O`zbekstan Respublikasû Joqari ha`m Orta Arnawli bilimlendiriw Ministrligi Berdaq atindag`

XEMOTROPIZM 
Ximiyalik birikpenin gradientine karay osimliktin osiu kozgalisi 
xemotropizm dep ataladi. Ol tamirda,shan tutikshesinde t.b. koriledi. Xer turli ximiyalik zatlar: 
kislota,silti,organikalik xem mineral zatlar,gormonlar, kletkalarga tesir etedi. Osimlik ozinin osiu 
kozgalisi arkali ogan jakinlaui(unamli xemotropizm) yamasa onnan kashiui (unamsiz 
xemotropizm) mumkin. Ximiyalik tesir etiushi zatlardin kontsentratsiyasi belgili tesir etedi. Az 
kontsentratsiyada bolsa unamli reaktsiya beriui mumkin eger,optimal kontsentratsiyada asip 
ketse unamsiz xemotropikalik reaktsiyaga alip keledi. Tamirda xemotropikalik sezgirlik onin 
ushinda jaylaskan. Keyin tesir soziliu zonasina beriledi xem sonnan osiu reaktsiyasi koriledi.  
Suuda erigen birikpelerdin baska osimlikler gazlarinda kemotrop reaktsiyalarin payda 
etedi. Tamirda O
2
 xem SO
2
 ge unamli reaktsiya aniklanadi. 

TIGMOTROPIZM 
Tigmotropizm bul tiygen zatka bolgan osimliktin burilip ositu juuabi. 
Bugan misal retinde koleoptildin kozgalisin,ormelep osiushi osimliklerdin murtlarin t.b. alsak 
boladi. 
     
 
NASTIYaLIK KOZLISLAR 
Nastiya-osimliklerdin sirtki faktorlardin diffuziyalik tesirine 
bolgan juuap retinde xereketleniui boladi. Bul tropizmge karaganda xerekettin jetilisken turi 
esaplanadi. Birkansha osimliklerde nastiyalik osiu kletkanin ten bolmagan sozilip osiuinen kelip 
shigadi. 
Nastiyada tesir etiushige karay foto,-termo,-gidro,-nikti,-xemo,-tigmo,-seysto,-travmo,-
elektronastiyalar bolip bolinedi. Nastiyalik kozgalis organlardin korganiu yamasa zatlardin 
uslau(murtlardin xereketi,rosyankanin belgi turleri) xizmetin atkaradi.   
Fotonastiyalik kozgalis jas japiraklarda xem gullerde koriledi.Kopshilik kundizgi guller 
kundizgi jaktinin azayiuinan,jabilip keshki gullerdin kerisinshe ashiliu fotonastiyalik kozlislar 
boladi. Bunday reaktsiyani koriu ushin tejiyribeni kelegen uakta islep koriuge boladi. 
Ormeleushi juzim murtlarinin xer turli baskishlardagi korinisi. 
 Sariguldin fotonastiyalik xereketi. 
TERMONASTIYa 
Tyul`pan xem shafran osimliklerinde temperatura jokarilsa gul 
japiraklarinin ishki terepinin osiui tezlesip guldin ashiliuina alip keledi,al temperaturanin 
peseyiui gul japaklarinin sirtki terepinin xem onin tomeninin osiuinen guller jabiladi. Xereket 
tezligi temperaturanin ozgeristin tezligine baylanisli. Gul japiraklari 0,2 
  Sni seziu ukibina iye. 
TIGMONASTIYa
 Tigmonastiya birinshi ret Ch.Darvin terepinen uyrenildi. Ormeleushi 
osimliklerdin murtlari zattin tiyuishi menen orap aliu kesiyetine iye. Murttin en ushi jude sezgir 
bolsada siypak,jiyir,shiyshe tayakshaga itibari az boladi.Suykeniudin seziu epiderma 
kletkalarinda bolip,murttin ushinda odan baskada kosimsha bortikler, emiziksheler turinde 
suykeliudi payda etiushi zatlar boladi. Burshaktin murtlari tunde karangidi taulanbaydi. Jaktida 
bir yarim saatan keyin tiygen jerin orau kesiyetine iye boladi.Auksin yamasa etilen menen isleu 
berilse burshaktin murti mexanikalik tesir bolmasada shiyratiliu kesiytine iye boladi .Uzak 
dauam etken tesirden murttin ekinshi terepindegi kletkalarda osiu reaktsiyasin payda etip 
netiyjede murt taulaniu kesiytine iye boladi. 
  NUTATsIYa
 
