Pedagogikaliq instituti


Download 0.86 Mb.
Pdf ko'rish
bet1/11
Sana19.02.2017
Hajmi0.86 Mb.
#750
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11

O`ZBEKSTAN RESPUBLIKASI JOQARI  

HA`M ORTA ARNAWLI BILIM MINISTRLIGI 

 

A`JINIYAZ ATINDAG`I NO`KIS  MA`MLEKETLIK 



PEDAGOGIKALIQ  INSTITUTI 

 

TARIYX FAKUL`TETI 



 

«Tariyx» kafedrasi 

 

 



«ORTA A`SIRLER TARIYXI»  

paninen  

 

 

 



L E K Ts I Ya   T E K S T I   

  

 



 

 

Lektorlar: 



prof. M.Mambetullaev.      

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

No`kis - 2012 

 


 

 



 

K I R I S I W 

1.

 

Orta a`sir pa`ni predmeti, onin` du`n`ya xaliqlari tariyxinda tutqan orni.  



2.

 

Orta a`sir da`wirleri. 



3.

 

Feodalliq rentanin` tu`rleri. 



4.

 

Orta a`sir tariyxi derekleri. 



Tayanish tu`sinik 

 

Ja`han  xaliqlarinin`  ko`pshilik  bo`legi  o`z  baslarinin` tariyxtin`  en`  mashaqatli  da`wiri bolg`an  orta a`sirler 



da`wirin o`z baslarinan keshiredi.  

 

Orta a`sirler tariyxinda waziypalari, onin` da`wirleri. Feodalliq islep shig`ariw usili, rawajlaniw basqishlari.  



 

Evropa ha`m Aziya ellerinde feodalliq du`zimnin` o`zine ta`n o`zgeshelikleri.  

 

Erte orta a`sir V-IX a`sirler, rawajlang`an orta a`sir IX-XV a`sirler, Son`g`i orta a`sirler XVI-XVII a`sirdin` 



birinshi yarimi.  

 

Jahan xaliqlarinin` orta a`sir tariyxin u`yreniwdin` tariyxi. 



Evropa  ellerinin`-Orayliq  Aziya  ma`mleketleri  menen  siyasiy  sotsial-ekanomikaliq  ha`m  ma`deniy  sawda 

baylanislari.  

A` D E B I Ya T L A R: 

1Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat-engilmas kuch, T.2008 

2.Karimov I. G`Tarixiy xotirasiz kelajak ywqG` Tashkent, 1998 j.Orta a`sirler tariyxi. T_I, M. 1991j. 

3.Gantsch.M. Srednevekovoy mir kul`tura bezmolvstvuyushego bol`shinstva. M

,

 1980g  


4. Agibalova E.V, Donskiy G.M. Istoriya srednix vekov M

1992 



5.Kurbangalieva R G`Urta asrlar tarixiG` wquv metodik qullanma. T

1995y. 



6.Tujnova Istoriografiya istoriya srednix vekov. M, 1985g 

 

1. Tariyxta orta a`sir degen so`z XVII a`sirden baslap qollana baslaydi. Evropa, Aziya ha`m ko`pshilik Latin 



Amerikasi,  Afrika  xaliqlari  orta  a`sirlerdi  basinan  keshiredi.  Ja`han  xaliqlarinda  feodalliq  ja`miyetke  o`tiw 

birtegis  bolmaydi.  Batis  Evropada V-a`sirdin`  2-yariminan  baslap,  Batis  Rim  imperiyag`a  german  xaliqlarinin` 

topiliwi,  ishki-sirtqi  qarama-qarsiliqlari  sebepli  Rimdegi  quliliq  ja`miyetlik  du`zim  qulaydi  ha`m  feodalliq 

ja`miyetlik  du`zim  qa`liplese  baslaydi.  Orta  Aziyada  feodalliq  ja`miyetlik  du`zim  V-VI  a`sirlerde  qa`liplesip, 

buring`i Kushan imperiyasi ornina mayda feodalliq iyelikler payda boladi.  

