O`zbekstan Respublikasû Joqari ha`m Orta Arnawli bilimlendiriw Ministrligi Berdaq atindag`

Guldin rauajlaniui 
Paxaldin apikal meristemasina floral` stimullardin tesir etiushi gul payda 
etiuge katnasatugin genlardi morfologiyalik programmalardi duziuge 
induktsiyalaydi(bagdarlaydi). Kletka boliniui artadi,apeks formasi ozgeredi. Birinshi gul kese 
japiraklari payda boladi, keyin gul japiraklari,atalik xem analik payda boladi. Aialik sabakshalari 
primordiya kletkalarinin deslep apikal` keyin interkalyar boliniui xem osiui netiyjesinde payda 
boladi. Miyue japiraklarinin promordiyasi(tumsikshasi) tagaga uksagan formaga iye boladi,ol 
uzayadi xem shetleri kosiladi xem keyin analik payda boladi. Xerbir miyue japiraktin ishki 
ortasinda tuxim burtik primordiyasi (tumsikshasi) . Tuxim burtik osip, intigument xem 
nutsellusti payda etedi. Nutsellus megasorangiy funktsiyasin atkaradi. Onin bir kletkasi 
arxesorial`  bolip jetiledi. Ol reduktsion 9metoz) joli menen bolinip, tort gaploid makrospora 
payda boladi. Onin usheui jogalip(erip ketip). bireui zarodish kaltashasinin (analik gametotif) 
baslamasin beredi. Onin keyinshelik ush merte izbe-iz mitoz boliniuinen 8 gaploid yadro 
zarodish kaltasinda payda boladi. Xerbir polyusta 3 yadrodan toplanadi. Mikropilyar polyusta 
kletkanin bireui meyek kletka bolip(analik gameta),kalgan ekeui-sinergid boladi. Xalazal 
polyustagi ush yadro antipod kletkalarin payda etedi. Kalgan eki yadro orayga karay jilisip bir 
birine kosiladi xem oraylik kletkanin tekshemish diploid yadrosina aylanadi xem ol 
endospermanin baslamasin beredi. Usilayinsha meyek kletkasi xem analik gametotif atalaniuga 
tayar boladi.  
Shakshida sporogen tkannin kletkalari meyoz joli menen izbe-iz eki ret bolinedi. Keyin mitoz 
joli menen bolinip,xerbir ana kletkada tort gaploid mikrosporapayda boladi.Mikrospora yadrosi 
mitoz bolinip shan derejesinin ishinde (erkek gametofit) vegetativ yadro menen birge kishkene 
generitiv yadroli kishkene generativ kletka payda boladi.  
Shan`laniu xem tuximlaniu(uriklaniu) 
Tuximlaniu jinisiy rauajlaniuda exmiyetli protsesstin 
biri esaplanadi. Bul ush fazadan turadi: shaklaniu,analik tkanda shaknin xem shak trubasinin 
osiui xem uriklaniu yagniy zigotanin payda boliui.  Shaklaniu ushin shak samal,suu yamasa 
nalekoma jerdeminde analik auzina tusiui kerek. Shan derejesi ishki intina xem sirtki ekzina 
kabiklardan turadi. Intina tsellyuloza xem pektin zatlardan baska,belok xem gidrolitikalik 
fermentlerge iye boladi. Ol zatlar analik auzina shan tiygennen aktivlesedi. Ekzina 
sporolleninnen (terpenoid tebiyatina iye)turadi. Ol sirtki tesirlerge jude shidamliligin arttiradi. 
Shan derejesinde zapas zatlar kop boladi(kraxmal,lipid, belok) vitaminler,aktivatorlar xem 
ingibitorlar. Jetilgen shanda 10-15% suu boladi. 
Analik auzina tusken shan isinedi. Jetilgen analik tumsigi (ril`tsa) suuiklik bolinip shigaradi. 