Nutatsiya (latinsha nutatio-shaykaliu,terbeleu degen sozden alingan) dep 
osimlik organlarinin aylanbaliterbeleu kozgalisina aytiladi. Shaka ushi xem tamir terbeleu 
xereketin kosher boylap islegenlikten oni aylanbali nutatsiya dep ataydi.Shirmauik osimliklerde 
aylanbali nutatsiya jaksi baykaladi. Bul osimliklerde bir merte taulaniu uakti 2 saatan 12 saatka 
shekem dauam etedi. Kopshilik shirmauik osimlikler saat tiline karsi yamasa shepke karay 
oraladi. Shirmauiklar deslep(vertikal`)tik osedi, keyin onin ushi iyilipgorizontal` bagdardi 
iyeleydi. Odan keyin bularda aylanbasa nutatsiya baslanadi. Shirmauiklardin  xereketi gibberilin 
xem flavonoidlardin katnasiuina baylanisli boladi. Shirmauik osimlikleri bul zatlarga baylanisli 
bay boladi.Shirmalmaytugin osimlikler giberilin menen isleu berilgennen keyin shirmalganligi 
aniklandi.
 
Ormeleushi osimliklerde udayi aylanba nutatsiyaga iye bolsada shirmaliushi osimliklerden 
ondagi nutatsiya endogen xarakterge iye boladi. Bir aylanis 40 minuttan birneshe saatka shekem 
dauam etedi. Kopshilik ormeushi osimliklerdin jokari boleginin xemmesi aylanbali xereket etedi. 
Shirmaliushi xem ormeleushi osimliklerdegi aylanbali nutatsiyalar,olardin jaktiga karay 
kozgalisi ushin tayanish zatlardi isleu ushin xizmet etedi. 
KAYTIMLI  TURGOR KOZGALISI 
Kaytimli turgor kozgalsi arnauli kletkalardin 
vakuolasinda osmotikalik aktiv zatlardin (K
+
,Cl
+
,malat) kobeyiunen xem azayiuinan bolip turadi. 
Bugan misal retinde ustitsanin este turgor kozgalisi yamasa tez kaytimli turgor kozgalisi 
mimozani koriuge boladi. 
Kaytimli ustitsa kozgalisi,jumiliushi kletkanin kletka diyualinin ozgesheligine baylanisli. 
Ustitsa tesigine karagan kletka diyuali kalin xem sozilmaydi. Jumiliushi kletkanin kalgan 
jaklarinin diyuali elastik (kaytimli) sozilgish. Bunday duzilis turgor basimi aktiv vakuola karami 
ulkeyse ustitsa tesigi ashiladi.  Ustitsanin jabik xem ashik turdegi korinisi. Ustitsa apparatinin 
ashiliu derejesi jaktilikka,CO
2
 derejesine xem suudin jetkerli boliuina baylanisli. Ustitsa 

