O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz
Download 1.65 Mb. Pdf ko'rish
|
Uzmu-16-2022(3-bolim)
|
Kirish. Tilshunoslikda sinonimlarning bir-birini inkor qilmaydigan bir necha xil ta‘rifi berilgan. Sinonimlar til leksikasining tarkibiy qismidir. Ayni paytda, o‗z ma‘nolari funksional qo‗llanishi jihatdan til stilistikasi, shuningdek nutq madaniyati bilan ham uzviy bog‗langan bo‗lib, bu sohada ham muhim ahamiyatga egadir. Bular oqibatda mazkur til hodisasining nazariy va amaliy ahamiyati qanchalik muhim ekanligini ko‗rsatadi.Sinonimlar – leksik ma‘nosi to‗liq yoki qisman mos keladigan, bir so‗z turkumiga oid fonetik jihatdan turli so‗zlardir. O‗zbek tilshunosligida sinonimiya hodisasiga semasiologiya nuqtai nazaridan yondoshilmoqda. Shu nuqtai nazardan sinonimlar mazmun tomonidan muayyan gruppalarga, qatorlarga birlashadigan so‗zlarning bir ko‗rinishi sifatida tavsiflanadi. Sinonimlarni bir gruppaga birlashtiradigan semantik asos, semantik kriteriy o‗zbek tili sinonimik boyligini o‗rganishda bu nuqtai nazar katta rol o‗ynaydi. Bu prinsip asosida o‗zbek tili sinonimlari bo‗yicha qator tadqiqotlar amalga oshirildi, o‗zbek tilining lug‗aviy sinonimlari lug‗ati yaratildi [1]. Semantik aspekt sinonimiya nazariyasi uchun juda katta ahamiyatga ega bo‗lsa ham, lekin sinonimiya hodisasining tub mohiyatini ochishda, uning barcha tur va ko‗rinishlarini izohlashda bu prinsip kamlik qiladi.Sinonimiya bilan maxsus shug‗ullanuvchi tilshunoslarning fikricha, sinonimiya problemasini to‗g‗ri hal qilish uchun uning semantik aspekti bilan bir qatorda funksional aspekti ham hisobga olinishi lozim. Sinonimiya problemasining bu aspekti bo‗yicha o‗zbek tilshunosligida bir qator ishlar qilingan [2]. Sinonimiya problemasining semantik aspekti nazariya va amaliyot uchun qanchalik muhim bo‗lsa, uning funksional aspekti ham bu soha uchun shunchalik zarur. Funksional nuqtai nazardan sinonim so‗zlar nutqda biri o‗rnida boshqasi qo‗llana oladigan so‗zlar gruppasi sifatida talqin qilinadi [3]. Funksional tomondan sinonim so‗zlar nutqda birining o‗rnida boshqasi qo‗llana oladigan so‗zlardir. Lekin o‗zaro o‗rin almashish prinsipini sinonimlik- ning beistisno shartiga aylantirmaslik kerak. Ma‘nolari absolyut teng keladigan ikki va undan ortiq so‗zni topish qiyin bo‗lgani singari, har qanday sharoitda o‗zaro o‗rin almasha- digan ikki va undan ortiq so‗zni ham topish oson emas. Bu haqda ko‗p va mo‗l so‗zlari misolida ko‗rib o‗tamiz: ko‗p va mo‗l so‗zlari bir qarashda har qanday konstruksiyada, kontekstda o‗rin almashadigan – sinonimlarga o‗xshaydi. Ammo ularning nutqda qo‗llanishiga nazar tash- lasak, ularning o‗rin almashish – funksional qo‗llanish imkoniyatlari juda cheklanganligining guvohi bo‗lamiz. Masalan: G‗alladan ko‗p hosil oldik-g‗alladan mo‗l hosil oldik, ammo mehmonga ko‗p odam keldi–mehmonga mo‗l (?) odam keldi; notiq ko‗p gapirdi–notiq mo‗l(?) gapirdi va hokazo. Og‗zaki va yozma nutqni, badiiy matnni o‗rganish shundan dalolat beradiki, ma‘lum matnda funksionallik faqat lug‗aviy sinonimlarga xos xususiyat emas. Sinonimiya masa- lalari bilan maxsus shug‗ullangan olimlar nutqda funksional qo‗llanadigan vositalar doirasi lug‗aviy sinonimlar doirasiga nisbatan beqiyos keng ekanligini alohida ta‘kidlab ko‗rsatisha- di. O‗zaro sinonimik aloqasi juda zaif bo‗lgan so‗zlar ham nutqda ba‘zan biri o‗rnida boshqasi qo‗llana olishini ko‗rsatadigan faktlar mavjud[4]. Mavzuga oid adabiyotlarning tahlili. Bu mulohazalar S.O.Karsevskiyning har qanday lingvistik ramz(so‗z, leksik birikma, frazeologik ibora va shu kabilar) potensial sinonim hisoblanadi, degan fikri haqiqatdan uncha uzoq emasligini ko‗rsatadi[5]. Download 1.65 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|