1640-1660  jillari  Batis  Evropadag`i  angliya  burjuaziyaliq  revolyutsiyasinan  keyin  feodalliq  qatnasiqlar 

ornina,  kapitalistlik  o`ndiris  qatnasiqlari  o`sedi.  Solay  etip,  Batis  ha`m  Orayliq  Evropa  elleri  V  a`sirdin`  2-

yariminan XVII a`sirdin` ortasina shekem, yag`iniy 12 ju`z jil dawaminda  Orta a`sir da`wirin basinan o`tkeredi. 

Orta a`sir da`wirin jaqsi u`yrenbey, adamzat tariyxinin` son`g`i basip o`tken tariyxiy da`wirin o`zlestiriw qiyin.  

Feodalizm atamasida tariyxta XVIII a`sirden baslap qollana baslaydi. Latinsha G`eoitG` feod degen so`zden 

kelip shiqqan. Batis Evropada feodal dep sen`eorlarg`a, a`skerlikte, ma`mleket  xizmetinde bolg`ani ushin jerge 

iye bolg`an, ma`mlekette g`a`rezli adamlar tu`sinilgen. Orta Aziyada iri jer iyeleri G`Diyqan-aristokratlarG` dep 

atalg`an. 

Orta a`sirlerdin` feodalliq ja`miyetlik du`zimi u`shke bo`linedi: 

1)

 

V-VI-a`sirler-erte orta a`sir, bul da`wirde adamlardin` xojaliq turmisi awillarg`a ja`mlenedi. 



2)

 

XI-XV-a`cirler  feodalizm  o`zinin`  rawajlaniw  basqishina  jetedi,  o`nermentshilik  awil-



xojalig`inan  bo`linedi.  Orta  a`sir  qalalari  sawda,  o`nermentshilik,  basqariw,  ma`deniy,  diniy 

oraylarg`a aynaladi. 

3)

 

Son`g`i  orta  a`sir-XV-XVII  a`sir  ortalarina  shekemgi  da`wir.  Bul  da`wirde  xojaliq  du`zim 



idiray baslaydi, feodalizm ishinde kapitalistlik o`ndiris qatnasiqlari qa`liplesedi.   

Feodalizimde  ko`pshilik  jerler  iri  jer  iyeleri  qollarinda  boladi.  Feodallar  menen  bir  qatarda  mayda  jer 

iyeleri  diyqanlar  o`mir  su`redi.  Diyqanlar  iri  jer  iyelerinin`  jerinin`  bir  bo`legine  iyelik  etip,  barliq  waqit  jerge 

toliq menshiklik etpeydi. Sonliqtan da, diyqanlar feodallardin` jerin islep, olarg`a g`a`rezli bolip turmis keshiredi. 

Qullardan ayirmasi, diyqan az mug`darda jerge, ku`sh-ko`likke iye bolip, o`zi ushin qizig`ip miynet isleydi.  

Feodalliq du`zimde rentanin` 3 tu`ri bolg`an:  

1)

 

barshina-jerdi islep beriw 



2)

 

obrok-jerden aling`an o`nimnin` bir bo`limin beriw 



3)

 

aqshalay obrok-qarizdi aqshalay beriw. 



   Erte  orta  a`sirlerde  diyqanlar  feodalliq  rentanin`  ko`birek  bo`limin  barshina  yamasa  barshina  tu`rinde  jerden 

aling`an  o`nimler  menen  to`legen.  Feodalliq ja`miyettin` rawajlaniwi  menen  o`nermentshilik,  sawdanin`  o`siwi 

na`tiyjesinde feodalliq rentani aqshalay to`lew ko`birek taraladi.  

 

Orta a`sirlerde din ha`m shirkew feodalliq ja`miyetlik du`zimdi qorg`aydi. Feodalizmde shirkew ha`m onin` 



basshilari iri jer iyelerine aynaladi. Batis ha`m Orayliq Evropada xaliqtin` ko`pshiligi katoliklerden, al Vizantiya 

ha`m Rossiyada pravoslavlar-dan turadi. Orta a`sirlerde feodalliq ma`mleketler ha`r tu`rli formag`a iye boladi.  

