  
 COOH  
              Glutamin kislotasi 
            
 
         SOON                                                     SN 
 
│ 
         S=O                                                             NS-NH
4
    

         │ 
                  │ 
         SN
2
                                                              COOH      
         │ 
         SN
2 
                         
alanin 
  
 │ 
         SOON       
 
Glutamttin amin gruppasi kollanilgan transaminleniu osimliklerde ken tarkalgan. Ol 
kopgana aminokislotalardin sintezleniuin taminleydi. Transaminleniu protsessinde NH
2
 (amin) 
gruppasinin axmiyetli aktseptori xam olarga saykes aminokislotalar tomende keltirilgen. 
 
NH
2
-gruppasi aktseptorlari                             Aminokislotalar 
σ-ketoglutar                                                         Glutamin 
Atkulak uksus                                                       Asparagin  
Glioksil                                                               Glitsin 
Pirovinograd (pirojuzim)                                Alanin 
Gidrooksipirovinograd                                     Serin 
(gidrooksipirojuzim)                                         
Fenilpirojuzim                                                 Fenilalanin 
 
Osimliklerdi azottin ammoniyli tiykari menen xadden ziyat taminlesek onin tiykarlarinda 
kop mugdarda amidler-asparagin xam glutamin toplanadi. Bunday korinis birinshi ret E.Shul`tse, 
D.N. Pryanishnikov, A. Chibnella jumislarinda aniklandi.  
Osimlik kletkalari ozinin kuraminda azot bolgan ush turli zatka iye boladi. Neorganikalik 
azot, tomen molekulalik xam jokari molekulalik azot formalari belgili ten salmaklikti saklap 
turadi. 
 
 
→ NO
3
-                   
→
     
        Aminokislotalar       →                             
                          ←            amidler                      ←                                
→ NH
4
+
                           Azot tiykarlari                                                  
 
                                               
   
 
Neorganikalik                     Tomen molekulalik             Jokari molekulalik     
       azot                                      organikalik azot                 organikalik azot 
 
Azot penen osimlikti kop aziklandirsaq onda barlik azotka iye bolgan fraktsiyalardin 
kobeyiuine alip keledi. 
Jasil osimliklerde belokli azot tiykargi azotka iye bolgan fraktsiya 80-95%, nuklein kislota 
azotlari 10%-aminokislota xam amidler-5% kuraydi. 
Fosfor.
Osimliklerde ushirasatugin fosfor birikpeleri azotka uksap osimliktin aziklaniuinda en 
axmiyetli elementlerden esaplanadi. Ol osimlik tarepinen RO
4
3—
kabillanadi. Osimlik 
tokimalarinda fosfordin mugdari kurgak massanin 0,2-1,3% kuraydi.
 
Topiraktin surim kabatinda fosfor zapasi gektarina 2,3-4.4 t kuraydi. Fosfor birikpelerinin 
kopshilik bolegi topirakta az eriydi. Bul jagday fosfordin kop juuilip ketiiune jol koymagan 
menen osimliktin kabillauin kiyinlastiradi. Kal`tsiydin xam magniydin ush almasilgan fosfor 
duzlari, Alyuminiy xam temirdin (AlPO
4
, FePO
4
) oksid duzlari kislotali topirakta az erip osimlik 
tarepinen az kabillanadi.Kal`tsiy xam magniydin eki xam bir almasilgan duzlari asirese duzlardin 
bir valentli kationlari xam suuda jaksi eriytugin ortofosfor kislotalari osimliklerdin topiraktan 
fosfor menen taminleniudin tiykargi istochnigi esaplanadi. Topirak eritindilerinde fosfordin 
mugdari kop emes 0,1-1 mg l. kuraydi.  
Белоклар 
Нуклеин 
кислоталары 

 Fosfor organikalik kaldiklar xam gumus topiraktagi mikroorganizmler tarepinen 
minerallasadi. Olardin kopshilik bolegi az eriytugin duzlarga aylanadi. Olardan osimlik ozlerine 
fosfordi kabillap, olardi xareketshen xalina keltiredi. Bul protsess tamirlardan shigatugin 
organikalik kislotalar jardeminde boladi. 
NRO
4
3-
→NRO
4
2-
→NRO
4
-
 