Onda xerturli korganiu zatlari (atotsian,flavanoid,korichniy kislotalar) beloklar boladi. 
Analik auzina kopgana shanlar tusiui mumkin birak odan tek gana bireui atalandiradi. Shan 
analik auzina tuskennen keyin shan tutikshesi osedi. Shan tutikshesi fermentler islep 
shigaradi,odan baska miyuenin baslamasi payda etiude katnasatugin auksin islenip shigiladi. 
Shaklangannan keyin tuyinge fosfordin agip keliui,onda belok xem uglevodlardin ozgeriui 
koriledi.Shak turtikshesi mikropiliden otkennen keyin,sinergidtin bireui zarodish katnasina 
otedi,spermiller shigip onin bireui meyek kletkasinin yadrosi menen kosilip zigota payda etedi, 
ekinshisi oraylik kletkanin polyar yadrosi(ekinshi yadro) menen kosilip endosperma payda 
etedi(kos atalanadi). Buli birinshi ret 1898 jili S.G.Navashin ashti. Kos atalaniudin exmiyetin 
sonda,zigota xem endosperma birge bir jerde bolyap jasau sharayatina beyimlesken tirishilik 
ukipliligin belgileydi. Urik kaltasina birkansha shan tutinsheleri kiriui mumkin,birak bul 

tutikshelerdin spermiyleri atalandiriuga katnaspaydi. Analik gametafit yadrosina kosilgan 
spermiyler yadrodagi xromatinlerdi dekondensatsiyalaydi. 
Tuxim xem miyuenin rauajlaniui  
Miyue gulden ozinde tuximdi saklaydi. Miyuetkani 
tuyinsheden payda boladi. Ayirim jagdayda miyue payda boliuiga gul jatagi,gul korgani,gul 
kabirshaklari katnasadi. Miyue tkani gul payda boliu uaktinda salinadi (payda boladi) ,ayiim 
jagdayda miyue tuximga baylanissiz rauajlanadi (partenokarpiya). 
Miyuenin rauajlaniuin 4 fazaga boliuge boladi: 
1. tuyinin shaklanganga shekem payda boliui 
2. shaklanip atalangannan keyin tez arada kletkanin bolinip osiuinen osiui 
3. kletkanin soziliunan osiui 
4. pisiui 
Shaklaniudan keyin tuyin kletkasi kushli ose baslaydi. Bul osiu pomidorda bir eki kun 
sozilsa,almurtta 1,5 ayga shekem dauam etedi. 
Shangalakli miyuelerde (erik,shabdal,kereli  x.t.b.) osiu eki turli boladi. Deslep tuyin tez 
osedi,nutselus,intigument tez osedi. Al urik xem endosperm bul uakitlari rauajlanbaydi. Ekinshi 
fazada endosperma xem zarodish rauajlanadi,tuyin este osedi. Usi deuirde shangalak 
katayadi(sklerifikatsiyalanadi) .Kashan urik tolik jetilgennen keyin ekinshi ret miyuenin osiui 
baslanadi. Ol miyuenin tolik pisiuine shekem dauam etedi. Miyuenin ulkenligi meristema 
kletkalarinin uglevod xem azot penen temiynletiuine baylanisli boladi. 
Rauajlanip atirgan tuxim auksin, tsitokinin,gibberilin sintezinin orayi esaplanadi. Pispegen 
tuximnnan GA
8  
xem zeatin ajiratip alingan. 
Pomidor egilgen maydanga 2-naftiuksus kislotani seuip partenokarpik miyuelerdi aliuga 
boladi. Eger ortalikka pomidor suuin (tsitokininge iye bolgan suu) kollansa onda ulken miyueden 
pomidordi yamasa baska miyuelerdi aliuga boladi. Miyuede xem tuximda baskada biologik aktiv 
zatlar alinadi,olarda raujlaniudi tertipke salip otiradi. Tuximnin pisiui etilennin kop islenip 
shigiui menen alip bariladi. Etilen rauajlaniudin bul keyingi fazasin tezletedi. 
