Pedagogikaliq instituti

TEMA: IX-XII a`sirlerde Germaniya. 

REJE: 

1. Germaniya ma`mleketinin` du`ziliwi. 

2. Sakoniyadag`i ko`terilis (1073-1075). 

3. Papa ha`m Germaniya qatnasiqlari. 

Tayanish tu`sinikler: 

 

Germaniyada  feodalliq  qatnasiqlardin`  o`zine  ta`n  o`zgeshelikleri.  Erte  feodalliq  ma`mleket. 

Saksoniya  dinastiyasi  Otton  I  din`  shirkew  siyasati.  Nemets  feodallarinin`  slavyanlarg`a  qarsi  agressiv 

siyasati. Iri feodallardin` payda boliwi. Orayliq hu`kimettin` ku`shsizleniwi. XI-a`sirdin` II-yariminda siyasiy 

krizis. Imperiya ha`m papa investitura ushin gu`resi. Saksoniyadag`i ko`terilis. Shirkew. Shirkew siyasatinin` 

sa`tsizligi knyazlerdin` qarama-qarsilig`i, Vorm konkordati. 

A`debiyatlar: 

 

1. Karimov I «Tarixiy xotirasiz kelajak ywq» T, 1998 y. 

 

2. Vsemirnaya istoriya. M.1957. T-3. 

 

3. Orta a`sirler tariyxi. T-1. M.1991. 

 

 

Korolingler  imperiyasi  qulag`annan  keyin,  Batis  Frank  (Frantsiya),  Shig`is  Frank  (Germaniya) 

ma`mleketleri bolip bo`linedi.  

 

X a`sir basinda Germaniyag`a Saksoniya, Tyuringiya, Frankoniya, Baveriya gertsoglari qaraydi. 

 

X-a`sirdin`  I-yariminda  Germaniyag`a  Lotaringiya,  al  1032  jil  Burgundiya  korollig`i  qosiladi.  Bul 

korolliqlar,  gertsilardin`  ekonomikaliq  jaqtan  rawajlaniwi,  xaliqlarinin`  tili  jag`inan  bir-birinen  ayrilip 

turg`an.  IX-X  a`sirlerde  Germaniyanin`  awil-xojalig`inda  u`sh  atizliq  egis  usili  paydalaniladi.  Diyxanlar 

markalarg`a  (qa`wimlerge)  birigip  jumis  islegen.  Jeke  erikli  diyxan  xojaliqlar  o`z  jerlerinde  isley  alatug`in 

bolsa,  onda  jerdi  qa`wimnen  bo`lip  alg`an.  Buni  gufa  dep  atag`an.  Gufag`a  iye  bolg`an  erikli  diyxanlar 

qa`wimnen tog`ayli, jaylaw jerlerin, suwlardi birge paydalang`an. feodalliq qatnasiq o`siwi menen qa`wimge 

birikken  diyxanlar  arasinda  sotsialliq  jaqtan  bo`liniwshilik  kelip  shiqip,  bir  bo`lek  diyxanlar  jersizlikte, 

ekinshi topar bayiy baslaydi. 

 

19 

 

 

Germaniya diyxanlari ko`birek da`n, bag`shiliq, paliz eginlerin ekken. Germaniyanin` Qubla rayoni, 

Bobariyada ko`birek mal sharwashilig`i ju`zimgershilik, ju`zimnen vino tayarlaw o`ndirisi rawajlang`an. 

 

IX-XI a`sirlerde Germaniyada feodalliq o`ndiris qatnasiqlardin` o`siwi o`z o`zgesheliklerine 

iye  bolg`an.  Eger,  Rim  imperiyasina  qarag`an,  Batis  Evropanin`  ko`pshilik  elleri  ko`shpeliler  ta`repinen 

shabiwilg`a  ushirap  turg`an.  Germaniya  Rim  imperiyasina  toliq  qaramag`an.  Sonliqtan,  Germaniyada 

qulshiliqtin` ta`siri kem bolg`an.  

Germaniyada  feodalliq  qatnaslar  a`ste  aqirin  rawajlanadi.  Iri  jer  iyeleri  Germaniyanin`  gey  bir 

jerlerinde erikli diyxan qa`wimlerin krepostnoyg`a aylandirip, g`a`rezli etse, ayirim jerlerde jeke, mayda jer 

iyeleri payda bolip, xojaliqti o`zinshe alip barg`an. Germaniyada erikli diyxanqa`wimleri ko`p bolg`an. Iri jer 

iyeleri,  shirkewler  erikli  diyxanlardi  belgili  sha`rtnama  menen  isletetug`in  bolg`an.  Jer  iyeleri,  shirkewler 

o`zlerine  g`a`rezli  diyxanlardi  jilina  6  ha`pte  mutqa  isletken.  X-XI  a`sirlerde  feodalliq  qatnasiqlar  usinday 

jollar menen o`se baslaydi. 

X a`sirdin` basinda Saksonlar dinastiyasinan (919-1024 jj) shiqqan Korol` Genrix Kus basi (919-936 

jj)  tusinda  Germaniyadag`i  gertsoglar  bir  korolliqqa  birige  baslaydi.  X  a`sirde  bul  birikken  gertsoglardin` 

uyimi  Tevgon  Korollig`i  dep  ataladi.  (b.e.sh.  II  a`sirlerdegi  germaniyanin`  Tevton  qa`wimi  atinan  kelip 

shiqqan). Nemetslerdin` ati da usi Tevtonlardan kelip shiqqan.  

Usidan ha`zirgi Germaniyanin` ati payda bolg`an. 