kobinshe kok nurlarga tesirshek. Jaktilik elsaz,kun jana shigip kiyatirgan uakittan baslap ustitsa 
ashiladi. Ustitsanin ashiliui jumilatugin kletkalardan N
+
 ioniin shigiu tezligine baylanisli boladi. 
Bul protsess ishki xem sirtki tesirlerge juuap retinde plazmolemmanin N
+ 
  pompasinin 
aktivligine baylanisli boladi. Vodorod (N
+
) ioninin jumiliushi kletkalardan shigiui menen 
birge,ogan K
+
 kiredi xem onin vakuolasina otip aladi. Kaliy dogeregindegi kletkalardin 
bosliginan keledi. Galofitlerde kaliy funktsiyasin natriy atkaradi.Jumiliushi kletkalar 
vakuolasinda osmotikalik aktiv zatlardin (K
+
,malat,Cl-) boliui,vakuolagi suudin kiriuin teminlep 
,turgor basimnin artiuina alip keledi xem kletka diyualinin tartilip ustitsa tesiginin ashiliuin 
temiynleydi. Ustitsani ashiuga tsitokininler katnasadi. Jumiliushi kletkalarda ustitsanin jabiliu 
uaktinda  K
+
,Cl- xem malat mugdari azayadi. Bul protsess SO
2
 xem abtsstsioz kislotasi arkali 
tertipke salinadi. 
Solay etip ustitsanin ashiliui xem jabiliui plazmolemma arkali,tonoplast arkali ionlardin 
tasiliuina,xem ondagi turgor basiminin ozgeriuine baylanisli boladi. 
Sutka dauaminda jaktiliktin ozgerip turiui kopshilik osimliklerde japiraklardin este ritm 
menen kozgalisin payda etedi(lobiyada,jonishka,kisilitsa t.b.) .Bunday kozgalisti niktinastiyalik 
kozgalis dep ataydi. 
Niktinastiyalik kozgalis motor kletkalardin turgorina xem ionlardin transportina ozgeriuine 
baylanisli. Usititsa kletkalarindagiday jaktilik rejiminin ozgeriuinen ion agimlarinin ozgeriui 
vodorod(N
+
) pompasina K
+
Cl- xem baska amionlardin tasiliuina baylanisli boladi. 
Japirakshalardin tunge karay salbirap solip kaliu(boyanlarda)N
+
 pompasinin aktivligin 
tomenleuine baylanisli. Ekstenzor kletkalarda turgordin tomenleui japiraklardin saliuina alip 
keledi. Japiraklardin ashiliu ekstenzor kletkalarda N
+
  pompasinin aktivlesiuin shakiradi. 
K
+
,Cl-,kant mugdari artadi,turgor koterilip kletka karami ulkeyedi. 
Niktinastiyalik kozgalis fitogarmonlar terepinen tertipke salinip turiladi(auksin).Olar N
+
 
pompasinin aktivligine tesir etedi. Etilen menen isleu berse japiraklarda epinastiya(salbiraui) 
koriledi. 
Tigmonastiya rosyanka osimliginin bezli tukleri ozlerine gedir-budir zat tiyse kayrilip 
kumirska kislotasin shigaradi. Olar jauin tamishilarina reaktsiya(keuil bolmeydi) bermeydi. 
Koziu bezli tukleridin ushlari arkali kabillanip,tsitoplazma arkali tomengi kletkalarga beriledi. 
Tuklerdin kayriliui vakuolanin kisindiriunan boladi. 
Xemonastiya rosyankada mexanikalik tesirge karaganda jaksi koriledi. Xemotropilik 
funktsiyaga tuktin baslari iye boladi. Rosyankada xemoretseptorlar azotli zatlarga jude sezgir 
boladi.  
Seysmonastiya(turgorli tez kozgalis). Turgorli tez kozgallis yamasa seysmonastiya 
mimozada,jabayi jonishka da,kislitsada,venerinamuxolovkada koriledi. 
Seysmonastiyalik mexanizm mimozada jaksi uyrenilgen.Mexanikalik sokkiga yamasa 
silkiuge mimozanin  tomengi kletkalari sekundta turgorin jogayip japiraklarin tusirip juuap 
beredi. Keyin japirak jude este(30-60 min) ozinin kaddin tikleydi. Ekstenzor kletkalardan K
+
Cl- 
shigiui menen birge suyiklik vakuoladan kletka aralarina shigadi,bul kletkanin turgorinin 
jogaliuina alip keledi. 
JUUMAK 
      
Osimlik organlarinin xereketi kletkanin ayriksha osiu tipi- sozilip osiu. Xerekettin barlik 
formasi, aylanba nutatsiya kelip shikkan. Kletkanin ayriksha uzayiu tipi-jokarga osiu -tamir 
sabakshalarina,shan tutikshesine,zamarik gullerine xarakterli. Osiu xem turgor kozgalislarin 
tertipke saliu fitogarmonlar katnasinla boladi.Osimliklerdin kozgaliu aktivligi onin 
aziklaniui,kobeyiu protsessine,kobinshe ozlerin korgauga karatilgan. 
  
 
Lektsiya № 21 
Osimliktin sirtki faktor tasirine shidamliligi. 
  