Tuximnin xem miyuenin rauajlaniuinda xerturli metabolik ozgerisler boladi. Miyuelerdin dem 
aliui rauajlaniuidin deslepki etapinda kusheyedi,keyin ala este peseye baslaydi. Tuximlardin 
miyuelerdin dem aliu uaktinda kant xem organikalik kislotalar jumsaladi. Olardin rauajlaniui 
miyuenin rauajlaniu deuirinde kushli ozgeredi. 
Miyuenin pisiu protsessi onin osiuinin toktauinan baslanadi. Shireli miyuelerdin pisiui onda 
kislotalardin xem kantlardin katnasinin ozgeriui menen aromat zatlardin payda boliui,xlorofill 
xem dubil` zatlardin tarkaliui, ontotsian xem baska vakolalik pigmentlerdin toplaniui 
xarakterlenedi. Miyuenin kletka diyualindagi pektin zatlarinin gidrolizleniui netiyjesinde 
miyuenin  kattiligi ketip,jumsarip kaladi. Miyue pisiu periodin(deuirin) otkennen keyin,oliu 
fazasina kiresedi. 
  Vegetativ  kobeyiu 
Osimliklerdin vegetativ kobeyiu xeyuanatlardan ajiratiudin ozine ten 
kesiyeti. Bul osimliktin vegetativ boleginen kayta tikleniui  esaplanadi. Vegetativ kobeyuidin ush 
turi bar: 1. tamir partshalari arkali 2. tuynek xem piyazshalari arkali 3. ana osimliktin bolelerinen 
. Vegetativ kobeyiu ulken biologiyalik exmiyetke iye kopshilik jagdayda vegetativ kobeyui 
osimliklerdin tarkaliuinda,olardin genofondin saklauda birden-bir reproduktsiya formasi 
esaplaniladi. 
Ontogenezde tuynek payda etiu estelik pitkennen keyin tamamlanadi. Tuynek payda boliuga 
temperatura xem kun uzakligi belgili tesir etedi. Ayirim osimliklerde tuynek payda boliu ten 
kiska kunde bolsa,baskalarinda kiska kundede, uzak kundede bola beredi. Auksinler tuynek 
payda boliuidi basip taslaydi: gibberilin paxaldin osiuin temiynleydi,sonin menen katar tuynektin 
osiuinde jaksilaydi. Tuynektin keliplesiuine tsitokinin belgili tesir etedi.  
Tuynektin osiui xem rauajlaniui japiraklarda payda bolgan fotosintez produktasina baylanisli 
boladi.  
Kopshilik tuynek payda etiushi osimliklerde tuynektin payda boliui kiska kunde bolsa, 
kerisinshe piyazshasi osimlikler piyazlarin uzin kunde payda etedi. 

Piyazshanin payda boliui auksin aktivliginin tomenleuine baylanisliboladi. Onik 
kontsentratsiyasi kobeyse japiraklardin osip piyaz baylamauina alip keledi. Tuynektin xem 
piyazshanin osiui tinishlik periodi otip bolgannan keyin baslanadi. Piyazshanin tinishlik jagdayi 
onda A-5K nin jokari kontsentratsiyasi menen uslanip turiladi. Piyazsha ose baslaganda onda 
ingibitordin mugdari azayip auksin,tsitokinin xem gibberilin nin mugdari azayip kartofel` xem 
piyazdi saklaganda ogan xerturli sintetikalik ingibitordi (gidrazidmaleyn kislotasi)kollanip onin 
tinishlik jagdayin uzakka soziuga boladi. 
Jabayi osimliklerde tamirdan shikka nartlar menen,murtshalar menen x.t.b. kobeyiu koriledi. 
Kelemsheler arkali kobeyiu regeneratsiya protsessleri menen tigiz baylanisli. 
