O`zbekstan respublikasi xaliq ta`lim wa`zirligi

Analitik pikirlets bazasın du`ziw

Bizlerge belgili ja`miyet payda bolg`annan baslap xabar sistemalan bar bolg`an, sebebi ja`miyettin` rawajlanıw basqishında onı basqarıw ushın sistemalastırılg`an, aldınnan tayarlang`an xabar talap etilgen. A`sirese bul islep shıg`arıw menen baylanıslı bolg`an protseslerge yag`nıy finanslıq ha`m finanslıq
emes o`nimlerdi islep shıg`arıw protseslerine tiyisli bolıp, olar ja`miyettin` rawajlanıwı ushın ju`da` u`lken a`hmiyetke iye. Tap usı protsesler (yag`nıy islep shıg`arıw protsesleri) ju`da` tezlik penen rawajanıp baradı. islep shıg`ariw protsesinin` rawajanıp barıwı menen olardı basqanıwda quramalasıp baradı, bul bolsa o`z na`wbetinde xabar sistemaların en jaydırıw ha`m rawajlandırıw ushın sha`rt-sharayat tuwdıradı.
Belgili bir maqsetke erisiw ushın birlesken ja`miyette onın` ag`zalarının` is- ha`reketlerin muwapıqlastıw za`ru`rligi payda bolg`an jag`dayında basqanwg`a mu`ta`jlik ju`zege keledi. Da`slep maqsetin uliwma xaraklerge iye bolıp son` olardı anıqlastırıw protsesinde basqarıw apparatı ta`repinen formallasqan jag`dayda maqset funktsiyaları ko`rinisinde sa`wlelenedi.
Kibernetik ko`z-qarastan basqarıw sisteması to`mendegi eki sistemadan ibarat bolıp, ol basqarıw ob`ekti (ma`selen ka`rxanalar) ha`m basqarıw subektinen (apparatınan) ibarat.



Basqarıw subekti

Keri baylanıs Tuwrı baylanıs

Basqarıw ob`ekti

Basqarıw apparatı maqsetlerin payda etiwshi, rejelerdi islep shıg`ıwshı, qabıl

qılınatug`ın qararlarg`a bolg`an talaplardı anıqlap beriwshi ha`mde olardın` orınlanıwın qadag`alawshı qa`niygelerdi o`zinde birlestiredi. Basqarıw ob`ektinin` waziypasına basqarıw apparatı ta`repinen islep shıg`ılg`an rejelerdi orinlaw yag`nıy basqarıw sistemasi qanday jumıslardı a`melge asıırw ushın du`zilgen bolsa sol islerdi orinlaw kiredi.
Basqarıw sistemasmdag`ı to`mendegi sistemalardın` ha`r biri tuwrı ha`m keri baylanıslar menen baylanısqan. Basqarıw apparatınan basqarıw ob`ektine bag`darlang`an direktiv xabarlar ag`ımı menen tuwrı baylanıslar suwretlenedi,
qabıl etilgen qararlardın` orınlanıwı haqqındag`ı (yag`niy keri bag`darda jiberiliwshi esabat) xabarlardın` ag`ımında bolsa keri baylanıs o`zin ko`rsetedı.
Ju`zege kelgen ekonomikalıq jag`day qorshag`an ortalıq haqqındag`ı xabarlarg`a ha`m basqarıw maqsetlerine muwapıq jag`dayda basqarıw apparatı ta`repinen direktiv xabar jaratiladı. Al esabat xabarı basqarıw ob`ekti ta`repinen islep shıg`ıladı ha`m ishki ekonomikalıq jag`daydı ha`m de og`an sırtqı ortalıqtın` ta`sir etiw da`rejesin (energiyanı uzatıwdag`ı mashqalalar, hawa-rayı sharayatları, aymaqtag`ı siyasiy jag`daydın` buzılıwı h.b.) o`zinde sa`wlelendiredi. Solay etip sırtqı ortalıq tek g`ana basqarıw ob`ektine ta`sir ko`rsetedi al ol basqarıw apparatına da sırtqı ta`sirlerden (yag`nıy bazar bahasının` jag`dayı, ba`sekilesiwdin`, protsent stavkalardın` da`rejesi, inflyatsiya da`rejesi, salıq ha`m bajıxana siyasatı siyaqlı basqa ta`sirlerden) baylanıslı bolg`an basqarıw qararların qabıl etiw ushın jetkizip beredı.
Xabar ag`ımları mag`lıwmatlarg`a islew beriw ha`m olardı du`zetiw, saqlaw quralları ha`m de mag`lıwmatlardı qayta islew boyınsha operatsiyalardı orınlawshi basqarıw apparatının` qa`niygeleri arasındag`ı o`z-ara baylanıs ekonomikalıq ob`ekttin` xabar sistemasın payda etedi.
Ha`zirgi waqıtta zamanago`y konıpyulerler ha`m baylams qurallarma tiykarlang`an taza xabar texnologiyalarm usmis etiw mu`na`sibeti menen «xabar sistemasi» tu`sınigi ken` qollamlmaqta. Bunda «sistema» atamasi tiykannan eki tu`rli ma`niste isletiledı.