Jobasi: 

1. Osimliklerdin stress fiziologiyasi. 
2.Osimliklerdin kurgakshilikka shidamliligi xam issiga shidamliligi. 
3.Osimliklerdin tomen temperaturaga shidamliligi. 
4.Osimliklerdin suuikka shidamliligi. 
5.Osimliklerdin duzga shidamliligi. 
Tayanish tusinikleri: 
 Adaptatsiya. Stress reaktsiyasi.G.Sel`e miynetleri. Paykilokserofit. Efemer. Zalenskiy nizami. 
N.A.Maksimov, N.Tumanov, B.P.Stroganov jumislari.Galofitler.   
Baklau soraulari: 
1. Stress reaktsiyalari degen ne? 
2.Osimliklerdin kurgakshilikka shidamliligi kalay keshedi? 
3. Osimliklerdin kurgakshilikka beyimlesiui kalayinsha boladi? 
4.Osimliklerdin tomen temperaturaga xam suuikka shidamiligin kalay arttiriuga boladi? 
5. Osimliklerdin duzga shidamliligina karay ajiraliui kanday, xam osimliklerdi duzga shiniktiriu 
usillari kanday? 
Paydalangan edebiyatlar: 
Genkel` P.A. Fiziologiya rasteniy M.1975g. 
Genkel` P.A. Fiziologiya jaro i zasuxoustoychivix rasteniy M. 1982g. 
Deveroll B.D.J. Zashitnie mexanizmi rasteniy M. 1980 
Larxer V. Ekologiya rasteniy M. 1978 
Metlitskiy L.V. Ozeretskovskaya O.L.  Kak rasteniya zashishayutsya ot bolezney M.1985 
Nikolaevskiy V.S. Biologicheskie svoystva gazoustoychivosti rasteniy Novosibirsk, 1979 
Tumanov I.M. Fiziologiya zakalivaniya i morozostoykosti rasteniy M.1979 
 
 
     
Kelegen organizmlerdin abiotikalik xem biotikalik unamsiz tesirlerden korganiui 
aziklaniu,kozgalis,kobeyiu x.t.b. kesiyetlerine uksagan kesiyetlerden esaplanadi.
  
Adaptatsiya-
yagniy organizmnin belgili jasau jagdayina beyimlesiui fiziologiyalik mexanizmler 
arkali(fiziologiyalik adaptatsiya), organizm populyatsiyalari (tur) genetikalik tuxim kuuiushilik 
xem ozgeriushenlik(genetikalik adaptatsiya) arkali jetilesedi.
 
     
STRESS FIZIOLOGIYaSI
     
Osimliklerde sirtki kolaysiz faktorladin tesirinen saklaniu 
anatomiyalik duzilisi(kutikula,kabik,mexanikalik tkanlar), arnauli korganiu organi(kuydiriushi 
tukler,tikenler), kozgaliushi reaktsiyalar,korganiu zatlarin 
shigariu(smola,fitoaleksil,fitoktsid,toksin,korganiu beloklari) arkali temiyenleydi. Organizmnin 
isenimligi onin sirtki ortaliktin unamsiz faktorlarinan korganiu effektivliginde koriledi. Bunday 
faktorlarga jokari xem tomen temperatura,kislorod jetispeuiligi suudin 
jetispeushiligi,duzlaniu,ortaliktin  katnasiui,ion turleri,infektsiya xem baskalar. Bul unamsiz 
faktorlardi keyingi uakitlari stressorlar dep atap,organizmnin normadan artip  ketken zatlarga 
reaktsiyani stess dep ataydi. 
 
Kanada ilimpazi G.Sel`e otken esirdin 30-jillari meditsinaga “stress”degen tusinikti 
kirgizdi(angl.stress-keskinlesken). G.Sel`e stessti xeuanatlarda uyrene kelip,onin tesirine 
organizmnin reaktsiyasin ush fazaga boledi: 1. keueterleniu(trevoga) 2. rezistenlilik9karsilik) 3. 
aziu,talagiu. Sel`enin stress teoriyasin osimlik ob`ektine birden kollaniu diskussiyalik koz 
karasta boliu mumkin sebebi osimliklerde nerv sistemasi jok, stress reaktsiyasina katnasatugin 
xeyuanlardagigormonlar bolmaydi. Degen menen, uluuma alganda stressti ekstemallik jagdayda 
kletkanin xem organimnin arnauli bolmagan reaktsiyasi dep tusiniuge boladi. 
Stress reaktsiyalarin osimlikte tomendngishe boliuge boldi: 
1.deslep stress reaktsiyasi 2.adaptatsiya 3. taligiu 
Lobiya nelinin japiraklarina 38 
  S issiliktagi xaua menen uplegende 12-30 minuttan keyin 
olardin japiraklari soliydi(deslepki stress reaktsiyasi)keyin tagida koterige baslaudi(adaptatsiya) 
A-kontrol` B-38
  S temperaturadagi xaua agimi menen uplegendegi korinisi V-90 minutka 
shekem sol temperaturada uziliksiz uplegendegi korinisi 