 
 
Vegetativ kobeyiudin diykanshilikta kollaniui            
Osimliklerdin 
kelemsheler,sabin xem sulama arkali kobeytiu diykanshilikta ken tarkalgan.Osimliklerdin 
sulama arkali kobeytiude osimlik shakasi yiilip jerge tiygen jeri topirakka komiledi. Topirakka 
komilgen jerden tamirlasip jana osimlikti payda etedi.
 
Miyueshilikte kelemshelerden kobeytiu kobirek kollaniladi. Kelemsheden kobeytkende 
osimliktin xer turli  boliminen alingan kelemshe xer turli kesiytke iye bolatuginin esapka aliu 
kerek. Miyue shakasinan alingan kelemshe tez gullep miyue beredi. 
Paxaldan alingan kelemshe tutiui ushin kopgana faktorlar tesir etedi. Kartaygan agashlardan 
alingan kelemshe kiyinlik penen tutadi. Jokari derejede tamirlasip tutip ketetugin kelemsheler 
vegetativ kobeyiui estelesken shakalardan alinganlarda koriledi. Sebebi,olarda endogen 
auksinlerdin mugdari anagurligim jokari boladi. Kelemshelerdin tutpaytugin kesiyetin olardi xer 
turli auksinler (IUK,NUK,IMKx.t.b.) ler menen isleu bergende jok etiuge boladi. 
Osimlikler sabilganda sabiushi menen sabilgan osimlik arasinda belgili katnas payda boladi. 
Kesilgen jerdin kasindagi kletkalari, esirese kambiy kletkalari, kabik,x.t.b. kletkalar tez 
bolinip,tkanlardin birinen jerin toltiradi. Birkansha uakittan keyin sabilgan menen sabiliuishi 
kletkalari plazmodesma menen birigip,differentsirentsiatsiyalangan kletkalardi payda etedi. Olar 
sabilgan menen sabiuishilardi biriktiretugin otkiziushi sistemalardi payda etedi. 
Keyingi uakitlari auil-xojaligi emeliyatinda tkanlardi egiu joli menen paydali 
kesiyetlerdi,osimliklerdi aliu usili kennen kollanilmakta. Bir gruppa (topar) kletkalardan paydali 
osimliklerdin virussiz turlerin seriya turinde jetistiriuge boladi. Bul usil kopshilik 
eginlerdinvirussiz sortlarinin bayka(jiynagin) duziude kollaniladi. 
JUUMAK 
Gulli osimliklerdin jinisiy kobeyiui gulleu induktsiyasinan baslanadi. Bul induktsiya jasi 
menen,yarovizatsiya xem fotoperiodizm menen aniklanadi. Osimlikler fotoperiodlilik tesirge 
katnasina karay neytral,uzin kunli,kiska kunli,uzin-kiska kunli bolip bolinedi. Fotoperiodlik tesir 
japiraklar arkali kabillanip,fitoxrom katnasinda emelge asadi.  
Japiraklarda gulleu gormoni florigen payda bolip onin kuramina gibberilin xem antezin kiredi. 
Uzin kunli osimlikler jeterli turde antezinge iye boladi,birak ogan uzak kunde sintezlenetugin 
gibberilin jetispeydi. Kiska kunli osimliklerde kerisinshe gibberilin kop bolip, ogan kiska kungi 
fotoperiodta payda bolatugin antezin kerek boladi(jetispeydi). 
Jinis differentsirovkasi eki uleslerde genotip penen xem gormon bolanasi menen aniklanadi. 
Jinisiy kobeyuidin keyingi etaplari,guldin 
rauajlaniui.shanlaniui, atalaniu(uriklaniu)tuximnin xer miyuenin payda boliui menen 
xarakterlenedi. 