1. 
   Sistema-anıqlama sipatında. Ol anıqlama sipatında makan ha`m zamandag`ı belgili mug`dardag`ı barlıq ta`rtiplengen elemenentlerden, olardın` ratsional kon`binatsiyasınan payda bolg`an. Bul elemenentlerdin` ha`r biri pu`tin ob`ekt isinin` rawajlanıwın ta`sir etedi. Sistemanı bunday analiz etiw qoyılg`an maqsetke erisiw ushın birlesken basqarıw personalınnın` ha`reketlerin o`z-ara muwapıqlastırıw ha`m bir-birine sa`ykeslendıriwdi tu`siniw menen baylamslı boladı.
   
2. 
   Sistema-ob`ekt sipatında. Ol ob`ekt sıpatında ju`da` quramalı ha`m belgili formada ta`rtiplengen ishki quramg`a iye bolg`an protseslerde (ma`selen, azıq- awqat o`nimlerin tayarlaw protsesleri) payda boladı.
   

Sho`lkemlestiriw jumısların basqanıwda zamanago`y xabar sistemaları qa`niygelerge, basqarıwshılarg`a, qarar qabıl qılıwshılarg`a o`z waqtında isenimli ha`m za`ru`r mug`dardag`ı xabarlardı alıwda ja`rdem beriw ushın mo`lsherlengen. Bul taza xabar texnologiyasına o`tiwdı talap etedi.
Bu`gingi ku`nde dara komp`yulerden (JK) ku`ndelikli turmısımızda, tiykarınan ekononııg`a da ken` ko`lemde paydalanılmaqta. JK tiykarında lokal ha`m ko`p basqıshlı esaplaw tarmaqları jaratılmaqta ha`m olardı ken`nen qollanıw jaqsı na`tiyjeler bermekte. Bul tarmaqlar o`zinde mag`lıwmatlardı qayta islewdın` pu`tin kon`pyuler sistemaların o`z ishine alg`an. Mag`lıwmatlarg`a islew beriwdin` pu`tin kon`pyuler sistemalan (PKS) mag`lıwmatlardı suwretlewdin` birden-bir usılına, sistema komponentleri menen paydalanıwshı arasındag`ı o`z-ara qatnastın` birden-bir usılına tiykarlang`an ha`m de qa`niygeler ha`m olardın` professional islerinde xabarg`a ha`m esaplawg`a bolg`an tabr: qandırıwshı quramalı xabar- texnologiyalıq ha`m da`stu`riy topları bolı esaplanadı.
PKS nin` tiykarg`ı qa`siyetlerinen biri ekonomikalıq xabarlardı qayta islew ha`m uzatıwda xabarlardı qorg`awdan ibarat. Ha`zirgi waqıtta ekonomikalıq xabardı qorg`awdın` texnikalıq-da`stu`riy usılları ken` tarqalg`an bolıp, olarda ku`shli qorg`aw qa`siyeti ha`mde sipatlı xızmet ko`rsetiw imkaniyatı u`lken bolıp esaplanadı. Ma`nzilge xabardı uzatıw, qabıl etiw ha`m saqlawdag`ı qa`wipsizlikler kepillengen ha`m de usıg`an uqsas basqa qolaylıqlarg`a iye bolg`an baylanıs sistemalarınan paydalanıw jolları bar.