 

Erte orta a`sirde Ulli Karl imperiyasi siyaqli u`lken, biraq siyasiy jaqtan bekkem bolmag`an siyasiy birikpe 



bolsa,  X-XII  a`sirlerde  knyaz`,  gertsog,  grafliq  qusag`an  siyasiy  birikpeler  payda  boladi.  Bul  mayda  siyasiy 

bo`lsheklengen  ma`mleketler  korol`  do`gereginde  birikse  de,  o`zinshe  siyasat  alip  bariwg`a  ha`reket  etedi.  IX-

XII a`sirlerde, Orta a`sirlerde Taxariytler, samaniyler, qaraxaniyler ma`mleketi ku`sheyedi.  


 

 



 

XIII-XV  a`sirlerde  Batis  Evropada  oraylasqan  ku`shli  ma`mleketler  qa`liplesedi,  korol`,  iri  jer  iyeleri, 

shirkew  basshilarinin`  quwatlawi  menen  siyasat  alip  baradi.  Korol`,  knyaz`,  graf,  gertsoglardin`  jiynalislarinda 

saylanadi.  XII-XV  a`sirlerde  Orta  Aziyada  Xorezmshaxlar,  Temur/Temuriyler  ma`mleketi  o`mir  su`redi.  Al, 

XV-XVII  a`sirdin`  I-yariminda  Evropada  feodalliq  ma`mleketler,  oraylasqan  korol`-monarxiyaliq  du`zimge 

o`tedi.  

 

Feodalizmnin` erte da`wirleri tariyxi-arxeologiya, ko`rkem-o`ner, ten`ge, epigrafika, t.b. derekler tiykarinda 



u`yreniledi.  Bul  arxeologiyaliq  tabilmalar  orta  a`sirlerde  jasag`an  xaliqlardin`  xojalig`i,  ka`sibi,  awil-xojaliq 

eginleri, o`nermentshiligi, ja`miyetlik du`zimi, aqsha baylanisi, sawda qatnasi, dini haqqinda jeterli mag`liwmat 

beredi.  

 

 Ko`pshilik  xaliqlardin`  erte  orta  a`sir  da`wirinin`  tariyxi  arxeologiyaliq  qazip  izertlewler  tiykarinda  qayta 



tiklendi.  Orta  a`sirdegi jazba  dereklerge:  xojaliq  hu`jjetler, jeke  aktlar, aqsha, a`skeriy,  ma`mleketlik  hu`jjetler, 

kiredi. Bularda tariyxti jaziwg`a tiykarg`i derekler bolip esaplanadi.  

 

Huqiq  estelikler:  orta  a`sirlerdegi  german,  slavyan,  tu`rk  t.b.  xaliqlardin`  huqiqlari  haqqinda,  puxaraliq, 



jinayatshiliq,  shirkew  huqiqlari  tuwrali  nizam  kodeksler  de  tariyxiy  da`rek  boladi.  Orta  a`sir  tariyxiy  derekleri 

ayrim  nizamlar,  korol`,  patsha  pa`rmanlari,  sud  protokollari,  jilnamalar,  o`mirbayanlar,  fol`klor,  a`debiy 

shig`armalar, shejireler kiredi. Usi aytilg`an derekler ishinde orta a`sir tariyxinin` en` a`himiyetli xojaliq derekler 

boladi. Onda xaliqtin` turmisi, sotsialliq-siyasiy jag`daylari, huqiqlari, xojalig`i haqqinda mag`liwmat aytiladi.  

 

V-a`sirden  baslap  Batis  Rim  imperiyasi  aymag`indag`i  german  t.b.  xaliqlar  haqqinda,  olardin`  u`rp-a`deti, 



ja`miyete  ornin  retleytug`in    basip  alg`an  elge  qatnasin  aniqlaytug`in jazba  huqiqlar  payda  boladi.  Bul  huqiqiy 

nizamlarinda shtraf (ayip pul) lardin` mug`dari jinayat islegenlerdi jazalaw jaziladi. Bunday jazba nizamlar Arqa 

ha`m Orayliq Evropadag`i kel`t qoriqlarinda da payda boldi.  

