Oziq ovqat sanoatining muhim va murakkab yо‘nalishlaridan biri yog‘-moy tarmog‘i hisoblanadi

Tayyor mahsulot tavsifi
Paxta moyi о‘ziga xos hid va ta’mga ega. U g‘о‘za urug‘i - chigitdan olinadi. Paxta chigitidan moy ajratib olingandan keyin hosil bо‘lgan kunjara chorva mollari uchun tо‘yimli ozuqa hisoblanadi.
Paxta moyi tarkibida tо‘yingan yog‘li kislotalar mavjud, gossipol mavjudligi undan, albatta, gossipol ajratib olinishini taqozo qiladi.
Bizga ma’lumki, paxta chigitidan presslash va ekstraksiyalash usullari bilan qora moy olinadi. Qora moy (press)ning fizik kimyoviy kо‘rsatkichlarini quyidagi jadvalda keltirilgan.
-jadval
Rafinatsiyalanmagan paxta moyining fizik-kimyoviy kо‘rsatkichlari
(О‘z RTSH. 86-7-98)

Kо‘rsatkichlar	Moyni navi
	Oliy	I		II
Hidi	chet hidlarsiz faqat rafinatsiyalanmagan paxta moyiga xos hid
1 sm qalinlikdagi qatlamda, qizil birlikda, 35 sariq,	16		60	Meyorlan- maydi
Kislota soni, mg KON 1 g da,	4		6	12
Yog‘ bо‘lmagan aralashmalar (chо‘kma og‘irlik bо‘yicha) %,	0,1		0,2	0,3
Namlik va uchuvchan moddalar,% ,	0,2		0,2	0,3
Ekstraksiya moyining chaqnash harorati, ^0S,	225		225	225
Yod soni, g J2 100 g yog‘da.	101 – 116
Sovunlanmaydigan moddalar, %,	1,5	1,5		1,5

Sanoat sharoitida olingan rafinatsyalanmagan о‘simlik moylari yog‘ kislotalarinig triglitseridlari, hamrox va yog‘ bо‘lmagan moddalar aralashmalaridan tuzilgan. Aralashmalarga mexanik aralashmalar (qovurilgan mag‘iz va bо‘laklari va h.k.), namlik, zaharli ximikatlar va h.k. moddalar kiradi.

Ayrim yog‘lardagi hamrox moddalar miqdori - jadvalda keltirilgan.
- jadval

Yog‘lar	Tokoferollar,%	Sterinlar, %	Sovunlanmaydigan moddalar, %	Fosfatidlar,%
Kungaboqar	70 ga yaqin	0.5-0.91	0.5-0.9	0.2-1.4
Paxta	80-100	0.31	0.5-1.5	1.12-2.55
Soya	90-180	-	0.2-0.3	1.9-4.5
Raps	50 ga yaqin	0.35	0.2-1.0	1.15-1.28

Oqlovchi tuproqlar va ularga qо‘yiladigan talablar
Bizga ma’lumki, о‘simlik moylarni tozalashda turli xil bentonitlar ishlatiladi. Jumladan uzum urug‘idan, sholi qobig‘idan, seolit va turli xil meva danaklaridan tayyorlanib ishlatilmoqda.
Yog‘ni qayta ishlash sanoatida MDHda ishlab chiqilgan aktivlangan tuproq-askanit ishlatiladi, uning yog‘ sig‘imi – 75%. Amalda (reglament bо‘yicha 45%).
О‘zimizning mamlakatimizda ya’ni Namangan, Toshkent, Navoiy viloyatlaridan topilgan kо‘pgina bentonit ya’ni mahalliy tuproqlar ishlab chiqarilmoqda. Biz olib borgan tadqiqotlarimizda ham ushbu mahalliy adsorbentlardan foydalandik. Shulardan ayrimlari haqida tо‘xtalib о‘tamiz.

-jadval

Mahalliy Navbahor nomli bentonitning kimyoviy tarkibi

Komponentlar nomlanishi	Tarkibi, % quruq moddalarga nisbatan
	Ishqoriy bentonit	Ishqoriy-yer bentonit	Karbonatli paligorskit	Angren kaolini
SiO2	53,35	52,39	46,79	65,32
Al2O3	11,78	13,76	8,63	25,28
Fe2O3	9,29	9,74	3,41	1,6
CaO	0,24	2,76	10,08	0,3
TiO2	1,32	1,51	-	0,45
MgO	1,77	1,82	2,74	0,35
Na2O	2,23	1,03	-	0,4
K2O	2,53	2,06	1,6	0,94
MnO	0,06	0,06	-	-
P2O	0,15	0,13	1,99	-
p.p.p	14,31	13,21	24,33	5,12
Summa	97,03	99,47	99,75	99,9

Adsorbsiyaning yaxshi borishi adsorbsiyalanadigan moddalarning tabiati va tuzilishiga bog‘liq. Masalan, qutblanmagan (kam qutublangan) birikmalar qutublanmagan adsorbentlarda yaxshi sorbsiyalanadi (aktivlashtirilgan kо‘mirda), qutblangan birikmalar sorbentlarda yaxshi sorbsiyalanadi. Aktivlashtirilgan kо‘mir OU-A, OU-B, AG-3, AG-5, SKT-6A, BAU-A, va boshqa markalilaridan foydalaniladi.