PKS printsiplerin a`melge asırıwg`a yag`niy jiynaw, saqlaw ha`m sistemadan ko`p sanlı paydalanıwshılarg`a o`z waqtında isenimli xabar xızmetin ko`rsetiw ushın mag`lıwmatlardı u`zliksiz tu`rde tazalap turıwg`a, sistemanı jaratiw basqıshrada-aq tiykar salınadı. Sonı da itibarg`a alıw kerek, xabarlardan paydalanıwshılar tek g`ana basqanıw xızmetindegi anıq predmet tarawındag`ı (esapqa ashts, rejelestiriw, menenejmenent, marketing h.t.b.) qa`niygelerden, al
da`stu`riy qurallardı jaratıw ha`m a`meliyatqa endirıw menen shug`ıllanıwshı da`stu`rlerden de ibarat boladı. Sonın` ushın da mag`lıwmatlar bazasın (MB) proektlestiriw protsesinde predmet tarawı onın` elemenentleri, olar arasındag`ı o`z- ara baylanıslar ha`r ta`repleme itibarlılıq penen analiz etiledi. Na`tiyjede MB nin` ulıwma du`zilisi, sxeması ko`p da`rejeli modeller ko`rinisınde jaratiladı ha`m de MB basqarıw sistemaların (MBBS) tan`law imkaniyatı tuwıladı. Bunda paydalanıwshı menen sistema arasında mag`lıwmatlardın` du`zilisi ha`m ta`rtibi boyınsha bir sheshimge kelinedi, sistemag`a kiritiliwshi qa`te mag`lıwmatlardı tuwırlaw usılları islep shıg`ıladı, paydalanıp atırg`an massivlerge shegaralawlar ornatıladı h.t.b.
Real ma`seleler ushın mag`lıwmatlar bazasın proektlestiriwde proektlestiriwshiler bir qatar (adekvat modellerdi ha`m proektlestiriw usılların tan`law menen baylanıs) qıyınshılıqlarg`a dus keliwi mu`mkin. MB tarawındag`ı izertlewshiler ha`m ilimiy mektepler ta`repinen usınılg`an usıllar ha`m modeller ko`pligi olardın` bul qıyınshılıqların ha`m de asıradı.
Bunın` menen bir payıtta biz dara komp`yuterler ha`m olar ushın da`stu`riy o`nimler bazarın ju`da` tez rawajanıp atırg`anının` guwası bolamız. Mag`lıwmatlar bazasın basqarıw sistemaları ha`m og`an sa`ykes (ma`selen, interpretatorlar, esabatlar generatorları, MB nın` avtomatlastırılg`an proektlestiriw sistemaları ha`m basqa) o`nimler siyaqlı ko`plep MB proektlestiriw quralları payda bolmaqta.
Predmet tarawın analiz qilıw modelleri mug`darının` u`lkenligi ha`m da`stu`riy qurallar sanının` ko`pligi MB islep shıg`ıwda ju`da` ken` imkaniyatlar jaratadı. Biraq bul MB proektlestiriw ushın za`ru`r bolg`an quraldı tan`lawda ayırım qiyınshılıqlardın` payda bolıwına alıp keledi.
Anıq bir MB islep shıg`ıw mu`ta`jligine sa`ykes keliwshi (adekvat) qurallardı tan`law ha`m olardan MB proektlestiriwde paydalanıw ushın bar bolg`an proektlestiriw quralların teren` analiz qılıw ha`m klassifikatsiyalaw za`ru`r.

3.