Genrix I Kulbasi a`skeriy reforma ju`rgiziwde jaqsi atli a`sker du`zip, o`z zamanina sa`ykes uris alip 

bariw  taktikasin  u`yretedi.  Saksoniya  ha`m  Tyuringshegaralarina  jaqin  bekinis  qorg`anlari  salinadi. 

Na`tiyjede burin Germaniyag`a topilip turg`an Venger la`shkerlerine 933-jili soqqi beredi. 

Genrix I ishki ha`m sirtqi siyasatti shirkew iyeleri episkop, abbatlarg`a su`yenip alip baradi. 

Genrix  I  balasi  Otton  I  (936-973  jj)  korolliq  etken  jillari  ma`mleketti  bekkemlew  ushinko`p  isler 

qiladi. Otton I ishki ha`m sirtqi siyasatti shirkew basshilari episkop, abbatlarg`a su`yenip is alip baradi. Otton 

ma`mlekette episkopliq sistema du`zedi ha`m shirkew menen siyasiy awqam boladi. Otton ken` mug`darda 

shirkew  basshilarina  immunijet  (huqiqlar)  berip,  olardi  a`skerlikte  ha`m  ma`mlekette  xizmet  etiwge 

shaqiradi.  Otton  shirkew  basshilarin  papanin`  kelisimisiz  tayinlaydi  ha`m  shirkew  jerlerinen  kelip  tu`sken 

da`ramattin` bir bo`legin korol` qaznasina saladi.  

Germaniyada  episkop ha`m abbatlar gertsog knyazlerge bag`inbay, tek korolg`a bag`inatug`in boldi. 

Bul Germaniya gertsog ha`m feodallarinin` narazilig`in keltirip shig`ardi. 

 

Sirtqi  siyasatta  Otton  basip  aliwshiliq  uris  alip  baradi.  Ol  El`ba  da`r`yasi  boylarin  basip  alip, 

slavyanlardin` jerlerin tartip aladi. Germaniya Italiyani basip aliwdi a`rman etedi. 

 

Otton I X-a`sir ortasinda Italiyanin` arqa ta`repindegi Lombardiya, Tosan jerlerin qaratadi. 

 

962-jili  Otton  Rim  imperiyasinin`  tajisin  kiyedi.  Solay  etip,  X-a`cirde  Evropada  jan`a  imperiya 

payda  boladi.  Buni  orta  a`sirler  tariyxinda  G`German  milletinin`  muxaddes  Rim  imperiyasiG`  dep  ataydi. 

Germaniyanin`  Italiya  jerlerin  basip  aliwi,  Italiya  xalqinin`  ar-namisin  keltirip  shig`aradi.  X-XI  a`sirlerde 

Germaniyag`a qarsi slavyanlardin`, Italiyalilardin` narazilig`i Germaniyani ishten ha`lsiretedi. 

 

1073-1075 jillardag`i Saksonlar ko`terilisi. 

 

X-XI a`sirlerde Germaniyada iri jer iyeleri, mayda diyxanlardin` jerlerin o`zlerine qosip alip, olardi 

o`zlerine islete baslaydi. Saksoniya feodallari jan`a egislik jerler, jaylaw orinlari ushin o`z-ara mayda urislar 

alip  baradi.  Korol`  Genrix  IV  (1056-1106  jj)  Saksoniyani  o`zinin`  menshigine  (domen)  aylandirmaqshi 

boladi.  Saksoniyada  Korol`  tayarlag`an  adamlar  otirip,  u`lken  qorg`anlar  saldiradi.  Korol`  Genrix  IV  o`z 

a`skerlerin uslap turiw ushin, awil xalqina awir saliq saladi. Xaliqtin` sotsial turmisi awirlasadi. 1073-1074 

jillari  Saksoniyada  xaliq  narazilig`i  kelip  shig`adi.  Buni  koroldin`  siyasatina  narazi  bolg`an  jer  iyeleri 

qollaydi ha`m xaliq ko`terilisin feodallar basqaradi.  

 

1975-jili  xaliq  ko`terilisi  Korol`  Genrix  IV  armiyasi  ta`repinen  bastiriladi,  iri  jer  iyeleri 

konfiskalanadi. Ko`teriliske qatnasqan feodallardi Saksoniyadan quwadi.   

 

Usi jillari korol` meneg papa arasinda episkoplardi tayarlaw investiturasi ushin kelispewshilik payda 

boldi.  

Investitura-ruwxaniy  basshilarin  saylaw,  bekitiw,  tayinlaw,  olarg`a  jer  bo`lip  beriw,  tayarlag`an  episkopqa 

sol jer iyesi degen (koltso ha`m pesok) belgi bergen. 

 

XI  -a`sirde  Evropa  ja`miyetlik  turmisinda  katolik  shirkewi  u`lken  orin  iyeleydi.  Katolik 

shirkewlerdi  Rim  papasi  basqarg`an.  Papanin`  ja`miyette  ornin  arttiriwda  Klyuniy  ha`reketi  sebep  boladi. 

Klyuniy  ha`reketine  qosilg`an  monaxlar  monaxshiliqti  maqtap,  shirkewdin`  abiroyin  ko`terip,  ta`rtipti 

bekkemlewge  shaqiradi.  Klyuniyshiler  episkoplardi  papa  saylap  qoyiwi  kerek,  yamasa  papa  ta`repinen 

jiberilgen  adam  tayarlaw  kerek  dep  talap  etedi.  Ha`tteki  papa  imperatordin`  u`stinen  de  qadag`alap  turiwi 

kerek, degen pikir aytadi. Shirkew basshilari u`ylenbegen ruwxaniylerden boliwi kerek, u`ylengen basshi o`z 

sem`yasi ushin o`z baslarina bayliq toplap, shirkewdi ekinshi oring`a qoyadi dep u`gitleydi.  