 

Bul  jazba  huqiqiy  estelikler  oris  tilinde  G`PravdaG`  dep  ataladi.  Bular  latin  tilinde  jazilip,  G`pravdaG` 



so`zine sol eldin` atamasi qosip aytilatug`in boldi. Misali: G`Oris pravdasiG`, G`Varvarlar pravdasiG`. Bul jazba 

tu`rdegi  huqiqiy  estelikler  feodalliq  ja`miyettin`  rawajlaniwi  da`wirinde  ko`p  o`zgerislerge  ushiraydi.  A`sirese 

korollar basqarg`an jillari onin` geybir qag`iydalarina o`zgerisler kirgiziledi. 

 

Bizin` da`wirimizge shekem kelip jetken jazba dereklerden: vestgot, Burgund, Ripuar, Bavar, Sakson, Friz, 



Tyuring, anglo-sakson pravdalari boladi.  

 

VIII a`sirdegi Vizantiyanin` awil-xojaliq qurlisin u`yrenetug`in da`rek G`Diyqanshiliq nizamiG` boladi.  



 

Korol` sudlarinin` qararlarinda: jerdi sawg`a etiw, satiw-satip aliw, jerdi almasiw, basqa adamg`a arnap jazip 

na`sillikke qaldiriw t.b. ma`seleler aytiladi. 

 

VIII-IX  a`sirlerde  shirkew-monastrlardin`  iyelegen  jerlerinin`  ko`lemi,  ondag`i  xojaliqlar,  jazba  tu`rde 



bekitile baslaydi.  

 

Erte  orta  a`sirde  ayirim  xojaliqlardin`  tariyxiy  jilnamalari  payda  boladi.  Bul  jilnamalar  Annal  dep  ataladi. 



(lat.            jil)  Jilnamalarda korollar haqqinda, bayram, jiynalis o`tkeriw haqqinda mag`liwmat jiynaladi. VIII-

IX a`sirlerde Ulli Karl sarayinda G`Korol` annaliG` jaziladi.  

 

Angliya koroli Al`fred sarayinda G`Anglo-sakson xronikasiG` jaziladi. VII-IX a`sirlerde tariyxiy dereklerde 



xaliqlardin` ko`ship qoniwi, birinshi gertsog ha`m korollar, xaliq qosiqlari jaziladi. IX-a`sirden baslap ma`mleket 

basshilarinin`  episkop,  iri  feodallardin`  o`miri  jazila  baslaydi.  Eyingrad  G`Ulli  korol`din`  o`miriG`,  Isidor 

Sevil`skiy G`Gotlar tariyxiG`, Grigoriy Turskiy G`Franklar tariyxiG`n jazadi.  

 

VI  a`sirde  Prokopiya  Kesarskiy  o`z  miynetin  Vizantiya  imperatori  Yustinianin`  basqarg`an  jillarindag`i 



siyasiy waqiyalarg`a arnaydi.  

 

Batis  Rim  imperiya  waqtinda  huqiqiy  hu`jjetler  kitap  tilinde  jazilsa,  Angliya,  Irlandiya,  Islandiya  o`z 



xaliqlarinin` tilinde jaziladi.  

XI-XV a`sirlerdegi tariyxiy derekler: 

  

Rawajlang`an feodalizmde Evropa ellerinde milliy ma`mleketler, orta a`sir qalalari payda boladi ha`m milliy 



ma`deniyat qa`liplesedi. Na`tiyjede jan`a ha`r tu`rli tariyxiy derekler ko`beyedi.  

 

XIII-a`sirde  Batis  Evropada  awil-xojalig`i  ushin  jer  su`retug`in  traktor  oylap  tabiladi.  XIV-XV  a`sirlerde 



sawda  isleri  boyinsha  qala  o`nermentshiligi,  o`nerment  tsexlardin`  huqiqlari  haqqinda  jazilg`an  hu`jjet  payda 

boladi.  