Osimlik organizmlerine stress payda etiushi faktorlardi ush tiykargi gruppaga  boliuge 
boladi.  
a) fizikalik: kop yamasa az igalilik,jaktilik yamasa temperatura,radioaktiv nur,mexanikalik 
tesir 
b) ximiyalik: duzlar, gazlar, ksenobiotikler(grekshe” xepox” -baska degen sozden alingan ) 
gerbitsidler,insektitsidler,fungitsidler,sanaat shigindilari x.t.b.) 
v) biologiyalik: ziyankesler,kesellikler tuudiriushi mikroblar,baska osimlikler menen 
konkurentsiya,xeuanatlar tesiri,gulleu,miyuenin pisiui. 
Osimliklerdin stress tesirine shidamliligi olardin ontogenez fazalarina baylanisli boladi. 
Stress jagdaylari deslep aktiv osiuge baylanisli bolgan metoboizm zveno (bolim)larina tesir 
etedi. Stresske jas osimlikler jude sezgir boladi. Keyin osiu,rauajlaniu barisinda stresske 
turakliligi artip,gameta payda etiu uakitlari stresske kaytadan tesirshenligi artadi.  
Kolaysiz jagdaylar tesirinde osimliklerde etilen menen ABK islenip shigiu artadi osiu 
protsessin. Uzak dauam etken stress jagdayinda organizm azadi xem oledi. Ol osimlikler 
populyatsiyadan shigarip taslanadi.Al,olardin tukimi genetikalik jaktan shidamlirak boladi. 
Osimliklerdin kurgakshilikka shidamliligi xem issiga turakliligi 
Jer sharinin 1/3 bolegi igalilik  jetispegenlikten  kiynalmakta(jillik jauin shashim mugdari 
250-50mm).Bul maydannin yarimi jude kurgak( 250mm den kem,al parlaniu 1000mm). Bul 
rayonlarda kurgakshilik tek gana jazgi uakitlari koriledi. 
Kurgakshilik uzak uakit jauinnin bolmaganninan ,jokari temperaturadan xem kuyash 
nurinin kushli  keliuinen payda boladi. Uzak uakit jauinnin bolmauinan atmosferada kurgakshilik 
bolipkoymastan topiraktada kurgakshilik payda bolip,osimlikler ala-alatugin topirak igaliligida 
bolmay kaladi. Kurgakshilik jagdayinda osimlik suudin jetispeushiligine ushiraydi. 
Osimliklerde suudin jetispeshiligi,suudin jumsaliui, transpiratsiyalaniui,kelip turgan suudin 
mugdarinan artip ketse payda boladi. Suudin jetispeushiligi issi kunlerital tuste japiraklardin 
soriu kushi artkanda yagniy topiraktan suudin keliui aktivleskende kelip shigadi. Osimlik suudin 
jetispeushiligine ustitsa tesiklerin retlestirip karsi turadi. Kurgakshilik birinshe gezekte kletkada 
erkin suudin azayuina alip keledi. Ol jagday kletkadagi beloklarga- fermentlerge,tsitplazmanin 
kabigindagi beloklarga tesir etip olardi ozgertedi. Omiliktin japiraklarinin suu jetispegenlikten 
saliu uzak dauam etse fermentlerdin sintez aktivligi pesiyedi,gidrolitikalik protsessler 
aktivlesedi,esirese proteolizdin aktivlesiuinen tomen molekulalik beloklar mugdari artadi. 
Polisaxaridlerdin gidrolizi netiyjesinde tkanlarda erigen uglevodlar kobeyip,olardin japiraklardan 
agiui esteleydi. Kurgakshilikta japiraklarda RNK mugdari pesiyedi. Tsitoplazmada poliribosoma 
kompleksi tarkaydi. Uzak kurgaktan keyin DNK ozgeredi. Suudin azayuinan vakuolada shirenin 
kontsentratsisi artadi. 
Igaliliktin jetispeuinen fotosintez protsessi tomenleydi. Onin tezliginin tomenleui: 1. 
Ustitsanin jabiliuina baylanisli SO
2
 jetispeushiliginen 2. xlorofill sintezinin buziliuinan 3. 
fotofosforlaniudin xem elektron trasportinin arasinin uziliunen 4. fotoximiyalik reaktsiyalardin 
ozgeriuinen xem SO
2
 n kalpine keliu reaktsiyalarinin ozgeriuinen  5. Xloroplast srukturasinin 
ozgeriuinen, 6.Uzak uakit suu jetispegenliginen assimilyantlardin japiraklardan keliuinin 
toktauinan boladi. 
Suu jetispeushilik jagdayinda kletkanin boliniui esirese soziliui azayadi, mayda 
kletkalardin payda boliuina alip keledi. Sogan baylanisli osimliktin osiui toktaydi. Japirak xem 
paxaldin osiui toktaydi. Tamirdin osiui deslepki uakvtlari tezlesip,uzak uakit topirakta suu 
jetispese osiu toktaydi. 
Solay etip,suudin jetispeushiligi kopshilik fiziologiyalik protsesslerdin ozgeriuine alip 
keledi.  
Kurgakshilik uakitlari suudin jetispeushiligi menen katar osimliktin kizip ketiui koriledi. 
Jokari temperaturanin (35
  S xem jokari) tesirinen tsitoplazmanin jabiskakliginin eki turli 
ozgerisi boladi: kobinshe artiui,az mugdarda kemeyiui. Tsitoplazma jabiskakligi artsa onin 
xereketi peseyedi,birak bul protsess 51
  S temperaturanin 5 minutlik tesirinde kaytimli boladi. 
Jokari temperatura kletka shiresinin kontsentratsiyasin arttiradi xem 