Usi  ma`sele  boyinsha  Genrix  IV  penen  papa  Grigoriy  VI  (1073-1085  jj)  arasinda  kelispewshilik 

kelip shig`adi.  

Klyuniy  ha`reketinin`  basinda  monax  Gil`debrand  turadi.  Ol  uzaq  waqit  papanin`  qarawinda  islep, 

sol ko`terilistin` ideoli boldi.  

1959-jili  Rimde  Lyuteran  shirkew  soborinda  papani  saylawdin`  jan`a  ta`rtibi  qabil  etildi.  Sobor 

qarari boyinsha papani kardinallar saylaytug`in boldi.  1073-jili Gil`debrand Grigoriy VII degen ataq penen 

papa bolip saylanip, buring`i nemets episkoplarin orninan alip, sobor qararin is ju`zine asira baslaydi.  

 

20 

 

Al,  imperator  Genrix  IV    Grigoriy  VII  nin`  abiroyin  tu`siriw  ushin  sobor  qararlarin  orinlamawdi 

tapsiradi.  1076-jili  Vormste  o`tkerilgen  pu`tkil  nemets  ruwxaniylerinin`  a`njumasinda  papa  grigoriy  VII 

orninan tu`sti dep ja`riyalaydi. Bul qararg`a juwap retinde papa Grigoriy VII Genrixti shirkewden shetletip, 

korolliq atag`in biykarlaydi.  

Bul  qarar  Genrixqa  qarsi  bolg`an  episkop,  abbat  feodallarg`a  maqul  boldi.  Na`tiyjede  Saksoniyada 

ja`ne  xaliq  ko`terilisi  kelip  shig`adi.  Bunnan  qa`wipsingen  Genrix,  1077-jili  papadan  keshirim  sorawg`a 

Italiyag`a baradi. Arqa Italiyadag`i Kanoss sarayinda turg`an papadan qabil etiwdi soranadi. Biraq keyin ala, 

Genrix tag`i papag`a qarsi shig`adi. Bul papa menen Korol` arasindag`i qarama-qarsiliq Genrix V ha`m papa 

Kaliksi II tusinda Borms kelisimi (Konkordtasi) du`ziw menen tamam boladi. Kelisim boyinsha Korol` ha`m 

papa  kelisip,  episkoplardi  tayarlaytug`in  boladi.  Borms  konkordtiboyinsha  Germaniyada  episkoplar 

imperatordin` qannasiwi menen saylanatug`in bolg`an. Imperator bir neshe adamnin` atin usinip, saylang`an 

episkopqa tilek bildirgen. Keyin, papa yamasa onin` adamiepiskopqa abbatqa saylang`anin tastiyiqlaytug`in 

ju`zik  ha`m  hasa  bergen.  Italiya  ha`m  Burgundiyada  episkoplardi  saylaw  imperatordin`  qatnasiwisiz  papa 

saylap qoyg`an. 

 

Qadag`alaw sorawlari: 

1. IX-XI a`sirlerde Germaniyada feodalliq du`zimnin` qa`liplesiwi. 

2. Germaniyada Saksonlar ko`terilisi. 

3. Germaniya ha`m Rim papasi. 

4. Germaniya ma`deniyati. 

 

Tema: VII-XI a`sirlerde Italiya 

Reje. 

q.

 

 Italiyanin` siyasiy jag`dayi. 

w.

 

Italiyada feodalliq qatnaslardin` rawajlaniwi. 

e.

 

Italiya qalalari, o`nermentshilik, sawda. 

Òàÿíûø

Òàÿíûø

Òàÿíûø

Òàÿíûø    òòòò6

6

6

6ñèíèêëåðè

ñèíèêëåðè

ñèíèêëåðè

ñèíèêëåðè````    

 

Italiyanin`  siyasiy  jag`dayi.  Italiyanin`  oblastlarinda  feodalliq  qatnasiqlardin`  o`zgesheligi.  Arqa 

ha`m orta Italiyada feodalliq qatnasiqlar. Qubla Italiyada ha`m Sitsiliyada feodalliq qatnaslar. Erte feodalizm 

da`wirinde o`nermentshilik ha`m sawda. Orta a`sir qalalari. Eski Rim qalalarinin` o`siwi. Feodalliq qarama-

qarsiliqlar. Arqa ha`m Orta Italiyanin` Germanlar ta`repinen basip aliniwi. 

A`debiyatlar: 

Karimov. I. Tarixiy xotirasiz kelajak ywq. Tashkent-1998 j. 

Orta a`sirler tariyxi.      T-I,           M-1991 j. 

   

   

 

 

  

 

Erte Orta a`sirde Italiya bir oraylasqan ma`mleketke iye bolmadi. Italiya aymag`i: arqa, qubla ha`m 

orayliq  bolip  u`shke  bo`lindi.  Arqa  Italiyada  egiske  jaramli  ha`m  ju`da`  qunarli  jerler  Lombardiyalilarg`a 

qarag`an.  Orayliq  Italiyani  papawalayati  ha`m  Rim  qalasi  iyeledi.  843-jili  Verden  kelisimi  boyinsha  Arqa 

ha`m Orayliq Italiya bir korolliqqa birigip, siyasiy biylik iri jer iyelerinin` qolinda boldi. 

 

Orta  a`sirde  Qubla  Italiyag`a  Sitsiliya  qaradi.  IX-a`sirde  Italiyag`a  arablar  aralasadi.  Bunnan  keyin 

Qubla  Italiyani  Normandlar  jawlap  alip,  Sitsiliya  korollig`in  du`zedi.  XI-a`sirge  shekem  Italiya  usinday 

bu`liniwshiliklerge ushiraydi. 