 

XI-XII-a`sirlerde feodal jerlerinin` ko`lemi, ondag`i diyqanlardin` dizimi haqqinda gramotalari jaziladi. XIII-



XV a`sirlerde tovar aqsha qatnasig`inin` o`siwi menen ja`ne jan`a hu`jjetler kelip shig`adi. Bul hu`jjetlerde satip 

aliw,  satiw,  jerdi  arendag`a  beriwdi  diyqanlardi  satip  aliw  t.b.  haqqinda  huqiqlar  jaziladi.  1086-jili  Angliyada 

G`Azapli sud kitabiG` (G`Kniga strashniy sudG`) jazilip, bunda jerlerdin` ko`lemi, awil menen qala xaliqlarinin` 

sani haqqinda mag`liwmat beriledi.  

 

XIII-a`sirde  qaladag`i  tsex  o`nermentshiligi  ustavi  qabil  etilip,  olardin`  huqiqlar,  tsexlardin`  qurilislari 



jaziladi.  

 

XII-XV  a`sirlerde  korol`  ha`m  imperatorlardin`  ja`miyettegi  orni,  olardin`  xizmeti  haqqinda  huqiq 



nizamlarin  du`zedi.  Na`tiyjede  Vizantiya,  Angliya,  Frantsiyada  sawda  menen  sanaattin`  o`siwine  ta`sir  jasaydi 

ha`m ja`njeller nizam tiykarinda sheshiledi.  

 

XIV-a`sirdin` ortasinda Angliya, Frantsiya, Ispaniya, Italiya, Niderlandiyada jallanip isleytug`in isshilerdin` 



jumis ku`nin, olarg`a to`leytug`in ayliqtin` mug`darin belgilew haqqinda nizamlar qabil etiledi.  

 

X-XV  a`sirde  Evropa  ma`mleketlerinde  G`annallarG`  ha`m  xronikaliq  hu`jjetler  payda  boladi.  Bul 



hu`jjetlerde  Krest  atlanislari,  sawda,  qalalardin`  siyasiy  roli  aytiladi.  XIV-a`sirden  baslap  feodalliq 

ma`mleketlerde  hu`jjetler  dizimge  alip  saqlanadi.  XI-XI  a`sirlerde  tariyxiy  dereklerge  katolik  shirkewi  menen 



 

 



papanin`  gramotalari,  buyriqlari,  xaliq  qosiqlari,  ertekler,  qala  teatrlari,  ritsar`  a`debiyati,  filosofiyaliq, 

meditsinaliq jaziwlar kiredi. Mine, usilardin` ba`ri orta a`sirler tariyxinin` derekleri bolip tabiladi.  

Qadag`alaw sorawlari. 

1.

 



Orta a`sir tariyxi predmeti. 

2.

 



Orta a`sir tariyxi da`wirleri. 

3.

 



Orta a`sir tariyxi derekleri. 

4.

 



Orta a`sir tariyxin u`yreniwde arxeologiya pa`ninin` a`hmiyeti. 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

TEMA: Batis Evropa ellerinde feodalliq du`zimnin` qa`liplesiwi ha`m onin` rawajlaniwi. 

1.

 



Qulshiliq du`ziminin` krizisi. 

2.

 



Orta a`sirde, Evropada Xristian dininin` orni.  

3.

 



Germyan qa`wimlerinin` ja`miyetlik du`zimi.  

4.

 



Batis rim imperiyasinin` qulawi. Mayda korolliklerdin` payda boliwi. 

Tayanish   tu`sinigi:  

B.e.sh. II-III a`sirlerde varvar qa`wimlerdin` ja`miyetlik du`zimi.  

  

Kel`tler,  germanlar,  slavyanlar.  Kel`tlerdin`  xojalig`i  ha`m  ja`miyetlik  du`zimi.  Kel`tlerdin`  atlanisi.  I-IV 



a`sirde  Rim  Britaniyasi.  Tsezar`.  Tatsit  qa`dimgi  Germaniyanin`  xojalig`i  ha`m  jamoa  du`zimi.  Germaniyada 

agrar qatnasiqlari. Ja`miyette ten`sizliktin` kelip shig`iwi, a`skeriy basqariwdin` kelip shig`iwi. Din. Germaniya 

qa`wimlerinin` Rim imperiyasina basip kiriwi. Slavyanlardin` xojalig`i, ja`miyetlik du`zimi. Slavyanlarda agrar 

qatnasiqlari.  Slavyanlar  dini.  Antik  qulshiliqtin`  idirawi,  jan`a  feodalliq  qatnasiqlar,  kel`tler,  Germanlar, 

slavyanlar, gotlar, varvarlar ka`wimliklerinin` Evropa tariyxindag`i orni.  