Tayyor mahsulot tavsifi
Paxta moyi chala quriydigan yog‘larga kiradi va asosan S₁₆-S₁₈ yog‘ kislotalaridan tuzilgan triglitseridlardan tashkil topgan bо‘ladi.
Paxta moyidai oziq-ovqat sanoatidagina emas, balki sovun ishlab chiqarish, lak-bо‘yoq sanoatida ham xom ashyo sifatida foydalanilmoqda. Bu turdaga moy respublikada iste’mol darajasiga kо‘ra, birinchi о‘rinni egallaydi.
О‘simlik moylari yog‘ kislotalar, triglitseridlar tarkibi jihatdangina emas, balki fizik-ximiyaviy xossalari bilan ham bir-biridan farq qiladi. Paxta moyi, asosan, tо‘yinmagan olein, linolen va tо‘yingan palmitin, stearin kislotalar triglitserididan iborat bо‘ladi. N.I. Ishoqov, A.G. Vershchagin va S.V.Skvorotsovaning ma’lumotag kо‘ra, paxta yog‘i tarkibida yog‘ kislotalarning turi va ularing yog‘ vazniga nisbatan foiz bilan kо‘rsatilgan miqdorini quyidagicha ifodalanadi:
-jadval
N.I. Ishoqov, A.G. Vershchagin va S.V.Skvorotsovalarning
tadqiqot natijalari

Yog‘ kislotalar	Yog‘ing vazniga nisbatan miqdori (%)
Meristin	0,49
Palmitin	24,77
Palmitoolein	0,57
Stearin	1,93
Olein	15,37
Linolen	53,03

N.I.Ishoqov va O.S.Sodiqov chigit yog‘i tarkibida 1 % dan ortiq araxin kislota borligini aniqlaganlar.
-jadval
Paxta moyining fizik va kimyoviy xossalari

Qotish temperaturasi	0^0S
Nurni sindirish kо‘rsatkichi (20^0 da)	1,472-1,474
Yod soni	110-120
Sovunlanish soni	191-199
О‘t olish darajasi: Kislota soni 1,3 bо‘lganda «3,68»	243^0S 236^0
Yonish issiqligi	9,4 kal/g
Elementar tarkibi: S N2 O2	76,5% 11,3% 12,2%
Gossipol miqdori	2% gacha
Stearin miqdori	1,6% gacha
Uglevodorodlar	0,25%

-jadval
Tozalangan paxta yog‘i (О‘zDst 816÷2015)

№		Tozalangan press va ekstraksiya usulda olingan paxta yog‘larining xarakteristikasi
		Tozalangan press usulda olingan paxta yog‘i									Tozalangan ekstraksiya usulda olingan paxta yog‘i
		hidsizlantirilgan		hidsizlantirilmagan				Sinovlar uslub		№	hidsizlantirilgan		hidsizlantirilmagan
		Oliy nav	I-nav	Oliy nav	I-nav		II-nav				Oliy nav	I-nav	Oliy nav	I-nav	II-nav
1	Tinikligi	Tiniq						DST 54-72		1	Tiniq
2	Hidi	hidsiz		Tozalangan hidsizlantirilmagan qо‘shimcha hidsiz paxta yog‘iga						2	hidsiz		Tozalangan hidsizlantirilmagan qо‘shimcha hidsiz paxta yog‘iga
3	Mazasi	Qо‘shimcha mazasi yо‘q		hidsiz		Hidi aniqlanmaydi				3	Qо‘shimcha mazasi yо‘q		hidsiz				Hidi aniqlanmaydi
4	Tiniqligi	Tiniq								4	Tiniq
	Rangi 35-sariq birlikgacha (kо‘pi bilan)	5	8	5	8		-	DST 5477		5	5	8	5	8	-
6	Kislota soni mg KON/g gacha kо‘pi bilan	0.2	0.2	0.2	0.3		0.5	DST 54-76		6	0.2	0.2	0.2	0.3	0.5
7	Namligi va uchuvchan moddalar % gacha	0.1	0.1	0.1	0.2		0.2	DST 118-12		7	0.1	0.1	0.1	0.2	0.2
8	Yog‘siz aralashmalar (tidirilgan chо‘kmalar)	Mavjud emas						DST 54-81		8	Bо‘lishi mumkin emas
9	Sovun (sifat sinovi)	Mavjud emas						DST 54-80		9	Bо‘lishi mumkin emas
10	Yod soni T-J 100 T	106-116	101-116	101-116	101-116		101-116	DST 54-75		10	101-116	101-116	101-116	101-116		101-116
11	Sovunlanmaydigan moddalar % gacha (kо‘pi bilan)	1.0	1.0	1.0	1.0		1.0	DST -5479		11	1.0	1.0	1.0	1.0		1.0
12	Perekis soni, m mol/ka, 1/20 (kо‘pi bilan)	10	10	10	10		Aniqlan-maydi	DST 26593		12	10	10	10	10		Aniqlan-maydi
13	Ekstraksiya yog‘ida erit. (benzin) mavjudligi (S.S.)	-	-	-	-		-	-		13	Bо‘lishi mumkin emas		Bо‘lishi mumkin (indikator trubkasi ochiq mallarang rang berguncha)				S ilova bо‘yicha
14	Chaqnash harorati / ^0S 234 (kami bilan)	-	-	-	-		-	-		14	Bо‘lishi mumkin emas		232	232		232