Osimliklerde vegetativ kobeyiu jude ken  tarkalgan. ayirim jagdayda vegetativ kobeyuige otiu 
ushin unamli fotoperiodlik rejimi kerek boladi. Ol fotoperiodlik rejim osimliklerde induktiv 
gormon balanasinin payda boliuin temiynleydi.    
 
Lektsiya № 20 
OSIMLIKLERDIN KOZGALISI 
 
Jobasi: 

1.Kletka ishinin kozgali 
   2. Kamshilardin lokomotiv tarizli klzgal 
   3.Tropizmler. 
   4.Nastiyalik kozga 
   5.Nutatsiya. 
Tayanish tusinikler: 
 Kogalis klassifikatsiya. Kletka ishinin     kozgalisi. Ushki osiu, osiu 
kozgalisi Tropizmler. Geotrotizm, fototropizm, tignotropizm, nastiya. foto-termo-
tigmonastiyalar. Nutatsiya. Kaytimli turgar kozgalisi, xemonastiya, seysmonastiya. 
Baklau soraulari: 
         1.Kletka ishinin kozgalisi kalay boladi? 
         2.Kamshilarda lokomotiv tarizli kozgalisin tusindirip berin. 
          3.Tropizm degen ne xam kanday trotizmler bar?. 
          4.Nutatsiya degen ne? 
Paydalanilatugin adebiyatlar: 
         Genkel`. P.A. Fiziologiya rasteniy M. 1975. 
Tolstoy A., Devis P., Setter R. Jizn` zelenogo rasteniya M.1983. 
Kamiya E. Dvijeniya protoplazmi M.1962. 
Merkis A.N. Teoreticheskaya reaktsiya rasteniy. Vil`nyus 1973. 
Polevoy V.V. Fiziologiya rasteniy. M.1989. 
Polevoy V.V. Solomatova T.S. Evolyutsiya sposobov dvijeniya u rasteniy. Evolyutsiya 
funktsiy v rastitel`nom mire. L.1984. 
Mustakimov.G.D. Usimliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. Tashkent 1985. 
 
       Kozgalis-organizm  yamasa  onin  bolimlerinin kenislikke aralasiui. Barlik tiri  organizmler 
metabolitik energiyalarin jumsap aktiv kozgaliu ukibina iye boladi. Xareket aktivligi aziklaniu 
korganiu xem kobeyui ushin kerek.
 
Kopshilik osimliklerde kozgalis jude este bolganliktan oni baklau mumkin emes. Aylanba 
kozgalis (nutatsiya)shaka ushlari xem bortip kiyatirgan  tuximnin tamirinda koriledi. Shakalar 
xem japirak plastikalari kuyashka ,jaktiga karay (tropizm) kozgaladi. Kunnin jaktiligi menen 
karangiligi almaskanda(kundiz xem tunde) gul ashilip jabiladi(nastiya)x.t.b. Bul kozgalisti 
tsetrafer suuretke aliu texnikasi menen baklauga boladi. Ayirim osimlikler xeyuanlardin 
kozgalisina uksagan tez kozgaliu reaktsisina iye boladi( uyalshak mimoza,shibin 
uslaushi(muxolovka, vasil.ktin atalik guli sabakshasi,barbaristin atalik gulinin sabakshasi t.b.). 
Xeyuanatlar menen osimliklerde kletka ishinin kozgalisi (tsitoplazma xem organoidlar) 
xem bir kletkalarda kamshilari xem kirpikleri arkali bolatugin lokomotor kozgalisi oz-ara jakin 
boladi. 