 

 



Germanlardin` Batis Rim imperiyasina bastirip kiriwi ha`m varvar korolliklerinin` payda boliwi.   

 

IV-V-a`sirde  germanlar  ja`miyetlik  du`ziminde  o`zgerisler.  IV-V-a`sirlerde  german  qa`wimlerinin`  Rim 



imperiyasina  basip  kiriw  sebepleri.  Qara  ten`iz  boyinda  gotlar,  Xunnlar  hu`jimi.  Vestgotlardin`  atlanisi. 

Vestgotlar Balkan yarim atawinda. Vestgot-lardin` Italiyag`a ju`risi. Olardin` Rim imperiyasin basip aliwi. Vest-

Touluza  korolliklerinin`  payda  boliwi.  Galliya  ha`m  Ispaniya-dag`i  Bagudlar  ha`reketi.  Arqa  Afrikada Vandal-

Alan korolliginin` payda boliwi. Burgundlardin` ku`sheyiwi ha`m Qubla-shig`is Galliyada Burgund korolligi.  

V-a`sirde  xaliqlardin`  ulli    ko`shiwi.  Gunnlar    awqami.  Rim    imperiyasinin`  idirawi.  Italiyada  Odoakr 

ma`mleketinin`  payda  boliwi.  Italiyada  Ostgot  korolligi.  Teodorixtin  alip  barg`an  siyasati.  Arqa  Italiyada 

Lanbard  korollig`i.  Papa  ha`kimligi.  V-VI-a`sirlerde  Batis  Evropada    sotsial-ekonomikaliq,  siyasiy  ha`m 

etnik o`zgerisler. Xaliq qozg`alanlari. Qulshiliqtan feodalliq du`zimge o`terde G`varvarG` atlanisinin` orni.  

 

A` D E B I Ya T L A R. 



1.

 

Karimov I G`Vatan ozodligi-oliy saodatG` T, 1999j. 



2.

 

Karimov I.A. G`Tariyxi xotirasiz kelajak yuqG` T, 1998j. 



3.

 

G`Istoriya srednix vekovG`, M, 1991j. T.a` 



4.

 

Galich M. Srednevekovniy mir kul`tura bezmolstvuyushegoG` M, 1995j. 



5.

 

Tushnova istoriografiya istoriya srednix vekov. M, 1995j  



6.

 

Agibalova E.V., Donskoy G.M. Istoriya srednix vekov.  M., 1992 



 

III-IV  a`sirlerde  Rim  imperiyasina  Batis  Evropa,  Dunay  da`r`yasinin`  on`  jag`alari  Balkan  yarim 

ataw  elleri,  Jer  orta  ten`iz  atawlari,  Arqa  Afrika,  Misr,  Kishi  Aziya,  Qara  ten`izdin`  shig`is  boylari, 

Mesopatamiyanin` bir bo`limi, Siriya, Palestina jerleri, Kariyadag`i Rim imperiyasi, Batis Evropada, kon`si 

Kushan, Parfiya, Qitay imperiyasi siyaqli en` qu`dretli ma`mleketler bolip, ken` jerlerdi iylegen.  