mochevinanin,glitserinnin,eozin xem baska birikpelerdin kletkaga kiriuin arttiradi. Sogan 
baylanisli ekzoosmostan kletka shiresinde erigen zatlardin osmotik basimi estelik penen 
peseyedi. Birak 35
  S dan jokari temperaturada kraxmaldin gidrolizinin artiui xem monosaxarid 
mugdarinin kobeyuinen osmotikalik basimnin aritui koriledi.  
Fotosintez protsessi dem aliuga  karaganda jokari temperatura tesirine sezgir boladi. Belok 
ammiak payda etip tarkaladi. Ammiak kletkaga zexerli tesir etedi. Issiga shidamli osimliklerde 
organikalik kislotalardin mugdari artadi. Osimliktin kizip ketiuinen saklaniui transpiratsiyanin 
kusheyiuinde boladi. Baska turli osimliklerde (sukkelentler) issiga shidamlilik tsitoplazmanin 
jokari jabiskakliginan xem onda baylangan suudin artikliginan kelip shigadi. 
Auil-xojalik jumislarinda osimliklerdin issiga shidamliligin arttiriu ushin 0,05% li tsink 
duzi menen isley beredi(sebedi). 
Osimliktin kurgakshilikka beyimlesiui 
Kurgakshilikta osken osimliklerde (kserofitlerde) 
kurgak periodti bastan keshiriu,sogan beyimlesiu keliplesken. Osimlik ozinin kletkalarinda suudi 
saklau ushin sirtki faktorlarga beyimlesiuge mejbur.Kserofit osimlikler topari xerturli. Olardi 
(P.A.Genkel`)kurgakshilikti otkeriu usili boyinsha tomendegishe boliuge boladi. 1. Sukkulentler-
ozinde suudi zapas saklaushilar suu kalip kutikula menen kaplangan,tukler menen kaplangan 
japiraklarda xem paxallarinda toplanadi. Olarda transpiratsiya,fotosintez xem osiu jude este 
boladi. Olardin tamir sistemasi onsha terenge ketpesten ken jayilip jaylasadi. 
2. Sukkulent emes turler. Olar transpiratsiya tezligine baylanisli birkansha toparlarga 
bolinedi. 
a) xakiykat kserofitler(evkserofitler-juusan,veronika t.b.) . Kletkalari jokari osmotikalik 
basimga iye bolgan,kushli suusizlaniuga shidamli , transpiratsiyasi jokari emes, issiga 
shidaml,tuklengen japiraklari kishkene osim-jaylaspagan osimlikler. 
b) yarim kserofitler(gemikserofitler,shalfey,rezak x.t.b.). Transpiratsiyasi kushli,tamiri 
terenge ketken, suusizlaniuga xem atmosfera kurgakshiligina shidamsiz. Ol osimliklerdin 
tsitoplazmasinin jabiskakligi ulken emes. 
v) stipakserofitler-dalanin masakli osimlikleri (kovil` t.b._. Olar kurgakshilikka shidamli. 
3. Efemerler olardin vegetatsiyalik deuiri kiska bolip tiykarinan jauinli uakitlarga tuuri 
keledi. 
Mezofit osimliklerde kurgakshilikka beyimlesiui mumkin. Suu menen osimlik az 
temiyenlengende,japiraklardin beyimlesiuin V.R. Zalenskiy uyrenip, bir osimliktin japiraklarinin 
xer turli jaylasui yarusinda,olardin anatomiyalik duzilisinin suu menen temiynleniu 
derejesine,jaktilikka xem t.b. baylanisli ekenligin anikladi. Shakada jokarida jaylaskan 
japiraklardin kletkalari mayda bolip,ustitsalari kop boladi,al olardin razmeri mayda boladi. 
Bunday japirak apparatinin ozgeriu nizamliligin  Zalenskiy nizami dep ataydi. Jokaridagi 
japiraklardin ustitsalari suu jetispey tursada kop uakit ashik turadi. Bunday ozgeshelik kopshilik 
kserofitlerde  koriledi.  
Osimliklerdin kurgakshilikka shidamliligiin egisten aldin tuximlarga isleu berip arttiradi. 
Auil xojalik eginlerdi suusizlikka iykemlestiriu ushin olardin tuximlarin egisten aldin bir merte 
jibitip keyin keptiredi. Bunday isleu berilgen tuximlardan kogerip shikkan osimlik 
morfologiyalik jaktan ksemorf belgilerge iye boladi. 
    