Osimliklerde kozgalis turlerin tomendegishe klassifikatsiyalauga boladi: 
1. Tsitoplazma xem organoidlar kozgalisi 
2. Kamshilari jerdeminde lokomotor kozgalisi 
3. Ushki osiu(tamir sabakshalari,shan tutikshesi, mox protonemasi) 
4. Osiu kozgalisi(kosher organinin uzayiui,ayylanba nutatsiya,tropizmler: foto,-geo,-
tigmo,-xemo,-termotropizmler.osiu natiyasi: foto,-termo,- gidro-) 
5. Turgor kozgalisi (ustitsa kozgalisi,turgor kozgalislari). 
Tsitoplazma xem kamshilar arkali bolatugin kozgalislar kiskariushi beloklar arkali 
bolip,olar  kozgalistin bulshik etsiz formasina kiredi. Bul turdegi kozgalislar osimlikke xem 
xeyuanatlarga birdey. Baska kozgalislar tek gana osimlikler ushin ten. 
 KLETKA IShININ KOZGALISI 
Osimlik kletkasinda tsitoplazma udayi kozgalista 
bolip turadi. Kletkaga ishki xem sirtki tesir bul kozgalistin tezligine juuapker boladi. 
Tsitoplazma  kozgalisi terbelgen,shaykalgan(spirogira), 
aylanbali(tradeskoptsiya),rotatsiyalik(xaralarda),fontan  terezli(tamir sabakshalarinda), priliv 
(kuyilmasi)(zamarik gullerinde) turde boladi. 

Xara suu otlarinin buuimaraligi kletkalarinin tsitoplazmasinda rotatsiyalik kozgalisi 
bolatuginligi uyrenilgen. Bul kletkalarda kozgalis kletka diyuali  boylap privod(jetkeriu)kayisina  
uksas turde boladi. Bul kletka tsitoplazmasinda bulshik ette bolmaytugin aktin xem miozin 
tabilgan. Elektron mikroskopi jerdeminde subkortikal fibrillaler tabilgan. Olar tsitopazma  
kozgalisina karay bagdarlanga. Xerbir fibrilla 50-100 mikrofilamentlerden turadi. 
Mikrofilamentler f-aktipinnen kuralgan. Mikrofilametlerdin strukturasinin buziliui  kozgalista 
toktatadi.Aktip filamentler ATRaza aktivligine iye bolgan endoplazma miozini kompleksinde 
boladi. 
Tsitoplazmanin kozgalisi ATR energiyasin jumsau arkali boladi. Ogan jenede 0,1 mkmol`/ 
l kontsentratsiyadagi Sa
2+
  ioni kerek boladi. Sa
2+
  1 mkmol`/l kontsentratsiyasi nitella 
tsitoplazmasinin kozgalisin peseytedi. Sogan baylanisli Sa
2+
 kontsentratsiyasinin tsitoplazmada 
ozgeriui kiskariushi beloklardin strukturasinin exmiyetli regulyatori boladi. Sa
2+
 ionnin 
kontsetratsiyasinin tsitoplazmada kobeyui onin jelatinlesiuine(zal jagdaydan,gel jagdayga 
otiuine0 xem kozgalistin toktauina alip keledi. Tsitoplazmadan artiksha Sa
2+
 ionnin shigariliui Sa 
ATRaza aktivligi arkali boladi. 
Osimlik kletkasinin ulken organoidi,xloroplast tek tsitoplazma agimi menen xereket 
kilmastan ozinshe xereket etiu ukibina iye. Bunday ukiplilikti nitella kletkasinan ajiratilgan 
tsitoplazma tamshisinda koriuge boladi. Tamirsha ektoplazma bolmaganlinligi sebepli 
tsitoplazma agimi bolmasada xloroplatlar sekundina 1 merte aylaniu kozgalisin ATR nin 
kollaniu arkali boladi. Sonin menen birge aktin menen miozin oz-ara tesir etisiuinen xloroplasttin 
kozgalisi payda boladi. Xaralarda kletka xloroplastinin kozgalisin temiyenleushi sxema. Miozin 
molekulasi basi menen aktin filamentine tesir etip miozin molekulasinin kuyrik bolimi xloroplast 
ustine tiyip turadi. 