Biraq  IV-a`sirdin`  aqiri  V-a`sirden  baslap  Rim  imperiyasi  siyasiy-ekonomikaliq  kriziske  ushirap, 

ju`da`  ha`lsireydi.  Xaliqtin`  tiykarg`i  tarawi  bolg`an  diyqanshiliqtin`  o`nimi  kemeyip,  ko`pshilik  jerler 

egisten  shig`ip  qaladi.  O`nerment  ka`rxanalarinan  ishki  zatlar  jetispey,  ko`bisi  jabiladi  na`tiyjede  bazarda 

o`nermentshilik  o`nimleri  kemeyip  ketedi.  Qalalarda  o`nermentshilik  qisqarip  ja`miyetlik  turmis  awilg`a 

ko`shedi,  yag`niy  adamlar  jumis  izlep  awil-elatlarg`a  jilisadi.  Rim  ma`mleketindegi  krizis  eldin`  ishki 

qarama-qarsilig`inan  kelip  shig`adi.  Rim  imperiyasi  qullari  ku`shke  tiykarlang`an  o`ndiris  ku`shlerinin` 

rawajlaniwi, o`ndiris qatnasiqlarinin` o`siwine tosqinliq jasaydi. Basip alg`an ellerinen alip kelgen bendelerdi 

qul etip jumsaw, tek uris alip barg`an jillarinda payda keltiredi. Qul o`ndiriste o`z miyneti ushin hesh na`rse 

ayamag`an  son`  ol  miynet  islep  ko`p  o`ndiriwge  qiziqpaydi.  Sonliqtan  arzan  qul  miynetine  tiykarlang`an 

xaliqlar  rawajlanbaydi.  Sonliqtan  iri  jer  iyeleri,  qullardan  jaqsilap  paydalaniwdin`  jollarin  izlep  bslaydi. 

Na`tiyjede  qullarg`a  jer,  kerekli  miynet  qurallar  bo`lip  berip,  o`ndirilgen  o`nimin  belgili  mug`darin  talap 

etedi.  Az  mug`darda  jerge,  ku`sh  ko`likke  iye  bolg`an  qul  endi  buring`ig`a  qarag`anda  miynet  o`nimligin 

asiriwg`a ha`reket etedi. Biraq bul qul ha`m onin` qolindag`i qural-saymanlar a`dettegidey onin` xojayininin` 



 

 



menshigi bolip qala beredi. V-a`sirdin` bsinan baslap imperiyada qullardi erkinlikke jibere baslaydi. Erkinlik 

alg`an  qullar  imperator  shirkew  xaliqlarinda  xizmet  etedi.  Qullardi  azat  etiw  o`ndiriste  o`nim  islep 

shig`ariwdi ko`beytiwdin` bir joli edi.  

Rim imperiyasinda qullardan basqa kolonat dep atalg`an sotsialliq toparlar 

xizmet 

etedi. 


Kolonatlar  az  mug`darda  jerge  is,  biraq  jerden  paydalang`ani  ushin,  iri  jer  iyelerine  oborok  to`legen  ha`m 

basqa xizmetler islep azda bolsa erkinli jasag`an. Kolonatlar o`zine tiyisli o`nimdi satiw huqiqina iye boladi. 

Biraq  Rim  imperiyasi  kriziske  ushirag`an  jillari  olardin`  jag`dayi  to`menledi.  Olardi  iri  jer  iyeleri  jerlerine 

bekitip qoyadi.  

Rim  imperiyasinda  qul,  kolonatlardan  basqa  mayda  prekaristlerde  jasaydi.  Prekaristler  iri  jer 

iyelerinen  kelisim  menen  belgili  mu`ddetke  jer  alip  paydalaniwshilar  edi.  Imperiyanin`  keyingi  da`wirinde 

perekaristlerdin`-de  da`rejesi  kolonatlarg`a  jaqinlasip  qaladi.  Solay  etip  III-V-a`sirlerde  Rim  imperiyasinda 

iri jer iyeleri menen birge mayda jer iyeleride o`mir su`redi.  

III-IV-a`sirlerde  Rim  imperiyasinda  ishki  qarama-qarsiliq-lardin`  ku`sheyiwi  menen,  sirtqi 

dushpanlardin` topilis qa`wipide ku`sheyedi. Usinday jag`dayda, ma`mleketti basqariw imperator ha`m onin` 

tayinlang`vn  chinovniklerinin`  qolina  o`tedi.  Senattin`  roli  tomenledi.  Qalalardin`  avtonomiyaliq  huqiqi 

biykarlanadi. Jallanip xizmet etetug`in armiya sani ko`beyedi.  