Birkansha auilxojalik eginleri (grechixa, gorox, lyupin) kiyinlik penen ozlestiriletugin 
fosfatlardi ansat ozlestiriu ukibina iye. Olardin bul kasiyeti jasi artkan sayin kusheyip otiradi. 
Fosfordin zat almasiuinda katnasi.
Osimlik tokimalarinda fosfor organikalik formada xam 
ortofosofr kislotasi xam onin duzlari turinde ushirasadi. Ol belok (fosfoprotein) nuklein 
kislotalari, fosfolipid, kanttin fosforli efiri, nukleotidler. Energiya tiykarlari bolgan ATR, NAD
+
, 
vitaminler xam baskada birikpeler turinde katnasadi. 
Fosfor kletkanin energetik tiykari retinde ayriksha axmiyetke iye. Ol jokari energetikalik 
fosfordin efir baylanislari (S-O≈R) yamasa pirofosfat baylanislar turinde nukleoziddi (eki), 
nukleozidtri (ush) xam polifosfatlarda tiri kletkanin energiyasi turinde auisik xalinda saklanadi. 
Fosfatlar diefir turinde nuklein kislotalari xam fosfolipidlerdin kuram bolegine kiredi. 
Nuklein kislotalarinda fosfor nukleozidler arasinda kopirsheler payda etip ulken-uzin shinjir 
payda etedi. Fosfat fosfolipidlerdin gidrofilligin arttiradi. Sogan baylanisli membrana 
molekulalarinda fosfolipidler polyarlilik kasiyetin saklaydi yagniy fosfat tarepi sirtka karap 
jaylaskan boladi. 
Fosfordin baska axmiyetli tarepi sonda onin proteinkinaz fermenti tasirinde kletka 
beloklarinin fosforlaniuinda katnasi esaplanadi. Beloklardin fosforlaniui RNK sintezin xam 
belok sintezin, kletkanin boliniui xam diferentsirovkasin tartipke salip turadi. 
Osimliklerde fosfordin tiykargi zapas formasi fitin bolip esaplanadi (inozit fosfor 
kislotasinin kal`tsiy-magniy duzlari). 
Kop mugdarda fitin tuximlarda toplanadi. (0,5-2,0% kurgak massasina). Osimlikte fosfor 
jetispese japirak reni konir renge donedi. Japiraklar maydalanadi. Osimliktin osiui toktaydi. 
Zuraattin pisiui astelesedi. Kartofel`ge fosfor jetispese zanleniu keseline ushiraydi. Fosfor 
jetispegende kislorodtin jutuliu tezligi tomenleydi, fosfor organikalik birikpelerdin xam 
polisaxaridlerdin idirau protsessi aktivlesedi. Beloklardin xam erkin nukleotidlerdin sintezi 
toktaydi. 
Fosfordin jetispeuine osimliklerdin sezgirligi, osiu xam rauajlaniudin baslangish 
etaplarinda koriledi. 
Osimlikte kukirt
.Kukirt tiykargi aziklik elemntlerinin biri. Ol osimlikke sul`fat retinde 
kabillanadi. Onin mugdari kurgak massanin 0,2-1,0% in kuraydi. Kukirtte talapshan osimlikler 
sobiklilar tuximlasi uakillerinde ushirasadi (jonishka, jabayi jonishka). Sonday-ak atanak 
gullilerden gorchitsa mayin beriushi osimliklerde kukirtti kop talap etedi, sebebi ol maylarda 
kukirt kop boladi. 
 
Biosferada kukirttin aylanisi. Onin osimlik kabillay alganday formalari
. 
Kukirt xar kanday biogen elemntlerge uksap zatlardin biologiyalik aylanisina katnasadi. Avtotrof 
osimlikler kukirtti SO
4
2
 (jokari okisi) turinde kabillap oni SH (sul`gidril) organikalik zat turine 
shekem kalpine keltiredi. Organikalik kukirt osimlik xam xayuan kaldiklari retinde topirakka, 
suuga tusip saprofit mikroorganizmler jardeminde N
2
S (kukirtli vodorod) shekem minerallasadi. 
Onin bir bolegi FeS (kukirtli temirge) aylanadi da kalgani atomosferaga  atmosferaga aralasadi. 
Rensiz kukirt  bakteriyalari kislorod katnasinda kizgish xam jasil bakteriyalar kislorodsiz 
jagdayda kukirtli vodorodti okislep erkin kukirtke xam sul`fatka shekem kalpine keltiredi. 
N
2
S→S→SO
3
2-
→SO
4
2-
 
Kerisinshe sul`fatti kalpine keltiriushi xemosintetik bakteriyalar anayrobioz jagdayda 
sul`fatti kislorod istochnigi (tiykari)  retinde kollanadi. 4N
2
+SO
4
2-
→S
2-
+4H
2
O (sul`fat dem aliu).  
H
2
S tin mikrobiologiyalik okisleniui topiraktin  kishkillaniui menen birge baradi. Sul`fat 
topirakta turaksiz (labil`) bolganliktan azlap juuilip otiradi. 

Topirakta kukirt organikalik xam organikalik emes xalinda boladi. Kopshilik topiraklarda 
organikalik kukirt basim boladi, asirese torfli topiraklarda kukirttin  100% i osimlik xam xayuan 
kaldiklarinan payda boladi. Organikalik emes kukirt duzlar retinde SaSO
4
 , MgSO
4
, Na
2
SO
4
,  ion 
turinde yamasa topirak kolloidina adsorbtsiyalangan turinde boladi. Duzli topiraklarda Na
2
SO
4
 
cul`fat 60% ke shekem jetedi. Bir jonkil klimat topiraginda kukirt mugdari 0,005-0,040 % ke 
jetedi. Osimlik kukirtti sul`fat formasinda siniredi. 
Keyingi jillari osimlik kukirt istochnigi retinde atmosferadagi SO
2
 paydalanatuginligi 
aniklandi. Xauada SO
2
 tomen kontsentratsiyasi osimliktin osiuine kolayli yagniy onin 
kontsentratsiyasi 0,1-0,2 mg\m
3
 boliui kerek. Eger SO
2
 atmosferada 0,5-0,7 mgm
3
 bolsa 
osimlikke zaxarli bolip, olardin japiraginin oliuine alip keledi yagniy osimlik tkanlarinda HSO
3
-
 
SO
3
2-
 anionlari toplanip xloroplastlardin  membranasi kiyraydi.