KAMShILILARDIN LOKOMOTIV TA`RIZLI KOZGALISI 
Kletkalardin lokomotiv kozgalisi,kiskariushi beloklardin  funktsiyasi arkali ATR 
eneogiyasinin mexanikalik  energiyaga ozgeriuinen kelip shigadi. Bunday kozalis osimliklerde 
kamshili osimliklerde ushirasadi. 
Bir terepleme tesir etiushi faktordin iskerligi netiyjesinde organizmnin kenislikke aralasiui 
taksis dep ataladi. Bunday turdegi xereket bir kletkali kamshili suu otlarin,suu otlarinin gameta 
xem zoosporalarina,moxlardin,plaunlardin,kirk-buuinlardin xem paporotniklardin 
spermatozoidina xarakterli xereket azik istochnigine karay,yamasa baska jiniska karay 
(xemataksis),yamasa jaktilikka karay(fototaksis) boladi. 
Fototaksisler,fototrof kletkalardin jaktilikti kollaniuga beiymlesiuinen kelip shigadi. Jokari 
bolmagan jaktiga kletka jakinlaydi,jokari xedden ziyat jaktidan kashadi. Jaktilik pigment 
sistemaga iye bolgan fotoretseptor arkali kabillanadi. Kordinatsiyalik funktsiyani “kozdagi” 
orinlaydi. “Kozdaginda karotinoidlar boladi. Solar arkali jaktiga karay bagdarlanadi. 
Fotoretseptordan kamishiga signal(xabar) mikrotutiksheler arkali beriledi. 
      Ushki osiu 
Tamir shashaklari(tuksheleri),shan tutikshesi zamarik guleri,mox protonemasinin 
kenisikke aralasiui olardin ushki osiuinen boladi. Osiu aktiv sekretor protsessi netiyjesinde 
boladi. Ushki osiudi temiyenleushi kletkalarda xerturli elektron tiginlikta bolgan AG xem ER 
den payda bolgan kopgana vezikulalapar (kobiksheler) boladi. 
Tsitoradioavtografiya usili menen kletka ushinda sekretorlik xem sintetikalik aktivlikke iye 
bolgan gradient tabilgan. Sekretsiya protsessi ushin Sa
2+
 kerek boladi. Tradeskantsiyanin shan 
tutikshesinin osiui ushin S
2+
 ioni kontsentratsiyasi ortalikta 0,1 mmol`/ litrden kem bolmaui 1 
mmol`/ litrden asip ketpeui kerek. 
Osiu kozgalisi 
Evolyutsiya protsessinde osimliklerde kletkalardin kaytimsiz soziliuinan 
ozine ten xereket kelip shikkan. Kletkanin kaytimsiz soziliui bir jerde turgan osimlikti aziklaniu 
istochnigine karay xereketleu imkanin temiyenleydi. Soziliu arkali osiu,kletkada oraylik 
vakuolanin payda boliui,onda osmotikalik aktiv zatlardin payda boliui, suudin soriliui,kletka 
diyualinin jumsariui xem soziliuinan ibarat. Payda bolatugin turgor basimi kletka diyualin 
soziuda tiykargi kush esaplaniladi. Kletkanin soziliui menen bir uakitta tsitoplazma 
komponentleride  sintezlenedi. Soziliu gormon sistemasi arkali tertipke salinadi. Bunda tiykargi 

rol`di IUK alip baradi. Sozilip atirgan kletkalarda IUK tsitoplazma membranasinda jaylaskan 
retseptorlar menen katnasta boladi. Bul katnastin juumagi N
+
 ioninin kletkadan shigip kletka 
diyualinin kishkillaniui boladi. Solay etip plazmalemmanin  vodorod pompasinin(N
+
) auksin 
menen aktivatsiyasi soziliu arkali osiudin induktsiyadagi deslepki uakiya esaplaniladi. Kletka 
diyualinin kishkillaniu fazasi onin tegisleniuine jagday tugizadi. Sonin menen birge IUK 
retseptorlar menen komplekste beloktin xemRNKnin sintezin aktivlestiredi. Dem aliudin 
kusheyiui bul protsesstin berin energiya menen temiyenleydi. 