Osimliklerdin tomen temperaturaga shidamliligi. 
Osimlikler xer turli jasau jagdayinda 
bunday tomen temperaturaga shidam berealmaydi. Arka Sibirde osimlikler-60
  S temperatura 
jagdayinda kistan shigadi. Kista margaritka(bellis pezennis) yamasa juldizsha (zvezdochka) 
(stellaria media) gullep temperatura artsa ozinin tirishiligin dauam etip ketedi. Al ayirim tuslikte 
osiuishi issilikti jaktiratugin osimlikler unamli tomen temperaturagada shidam bere 
almaydi(10
  S odanda tomen temperaturaga) Maselen kakao+ 8  S da oledi,gauasha +1-3  S bir 
kun ishinde oledi. Topiraktin issiligi +10
  S dan tomen bolsa mekkenin tuximinin kogeriui xem 
osimliktin osiui toktap kaladi. Sogan baylanisli osimliklerdi tomen temperaturaga shidamliligina 
karau suuika shidamli yagniy 0
  S dan tomen temperaturada jasap kalatugin  xem salkinga 
shidamli yagniy unamli tomen temperaturaga turakli osimlikler dep boledi. Osimliklerdin 
salkinga shidamliligi.. Issilikti jaktiratugin osimliklerdi tomen unamli temperaturaga 

jaylastirsa,olardin japiraginin turgori jogaladi: meselen,kiyardin japiraklari+3
  S da ushinshi kuni 
japiraklari sola baslaydi. Tomen temperaturada suudin japiraklarga keliui buziladi. Tomen 
temperaturada belok  tarkalip tkanlarda erigen azob kobeyedi. Tomen temperaturanin tesirinin 
netiyjesinde membranalik funktsion aktivligi buziladi. Bul zat almasiniuda unamsiz ozgerislerge 
alip kelip,tomen temperaturanin dauam etiuinen osimlik oledi. Osimliklerdin salkinga 
shidamliligin auil xojalik osimliklerde,olardi egisten aldin shiniktiriu arkali arttiradi. Murtlaskan 
kiyar,pomidor,kauin t.b.birneshe sutka 12 saatan +1-5
  S xem +10-20  S temperaturalarda 
almastiriu olardin salkinga shidamligin arttiradi. Neldide usinday usil menen shiniktiradi. 
Salkinga shidamlilikti 0,25% mikroelementler yamasa ammoniy nitrati eritpelerinde(20 saatka 
shekem paxtada) koyip arttiradi. Osimliklerdin suuikka shidamliligi