 

VI-VIII  a`sirlerden  baslap  Arqa  ha`m  Orayliq  Italiyada  feodalliq  o`ndiris  qatnaslari  qa`liplese 

baslaydi.  VI-VII  a`sirlerde  Langobardlar  Rimdi  jawlap  alip,  erikli  diyxan  qa`wimlerdin`  jerlerin  o`zlerine 

qaratip, olardi g`a`rezli etedi. Ko`pshilik erikli diyxanlar shirkew jerlerine bekitiledi. 

IX-XI  a`cirlerde  Italiyada  diyxanlar  jerlerdi  20-30  jillarg`a  arendag`a  alip  isleydi.  Italiyada  jerlerdi 

arendag`a  aliwshilardi  Libell  dep  ataydi.  Libeller  iri  jer  iyelerine  o`nimnin`  3/2,  4/3    bo`legin  beredi. 

Diyxanlar o`z xojayinlarinin` jerlerinde 2-10 ha`pte mutqa islese, al shirkew iyelerinde ha`ptesine 2-4 ku`n 

mutqa islegen.   

 

VIII-a`sirden  baslap  Italiyada  tovar  aqsha  qatnasiqlardin`  o`siwi  menen  iri  jer  iyeleri  diyxanlardan 

saliqti aqshalay to`lewdi ma`jbu`rlegen.  

Qubla Italiya jerleri ha`m Sitsiliya uzaq waqit dawaminda Vizantiya imperiyasi quraminda bolg`ani 

ushin bul jerlerde feodalliq o`ndiris qatnasiqlari a`ste o`sken, qulshiliq biraz saqlanip qalg`an. Iri jer iyeleri 

shirkew jerlerine kolonat, qul ha`m mayda arendatorlardi isletken.  

Orta  a`sirde  Italiyada  Batis  Evropa  ellerine  qarag`anda  qalalar  erterek  payda  bolg`an.  Italiyanin` 

buring`i  imperiya  da`wirlerindegibekinis  qorg`anlari,  IX-X  a`sirlerde  u`lken  o`nerment,  sawda,  ma`deniy, 

diniy  orayg`a  aylanadi.  Apenin  yarim  atawinda  jaylasqan  Italiya  qalalari  ha`r  jili  turaqli  yarmarka 

o`tkeriletug`in  oring`a  aylanadi.  Italiya  qalalari  arqali  Ulli  Jipek  Joli  o`tip,  Shig`isti  Batis  elleri  menen 

baylanistiradi. Italiyada o`ndiris tarawinin` ken`eyiwi menen, sawdanin` o`siwi buring`i Venetsiya, Gretsiya, 

Florentsiya  qalalari  menen  birge,  Lombardiyada,  Toskanada,  Paviya,  Verona,  Kremina,  Milan,  Piza  ha`m 

Lukka qusag`an jan`a qalalar payda boldi. Qala xalqinin` sanin o`nerment sawdagerler, awildan jumis izlep 

kelgen adamlar toltirip baradi. 

Qalalardin`  siyasiy  bo`legi  Sen`er  episkop,  feodallardin`  qolinda  boldi.  Qala  xalqi  qalalardi  o`zleri 

siyasiy jaqtan basqariw ushin gu`res alip barsa da, jen`iske erise almaydi.  

 

21 

 

VIII-IX a`sirlerde Venetsiya, Adriat ten`iz jag`a elleri Gretsiya, Egipet, Siriya qalalari menen sawda 

baylanista boladi. Venetsiya, Piza, Venetsiya qalalarg`a sirt ellerden da`n, olivkovaya may, kuslar a`keledi. 

Italiya qalalarinan qural-jaraq, ju`n, kiyimler shig`ariladi. 

X-XI a`sirlerde Italiya jerleri mayda feodalliq knyazlikke iri qalalarg`a bo`linedi. Bular o`z jerlerine 

siyasiy biylikti o`zleri alip, basqara baslaydi. Qala ha`kimleri episkop, graf, gertsoglardan saylanip qoyadi. 

Italiya  qala  xalqinin`  uzaq  dawam  etken  gu`resinen  son`,  XI  a`sirden  baslap,  qalalar  o`zin-o`zi 

basqaratug`in biylikke erisip, kommuna du`zedi. 

XI  a`sirdin`  aqirinda  Milan,  Venetsiya,  Genuya,  Piza,  Verona  t.b.  qalalar  o`zin-o`zi 

basqaratug`inrespublikag`a aylanadi.  

Orta a`sirlerde Italiyadag`i ju`z bergen siyasiy bu`liniwshilik feoldalliq urislar sirtqi dushpanlardin` 

jawlap aliwshiliq siyasati Italiya xalqinin` bir millet bolip birigiwin toqtata almadi. 

IX-XI  a`sirlerde  Italiya  xalqi  qa`liplese  baslaydi.  Italiya  jerine  kelip  qonislasqan  qa`wim-ruwlar 

jergilikli xaliq penen aralasip birigedi. Rimler tilin ha`m ma`deniyatin qabil etti. Italiya xalqinin` jaziwi Latin 

tilinde, Latin ha`ribinde alip bariladi. 

IX-XI  a`sirlerde  O`zbekstanda  orta  a`sir  qalalarinin`  sani  ko`beyedi.  Qalalar  ilimiy,  ma`deniy, 

sawda,  diniy  orayg`a  aylanadi.  IX-XI  a`sirlerde  Islam  dini  ma`mleketlik  din  da`rejesine  ko`teriledi. 

Xorezmshaxlar ma`mleketi orayi U`rgenish, Kerder walayatinda Kerder, Buxaradag`i samaniyler da`wirinde 

Buxara. Paykent qalalari o`sedi.Olar Ulli Jipek jolinda jaylasip, sawda orayg`a aylanadi.  

Qadag`alaw sorawlari: 

1. IX-XI a`sirlerdeItaliyada feodalliq du`zim. 

2. Italiya qalalari, azatliq gu`resi.  

3. Italiyanin` xojalig`i, o`nermentshilik, sawda baylanislari. 

4. Italiya ma`deniyati, sawda. 

 

Tema: IX-XI a`sirlerde Angliya. 

JOBASI: 

1. Britaniyada Anglo-sakson korollig`i. 

2. Angliyada feodalliq qatnasiqlardin` o`siwi. 

3. Anglo-sakson ma`mleketi. Angliya. 

Tayanish tu`sinikleri: 

Britaniyada  Anglo-sakson  korollig`i,  Angliyada  feodalliq  qatnasiqlar,  Angliya  xojalig`i,  Angliya 

qalalari,  sawda  ma`deniy  baylanislar,  din,  Angliya-skandinaviya  elleri  menen  baylanisi,  qorqinishli  sud 

kitabi. 

 

A`debiyatlar: 

Karimov I. Tarixi xotirasiz kelajak ywq. Tashkent. 1993. 

Orta ysirler tariyxi. T-I, M., 1991. 

Levitskiy Ya.A. Goroda i gorodskoe repepo v Angliy v X-XII vv. M., 1960. 

Gixvinskiy S.L. Vsemirnaya istoriya. M., 1988.  

 

Britaniyani anglo-saksonlar 150 jil dawaminda jawlap aladi. V-VII a`sirlerde Britaniyada bir neshe 

anglo-sakson korollig`i payda boladi. Ma`selen: Yut qa`wimleri Qubla-Shig`ista Kent korollig`in du`zedi.  

Saks  qa`wimleri  Qubla  ha`m  Qubla-shig`ista  Wa`sseks,  Sasseks  korollig`in,  al  Shig`ista  Angliya, 

Arqada Nortumbriya, Britaniyanin` orayinda Mersiya korollig`i qa`liplesedi.  

Britaniyada  jasag`an  kel`tlerdin`  bir  bo`legi  germanlarg`a,  al  qalg`an  bir  topari  Angliya  xalqinin` 

arasina qosilip  ketedi.  Angliyada feodalliq  o`ndiris  qatnasiqlardin`  a`ste  qa`liplesiwine, qa`wimler  arasinda 

obshinaliq ta`rtiptin` uzaq saqlaniwinda boldi. Britaniyada erikli mayda diyxan qa`wimleri Chay dep ataladi. 

Olar o`z jerlerinde jeke xojalig`in ju`rgizedi. Diyxanshiliqta jerlerdi paznali gu`ndeler menen qosqa 2-8 par 

o`gizler jegip aydag`an. 

Britaniyada jasag`an anglo-sakslardin` jerlerinde feodalliq qatnasiqlar VI a`sirden o`se baslaydi. VII 

a`sirden  baslap  korollar  egiske  jaramli  bos  jatqan  jerlerdi  korolg`a  xizmet  etken  adamlarg`a  jarliq  qag`az 

benen  bere  baslaydi.  Bunday  jarliq  penen  bergen  jerler  boklend  dep  ataladi.  (anglosaks  tilinde  vok-vos-

grammota  G`land-zemlyaG`).  Boklendke  berilgen  jerlerdi  na`sillikke  qaldiriwg`a  yamasa  satiwg`a  ruxsat 

etiledi.  Bunday  jerlerden  korol`  qaznasina  ko`p  da`ramat  kelip  tu`sedi.  X  a`sirde  Agngliyada  iri  jer  iyeleri 

G`glafordG`  dep  atalg`an.  Keyin  ala  bul  so`z  lord  formasinda  atalip,  al  lord  bolsa,  sen`or,  gospadin-mirza 

ma`nisine iye. 

Angliyada iri feodal ha`m shirkew jerlerinde qullar, yarim erikli diyxanlar islegen. Olardin` miyneti 

o`nimsiz bolg`an, Sebebi olar jerge bekitilip qoyilg`an. Korol`din` jarliq penen bergen boklend dep atalg`an 

jerlerinde  feodalliq  o`ndiris  qatnasiqlari  tez  o`sedi,  sebebi  bul  jerlerdi  erikli  diyxanlar  yamasa  arendatorlar 

islegen.  Olardin`  miynet  o`nimin  o`siriwge  qizig`iwshilig`i  jaqsi  bolg`an.  Angliyadag`i  shirkew-monastr 

jerlerinde jersizlengen, awildan kelgen diyxanlar islegen. Anglosakslar 597-jili Xristian dini qabil etedi. Din 

basshilari korol`din` siyasatin maqullaydi. 

VI-VII  a`sirlerden  baslap  aq  Anglosaks  korollari  arasinda  siyasiy  biylik  ushin  o`z-ara  tartis 

ku`sheyedi.  Bul  gu`reste  en`  da`slep  kent  korollig`i  birinshi  oring`a  shig`adi.  Al  VII  a`sir  ortasinan  baslap 

Nortumbriya, VIII a`sirde Mersiya, al IX a`sirde Wa`sseks korollig`i ku`sheyedi.  

 

22 

 

829-jili Wa`ssekstin` koroli Egberttin` tusinda anglosaks korollari bir feodalliq ma`mleketke birigedi 

ha`m Angliya dep atala baslaydi. Ku`shli oraylasqan ma`mleket iri feodallardin` narazalag`in basiwg`a  ha`m 

diyxanlardi  g`a`rezli  etip  uslap  turiwg`a  ja`ne  sirtqi  dushpanlar  bolg`an  Norman,  Datchanlardin`  topilisin 

qaytarip, eldin` g`a`rezsizligin saqlap turiwg`a kerek boldi.  

Anglo-sakson korollari eldin` basli ma`selelerin G`UitenagemotG` yag`niy aqillilar ken`esin shaqirip 

sheshetug`in bolg`an.  

Korol`  Al`fred  (871-899  jj)  tusinda  Angliyag`a  datchanlardin`  topilisin  toqtatadi.  Datchanlar 

qarawinda tek arqa-shig`is jerler qaladi.  

Al`fred  tusinda  G`Al`fredtin`  haqiyqatlig`iG`  degen  nizamnin`  toplami  du`ziledi.  Bunda  feodalliq 

qatnasiqlardin`  nizamlari  tastiyiqlandi.  Korol`  Edgor  (959-975  jj)  tusinda  barliq  Angliya  jerleri  Datchan 

ha`m  basqa  dushpanlardan  tazartiladi.  X-XI  a`sirlerde  Angliyada  yeodalliq  o`ndirs  qatnasiqlari  tez  o`se 

baslaydi.  

X  a`cirde  Datchanlar  Angliya  ha`m  qon`si  skandinaviya  ellerine  topilis  jasaydi.  1016-1035  j. 

Datchanlardin`  koroli  Knut  Angliya,  Daniya,  Norvegiya  koroli  dep  ja`riyalanadi.  Knut  o`lgennen  son`, 

Daniya  ma`mleketi  bo`lsheklene  baslaydi.  Usidan  keyin,  Angliyani  anglosaksonlar  sulolalarinan  shiqqan 

Eduard Ispovednik basqaradi (1042-1066 jj). 

Qadag`alaw sorawlari: 

1. Ulli Britaniyada feodalliq du`zim. 

2. Angliya korollig`inin` siyasati.  

3. Angliya skaninaviya ma`mleketler menen baylanisi.  

4. Angliyada qorqinishli sud kitabi.       

               

 

23 

 

 

Tema: XI-XV a`sirlerde Evropa. 

JOBASI: 

1. Evropa ellerinde feodalliq qatnasiqlardin` rawajlaniwi. 

2. Orta a`sir Evropa qalalari. 

3. Tovar-aqsha qatnasiqlar ha`m feodalliq ja`miyette sotsialliq o`zgerisler.  

Tayanish tu`sinikleri: 

Erte  orta  a`sirde  natural  xojaliq.  Batis  Evropada  islep  shig`ariw  ku`shlerdin`  rawajlaniwi. 

O`nermentshiliktin`  awil-xojalig`inan  bo`liniwi.  O`nermentshilik  sawda.  Orta  a`sir  qalalari.  Qalalardin` 

senorlar menen gu`resi. Kommuna qalalaridin` payda boliwi ha`m olardi siyasiy jaqtan basqariw. Qalalardin` 

erikligi ha`m huqiqlari. Qaladag`i o`nermentshilik, tsex sho`lkemleri, tsexlar ishinde ja`miyetlik gu`res. Orta 

a`sir qalalarindag`i klassliq gu`resler. XIII-XV-a`sirlerde Evropadag`i sawda jollar. Sawda. Italiyanin` jaqin 

shig`is eller menen baylanisi. Yarmarkalar kredit ha`m bank Orta a`sir qalalarinin` du`zilisi. XIII-XV a`sirde 

Batis Evropada tovar menen islep shig`ariwdin` ken`eyiwi. Bazar sistemasinin` payda boliwi. Feodal ha`m 

diyxanlardin` bazarg`a tartiliwi. Feodallardin` turmisi, strukturasi, xojaliq ju`rgiziw usillari. XIII-XIV a`sirde 

diyxanlardin` jag`dayi. Klassliq gu`restin` keskinlikleri. 

A`debiyatlar: 

1. Karimov I. Vatan ozodligi-oliy saodat. T., 1999,  

2. Karimov I. Tarixiy xoirasiz kelajak ywq. T., 1993.  

3. Orta a`sirler tariyxi . T-I, M., 1991.  

4. Agibalova E.V. Donskoy T.M. Istoriya srednix vekov. M., 1992.  

 

XI-XV  a`sirlerde  ko`pshlik  batis  Evropa  ellerinde  feodalliq  qatnasiqlar  o`sip,  feodalizm  o`zinin` 

rawajlang`an  basqishina jete  baslaydi.  O`zin-o`zi  ta`miyn  etetug`in  iri feodal  xojaliqlardin`  sani  ko`beyedi. 

Feodal xojaliqlarinda temirshilik, toqimashiliq, zergershilik, nanbay, temirlerdi iylew, qural-jaraq isleytug`in 

karxanalar  payda  boldi.  Feodalliq  qatnaslardin`  o`siwi,  feodalliq  o`ndiris  ku`shlerdin`  tez  pa`t  penen 

rawajlaniwina jag`day tuwg`izadi. Adamlardin` is ta`jiriybesi o`sedi, miynettin` o`nimi artadi.  

Adamlar  xojaliqti  basqariwda  ta`jiriybe  arttirip,  jan`a  miynet  qurallarin  oylap  tabadi.  Jel  digirman 

menen un tartiw baslanadi. Haywanat terisinen kiyim tigiw, ju`ndi iyirip xojaliq zatlarda paydalaniw, kiyiz 

basiw, o`ndiris tarawlarinin` ko`beyiwi, adamlardin` o`z  ka`sibine qarap islewine mu`mkinshilik tuwdiradi. 

O`nermentshilik ka`sibi, awil-xojalig`inan bo`linedi.  

Awil  xojalig`inda  aytarliqtay  o`zgerisler  payda  boladi.  Jerlerdi  gu`zde  su`rip,  egiske  tayarlaw, 

paznali gu`nde menen teren` su`riw, qoslarg`a o`giz, at jegedi. Bunin` ba`ri o`ndiriste o`nimdi ko`beytiwge 

alip  keledi.  Egislik  jerlerge  jergilikli  to`ginlnrdi  ko`p  shig`aradi.  Diyxanshiliqta  biyday,  arpa,  tari,  kenep, 

may alinatug`in o`simliklerden kendir, ayg`abag`ar eginleri. Mallardin` sani ko`beyedi. Endi ko`birek tuqim 

mallar asiraydi. Su`tli, go`shli qara mal, shoshqa, ju`nli qoy, jilqi asiraydi.  Jilqilar tek awil xojalig`i g`ana 

emes, al jol qatnasta, a`skeriy islerde paydalaniladi. An`shiliq, baliqshiliq o`sedi. Awisiq o`nimler ko`birek 

bazarlarg`a shig`ariladi. Qala sawda orayina aylanadi. Ja`miyette sawdanin` roli ku`sheyedi. Solay etip, X-XI 

a`sirlerde  Evropada  o`nermentshilik  awil  xojalig`inan  bo`linedi.  O`nermentshilik  jeke  adamlardin`  ku`n 

ko`riw turmis qa`lpine aylanadi. O`nermentshilerdin` ko`bisi qalalarda jasaydi.  

X-XI  a`sirlerde  Batis  Evropa  qalalarinda  temirshilik  ko`birek  o`sedi.  Temirden  a`skerler  ushin 

qurallar, eki ju`zli qilish, nayza, qalqan, sawit, balta, temir qalqan sog`adi. Atqa suwliq, za`ngi, tag`a isleydi. 

Temirden awil xojaliq miynet qurallarinan pazna, ketpen, bel, shege, oraq t.b. sog`adi. 

Toqimashiliqta  ju`nnen,  paxtadan,  kenepten  kiyimler  tigiledi.  Awisiq  buyimlar  bazarlarg`a 

shig`ariladi.  Awilliq  jerlerge  qala  o`nermentlerinin`  buyimlari  kem  shig`ariladi.  Sebebi,  feodal  jerlerinde 

ustaxanalar islep, olar o`zlerin o`zleri ta`miyinleydi.  

X-XIII  a`sirlerde  mayda  o`nermentler,  jersizlengen  diyxanlar  jumis  izlep  qalalarg`a  kelip,  qala 

xalqinin` sanin ko`beytip turg`an.  

X a`sirge shekem Evropada buring`i Rim imperiyasinan miyras bolip qalg`an qalalar ko`p bolg`an. 

Bul qalalar III-IV a`sirlerde ele u`lken sawda, o`nermentshilik orayina aylanbag`an edi. Tek V-VI a`sirden 

baslap bul qalalar feodalliq basqariw oraylarina aylana baslaydi.  

X-XI  a`sirlerde  o`nermentshilik  awil  xojalig`inan  bo`lingennen  son`,  qalalar  siyasiy  basqariw, 

ma`deniyat, sawda, ilim oraylari bola baslaydi. Ko`pshilik u`lken Evropa qalalari bekinis diywallari menen 

qorshalg`an. Temir da`rwazalar qoyilip, saqshilar turadi, qalalar bekinis feodalliq qorg`ang`a aylanadi.  

IX-X  a`sirlerde  Italiya  qalalarina  Venetsiya,  Genuya,  Piza,  Florentsiya,  Bari,  Neopol`,  Amal`fi,  

Frantsiyada  Marsel`,  Tuluza.  Bul  qalalar  Vizantiya  ha`m  Batis  Evropa  elleri  menen  sawda  ma`deniy 

baylanista boladi.  

IX-XI a`sirlerde Evropanin` ko`pshilik ellerinde u`lken qalalar o`sip shig`adi. 

Orta a`sir qalalardin` topografiyaliq jaqtan jaylasiwi Batis ha`m Orayliq Evropada ha`r qiyli bolg`an. 

Arqa  ha`m  Orayliq  Italiyada  qalaldar  tig`iz  jaylassa,  Evropa  ellerinde  qalalar  siyrek,  bir-birinen  qashiq 

araliqta jaylasqan. 

X-XIII a`sirlerde Evropada qalalardin` ko`beyiwi, feodalliq ja`miyettin` tez o`siwine alip keldi. Qala 

bazarlarinda aqsha tovar qatnasiqlari rawajlanadi. Biraq sog`an qaramastan, o`nimdi almasiwda buring`iday 

dawam etedi.  

 

24 

 

Qalalarda o`nermentshiler, mayda sawdagerler, kiyim tigiwshiler, ju`k tasiwshilar, shashta`rezshiler, 

nanbaylar, qassaplar, gu`lalshilar jasaydi.  

XI-XIII  a`sirlerde  burinan  atalari  diyxanshiliq  penen  shug`illanip,  qalada  otirip  qalg`an  adamlar 

a`wladi qala do`gereginde jerlerge iye bolip, olar qala sawdagerleri, awil adamlari menen baylanista bolip, 

bir sotsialliq toparlardi payda etken. 

U`lken Evropa qalalarinin` orayliq bo`liminde o`z xizmetker, a`skerleri menen Korol` chinovnikleri 

sen`orlar jasag`an. XII-XIII a`sirlerde qalada awildan gezip  kelgenler, jumissiz ju`rgenler ko`p bolg`an. X-

XII a`sirlerde Evropa qala xaliqlarinin` sani 1,5 mln. nan aspag`an. XIV-XV a`sirlerde adamlardin` sani 20-

50 min`g`a jetken.  

Parij,  Milan, Venetsiya,  Florentsiya, Kardova,  Seviliya  qalalarinda  80-100  min`day  adam  jasag`an. 

Qala  awildan  u`lken  bekinis  qorg`anlari  menen  ajiralip  turg`an.  Qala  xalqi  bir  jerde  tig`iz  ornalasqan. 

Qalanaq tas diywallari, temir da`rwazasi, do`gereginde o`releri bolg`an. Qala xalqi o`nerment, sawdagerler, 

xaliq  a`skeriy  toparlarin  du`zip,  qalag`a  qarawilliq  etken.  Qala  orayi  bugr-site  payda  bolg`an.  Keyin  onin` 

do`geregine  o`nermentler  jiynalip,  qala  maydani  ken`eyip  barg`an.  Qala  do`gereginde  egislik  jerler 

jaylasqan, onda paliz eginleri, bag`lar ko`p bolg`an. 

Orta  a`sir  Evropa  qalalari  ko`shesi  tar,  uzin,  ko`sheleri  qarang`i  bolg`an.  Qalalarda  patas 

shig`indilardi  ag`izatug`in  kanalizatsiyalar  bolmag`an.  Patas  shig`indilar,  qaldiqlar  ko`shelerge  to`gilgen, 

na`tiyjede bul awiriwshiliqti payda etken.  

Orta a`sirlerdegi Samarqand, Buxara, Xiywa, Kerder qalalarinda tashnaw, monsha, suw ag`izatug`in 

trubalar bolg`an. Tazalig`i Evropa qalalarina qarag`anda taza bolg`an. 

Evropa  qalalarinda  o`nermentshilik  ka`sibi  boyinsha  ko`shelerde  jaylasqan.  Qalanin`  orayi  bazar 

bolg`an.  Bazarg`a  jaqin  jerde  qalanin`  sobori  bolg`an.  O`zin-o`zi  basqaratug`in  qalalarinda  qala  ken`esi 

(ratushasi) bolg`an. 

X-XIII  a`sirlerde  Venetsiya,  Genuya,  Florentsiya,  Milan  qalalari  siyasiy  huqiqlari  ushinsen`orlar 

menen  gu`resip,  o`zin-o`zi  basqaratug`in  kishi  ma`mleketke  aylanadi.  Germaniyada  o`z  g`a`rezsizligine 

erisken  qalalarda  lyubek,  gamberg,  Bremen,  Frankfurt-na-mayne,  Frantsiyada  Amen,  Sen-Katen,  Lan 

qalalari boldi.  

G`a`rezsiz qalalardag`i o`nermentler, qala ken`esinde o`z merlerin saylan qoyatug`in bolg`an, qalalar 

o`z sudina, aqsha mekemesine (finans organina), saliq jiynaytug`in inspektsiyasina, a`skeriy drujinasina iye 

bolg`an, ha`m tenge pullarin basip shig`arg`an. 

Evropanin` mayda qalalarinin` aqsha biyligi buring`isinsha feodal-sen`orlardin` qolinda bolip qaldi.  

Koroldin`  jerinde  jaylasqan  Parij,  Orleon,  Burdj,  London,  Linkol`n,  Oksford,  Kembridj  qalalarin 

korol`    tayinlag`an  sen`orlar  basqarg`an.  Orta  a`sirlerde  Angliya,  Germaniya  qalalarina  awildan  qaship 

kelgen  puxaralar,  eger  qalada  I  jil  I  ku`n  jinayat  etpey  jasasa,  olar  erikli  puxara  dep  esaplanilg`an.  Qalada 

o`ndiristin`  joqari  o`nermentshiligi  boldi.  O`z  miynet  qurallarina  iye  bolg`an  o`nerment,  o`z  miyneti 

tiykarinda  jumis  islewge,  ka`rxana  ashiwg`a  huqiqli  bolg`an.  Evropa  qalalarindag`i  o`nermentler  ka`sibi 

boyinsha  jasap  atirg`an  jerlerinde  tsex  awqamlarina  birigedi.  Italiya  qalalarinda  o`nermentlerdin`  tsex 

awqamlari  X  a`sirde  Frantsiya,  Germaniya  qalalarinda  XI-XII  a`sirlerde  payda  boladi.  Mayda  tovar 

o`ndiriwshilerdin` tsex awqamlari, olardin` sen`erlarg`a sho`lkemlesip, gu`resiwi ushin kerek boldi. Tsexlar 

o`ndiristi ha`m ondag`i o`ndirilgen o`nimlerdi satiwdi qadag`alap baradi. Ustaxanalarda masterler o`z miynet 

qurallari menen islengen. Mastereler ustaxanani na`sillikke qaldiriwg`a huqiqi bolg`an. O`nermentler zakaz 

alip, geyde u`ylerinde de islengen. Masterlerdin` eki ja`rdemshisi sha`kirtleri bolg`an. Tsex basshisi master 

ha`m onin` ja`rdemshisi sha`kirteleri arasindag`i o`z-ara qatnaslardi ta`rtipke salip, qadag`alap barg`an.  

 

Masterdin`  sha`kirtleri  ko`p  sinawlardan  o`tken,  masterdin`  qarawinda  bir  neshe  jil  islegen,  og`an 

ja`rdemshi bolg`an, keyin onnan pa`tiya alip, master da`rejesine ko`teriletug`in bolg`an.