    TROPIZMLER
   
Bir terepleme tesir etetugin faktorga osimliktin taulanip yamasa kayirilip 
osiu xereketi-tropizm dep ataladi.
 
Xezirgi tusinik boyinsha tropizm mexanizmine fitogarmonlar katnasadi. Unamli tropizmde 
xereket tesir etiuishi faktorga karay bagdarlanadi. Unamsiz (otritsatel`niy) tropizmde odan 
kashkan xereketti koriuge boladi. Tropizmler jerdeminde organlardin kenislikke 
bagdarlaniui,aziklik faktorlardin netiyjeli kollaniui,yamasa ziyanli tesirden korganiuin 
temiynleydi. 
Geotropizm. Barlik osimlik kletkasi xem organizmler jerdin gravitatsiyalik maydaninda 
rauajlanadi. Geotropizm gravitatsiyalik maydan tesirinde osimliktin kenislikte bagdarlaniui  xem 
kayiriliu. Jerge kogerip shikkan osimliklerdin tamiri tartiu kushine bagdarlangaliktan unamli 
geotropizm bolip, onin jer ustingi bolegi tartiu kushine karama-karsi bagdarda oskenlikten ol 
unamsiz(otritsatel`niy)geotropizm boladi.      
Tartiu kushin kabillau tsitoplazmalardagi auir bolensheler-statolitlerdin kletka 
membranasina kilgan basimi tesiri menen baylanisli. Statolit sipatinda 
amiloplastlar,xloroplastlar,AG.  Shavel` kishkil duzlar,karbonatlar xem baskalar boladi. 
Statolitlerge iye bolgan kletkalar statotsitler dep ataladi. Tamirda statolit rolin tamir 
oymakshasindagi oraylik kletkalar atkaradi. Onda statolit rolin amiloplastlar atkaradi.  
FOTOTROPIZM
  Bir terepleme bagdarlangan jaktilik tesirinde osimlik organlarinin osiu 
iymegi fototropizm dep ataladi. 
Fototropikalik iyemek organnin jaktilangan xem jaktilanbagan terepinin sozilip osiuinen 
boladi. Karangi terepi kushli osedi. 
Fotoperiodizm korinisi masakli eginlerde jaksi uyrenilgen. Deslepki unamli fototropikalik 
reaktsiya kozdiriushi mugdari nizamina baylanisli. Ch.Darvin masaklilarda bir terepleme jakti 
tesirinde seziushi (sensor) zonasi olardin koleoptilinin tokarisinda ekenligin korsetti. 
Fototropikalik reaktsiya olarda 2025 minuttan keyin aniklangan.Reaktsiya dauami 24 saatka 
shekem jetken. Fototropizmnin tesir etpeu spektrinde bir maksimum tesirdi ul`trafiolet 
nurda(37nm),ush maksimum tesirdi spektrdin kok nurinda (425,445 xem 474 nm) koriuge 
boladi. (suret 3)Bul 4tin riboflavinnin,tsitoxrom V5 xem 
   karotinnin maksimum jutiliu zonasina 
tuura keledi. Mekke koleoptilinin kletkasinin plazmolemmasinda flavotronn oksidoreduktaza 
xem tsitoxrom V5 tabilgan. Bul sistemanin kok nur tesirinde koziui,jakti tusip turgan terepte 
IUKtin bazipetal` terepke karay  tasiliuan,al auksinnin kaptalga(lateral`) agiuin toktatadi. 
Jaktiliktin xerkiyli derejesi menen jas japiraktin jokarisi jaktilansa,onin tesiri osip kiyatirgan 
buuin araliklarda boladi. Kop jaktilangan buuin araligi kobirek osedi