Ma`mleket  basqariwshi  orinlarda  armiyani  saqlap  turiw  ushin  xaliq  xaliqtan  alinatug`in  saliqtin` 

mug`dari ko`beyedi. O`nermentler ha`m diyqanlar ma`mleket ushin mutka islep beretug`in boladi.  

Qulshiliq  krizisi  imperiyasinin`  o`mir  su`riwine  ka`wip  tuwg`izadi.  Na`tiyjede  395-jili  Rim 

imperiyasi  siyasiy  jaqtan  batis  ha`m  shig`is  bolip  ekige  bo`linedi.  Batis  Rim  imperiyasina  Italiya,  Galliya, 

Britaniya,  Ispaniya,  Dunay  boyi,  Illiriya,  Pannoniya,  walayatlari  ha`m  Arqa  Afrika  jerleri,  Shig`is  Rim 

imperiyasina Balkan yarim atawi, Kishi Aziya, Egipet jerleri kirip keyin ala bul Vizantiya dep ataladi.    

 

Xristian shirkewlerdin` orni. 

 

Xristian  dini  feodalliq  ma`mlekettin`  ma`pin  jaqladi.  Diniy  qa`wimlerdin`  basinda  iri  jer  iyeleri 



bolg`an episkoplar turdi. Xristian dini ulamalari xaliq jasap turg`an ja`miyetlik du`zimge qarsi shiqpawg`a, 

ko`terilis shig`armawg`a, hu`kimetbasshilarin quday ta`repinen quwatlanatug`inin aytip isendiredi. Hu`kimet 

bolsa o`z na`wbetinde din iyelerin qollaydi. 325-jili Kishi Aziyada Nikeda du`n`yaju`zlik shirkewlerdin` 1-

sbor  a`njumani  boladi  (ulamalardin`  s`ezdi).  Konstantinopol`da  ekinshi  a`njuman  bolip  o`tedi.  Bul 

jiynalisinda  xristian  dininin`  iseniw  belgisi  qabil  etiledi:  Diniy  qag`iydasi  boyinsha  qudaydin`  u`shligin 

moyinlaydi:  A`ke-quday,  Bala-quday,  (ka`ramatli  rux,  rux-quday).  (Boga  otets,  Boga  sina,  Bog  svyatogo 

duxa)  ha`m  Xristian  o`lip  tirilip  ketkenin  duris  dep  tastiyiqlaydi.  Shirkew  imperatori  o`zinin`  basshisi  dep 

taniladi.   

IV-a`sirdin`  aqiri  V-a`sirdin`  basinda  Rim  episkopi  G`papaG`  dep  atala  baslaydi.  Grekshe  G`pappasG` 

a`ke  (otets)  shirkewdin`  a`kesi  basshisi  degen  ma`niste.  Papa,  Batis  Evropa  episkoplarinin`  basinda  turadi. 

Batis  Evropadag`i  Xristian  shirkewleri  katolik  shirkewleri  dep  ataladi.  Katolik  du`n`ya  ju`zlik  degen 

ma`niste.  

Katolik  shirkewlerdin`  basinda  turg`an  papa  o`zin  issus  xristin` ja`rdemshisi  dep  atag`an.  IV-a`sirlerde 

Shig`is  Evropada  birinshi  monastrlar  payda  boladi.  V-VI-a`sirlerde  Evropada  monastrlar  ko`p  taraladi. 

Monastrlardi episkoplardi basqaradi.  

IV-a`sirde  Rim  imperiyasinda  eretikaliq  diniy  ag`imlar  kelip  shig`adi.  Eretikaliq  ag`imnin`  tiykarin 

saliwshi Aleksandrin mollasi Ariya ati menen tariyxta eretikler arienstva dep ataladi.  

Eretikler  qudanin`  u`shligine  qarsi  shig`adi  bala  quda  bul  issus  Xristos,  ol  a`ke  quda  ta`repinen 

do`retilgen,  sonliqtan  ol,  a`ke  qudadan  to`men  turadi  dep  da`liyllengen.  Arianstvo,  Neke  sbori  ta`repinen 

qaralanadi.  




Download 0.86 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling