Pedagogikaliq instituti

Tawar-aqsha qatnasiqlari. 

 

Qalalardin`,  sananin`  o`siwi,  o`nermentshiliktin`  ko`beyiwi,  bazarda  sawdani  jan`landirip  jiberedi. 

Feodalliq qalalarda ishki sawda menen birge sirtqi sawda baylanista o`sedi. 

Batis  Evropa  qalalari,  shig`is  eller  menen  Orta  Aziya  elleri  menen  Vizantiya  Jer  Orta  ten`iz  bolip,  qalalar 

arqali alip bariladi. Evropalilar Baltik boyi Arqa ten`iz jag`asindag`i eller menen de sawda ju`rgizedi. 

 

Evropa  qalalari  Kiev,  Novogorod,  Pskov,  Skandinovaya  qalalar  menen  sawda  alip  baradi.  Bul 

qalalardin` bazarina baliq, duz, bahali teriler, da`n a`kelinip satiladi. 

 

Orta a`sirlerde sawda islerin alip bariw an`sat bolmag`an. Iri feodallar sen`erlar o`z jerlerin o`tkeni 

ushin baji alg`an. Sawdagerler ten`iz qaraqshilari ta`repinen tez-tez talanip turg`an. 

Sawda aqsha qatnasti keltirip shig`aradi. Koroller, sen`erler ten`ge pullardi bastirip shig`aradi. Ten`ge pullar 

sawdagerler  qolina  tu`sedi.  Olar  ten`gelerdi  qarizg`a,  protsenti  menen  bergen.  Aqshani  kreditke  beretug`in 

bankler payda bolg`an. 

Birinshi  kredit  beretug`in  bankler  arqa  Italiyanin`  Lombardiya  qalalarinda  payda  boladi.  Bank,  kredit, 

Lombard,  bankrot  so`zleri  en`  da`slep  Italiyada  qollanip,  keyin  Evropa  ellerine  taraladi.  Sonliqtan, 

Lombardiya so`zi bankir-rostovshik degen ma`niste. 

 

Tsex  sho`lkemi  o`ndiris  o`nimlerin  islep  shig`ariwda  o`nermentlerdi  konkurentsiyadan  qorg`awg`a 

ja`rdemlesken.  Tsex  awqamlari  qala  o`nermentlerin,  Sen`erlarg`a  qarsi  gu`reske  biriktirgen.  Tsex  ag`zalari 

qalani dushpannan qorg`awg`a qatnasqan. Geybir tsexlar o`z dushpanlarina da iye bolg`an. Qal o`nermentleri 

o`z shirkewlerine iye bolg`an. Bayramlarin o`tkergen. Tsex ag`zalari qayir-saqawat islerin alip barg`an. Tsex 

 

25 

 

ag`zalari  birigip,  siyasiy  ekonomikaliq  talaplar  qoyip,  o`zlerinin`  sotsialliq  da`rejesin  jaqsilawg`a  ko`p 

ha`reket etken. 

 

XIV-XV a`sirlerde tsexlar arasinda bay ha`m jarli toparlar qa`liplesedi. Bay tsexlar ag`a, jarli tsexlar 

kishi tsexlar dep ataladi. U`lken tsexlar ekonomikaliq jaqtan ku`shli bolip, mayda tsexlardi konkurentsiyada 

jen`ip, o`zlerine qosip aladi.  

 

O`nermentshilikte ja`rdemshi ha`m sha`kirtlerdin` miyneti awir boladi. Qol miynetine tiykarlang`an 

tsexlarda  sha`kirtler    2-7    jil,  geyde  10-12  jil  isleydi. Jumis  ku`ni  14-16  saat  boladi.  Sha`kirt  master  boliw 

ushin  tsex  kassasina  vznos  ha`m  qimbat  metallardan  zat  islew  kerek  boladi  ha`m  masterge  ziyapat  beriwi 

sha`rt  bolg`an.  Na`tiyjede buni  orinlay  almag`an  sha`kirtler  master  da`rejesine  ko`terile  almag`an.  Ha`r  bir 

tsex  o`zlerinin`  islep  shig`arg`an  tovarlarinin`  sapali  boliwina,  oni  satip,  payda  ko`riwge  qiziqqan.  Tsex 

o`nermentlerge,  olardin`  isleytug`in  materiallarin  tawip  bergen.  Isleytug`in  zatlardin`  tu`rin,  razmerin, 

mug`darin, ha`tteki qanday sabaq penen tigetug`ininda  aytip turg`an. 

 

Orta  a`sirlerde  en`  u`lken  rastovshikler  shirkew  sen`erler  sawdagerler  bolg`an  Rim  papasi  Evropa 

qalalarinda  o`z  banklarina  iye  boladi.  Papanin`  alg`an  daramatlari  faorentsiya  bankasinda  saqlang`an.  Pul 

ten`geler adamlarg`a ju`da` ko`p protsent penen to`lew sha`rti menen bergen. 

 

Uliwma  XI-XV  a`sirlerde  Evropada  aqsha-tawar  qatnasti  qa`liplesip,  olardin`  ta`siri  awilliq 

elatlarg`a tiyedi. 

 

TEMA: Salib ju`risleri. 

JOBASI: 

q.

 

Ju`ristin` sebepleri ha`m baslaniwi. 

w.

 

Birinshi ju`ris ha`m salibler ma`mleketi. 

e.

 

II- ha`m keyingi ju`risler, olardin` na`tiyjeleri. 

Tayanish tu`sinigi. 

Salib  ju`risleri  aldinad  Evropadag`i  siyasiy  jag`day.  Salib  atlanisinin`  ekonomikaliq  ha`m  siyasiy 

sebepler. 

 

Salib  atlanisina  tayarliqta  papa  ha`m  Italiya  shirkewinin`  orni.  Jaqin  shig`istag`i  siyasiy  jag`day. 

Vizantiya ha`m onin` tu`rk sel`jukler menen gu`resi Klermon sobori. 1-krest atlanisi, krestshilerdin` jergilikli 

xaliqlar  u`stinen  zulimlig`i.  Diniy  ritsar`  ordenleri  2-krest  atlanisi.  Aygobiyler    ma`mleketi.  Saloxiddin 

Aynobiy.  3-krest  atlanisi.  Kipr  aralig`inan  basip  aliniwi.  4-krest  atlanisi  ha`m  onda  Venetsiyanin`  roli. 

Konstantinopol`din` krestshiler ta`repinen talaniwi. Latin imperiyasinin` du`ziliwi. Keyingi krest atlanislari. 

Shig`is ma`deniyatinin` Batis Evropadag`i tiygizgen ta`siri.   

A`debiyatlar. 

Orta A`sirler tariyxi.  T-1, M, 1991. 

Zaborov M.A.   Istoriya krestovix poxodov v dokumentax i materialax. M, 1977. 

Agibasova E.V. Donskit G.M.  Istoriya srednix vekov, M, 1982. 

 

XI-XIII  a`sirlerde  Batis  Evropa  feodallarina  Jer  Orta  ten`iz  jag`a  ellerine  ha`m  Shig`is  xaliqlarina 

qarsi  atlanislari  jo`nsiz,  basip  aliwshiliq  tu`rde  boldi.  Bul  atlanislarg`a  katolik  din  iyeleride  qatnasti, 

sonliqtan urislar dini tu`ske endi. Batis Evropa elleri feodallari, ritsarlar, Shig`is ellerinin` esabinan bayig`isi 

keldi. 

 

XI  a`sirdin`  aqirinda  shig`is  ellerde  ju`z  bergen  siyasiy  jag`daylar  batis  ellerdin`  shig`isqa 

aralasiwina jag`day tuwg`izdi. 

 

XI a`sir aqirinda Tu`rk-sel`ju`kler Bag`datti basip aladi. 1071 j. Vizantiya tu`rklerden jen`ilip, barliq 

Kishi  Aziya  elleri  tu`rk-sel`ju`klerdin`  qolina  o`tedi.  Tu`rkler  Misrg`a  qarasli  Ierusalimdi  basip  aladi. 

Ierusalim bolsa, xristianlardin` siyinatug`in orayi edi. Usi jag`daylar Evropa kotiliklerinin` qollap-quwatlawi 

menen Shig`is ellerge atlaniwg`a sebep boladi. Evropa kotolikleri, Ierusalimde Iisus Xristostin` qa`biri bar, 

al  G`payg`ambardin`G`  qa`biri  musilmanlar  basip  aldi,  sonliqtan  qa`birdi  azat  etiw  kerek  degen  uran 

taslaydi. Bul shaqiriq Evropa feodallari, shirkew basshilari, ritsar`lari ta`repinen quwatlanildi. 

 

Usi  waqitta  shig`is  ellerge  atlanis  jasawg`a  jag`day  tuwg`an  edi.  Vizantiya  imperatori 

pecheneglerden urista jen`iledi. Pechenegler Balkan yarim atawin basip aladi. Imperator Aleksey-I Komnin 

pechenegler menen uristi dawam etiw ushin Batis Evropa korollarinan ja`rdem soraydi ha`m papa Urban-II 

ge (1088-1099) elshi jiberedi. Papa bul uristi quwatlap, kotoliklerdi shig`isqa atlanisqa shaqiradi.  

 

1095-jili noyabr`de Papa Urban-II Frantsiyanin` Klermond qalasinda Xristian shirkew basshilarinin` 

a`njumaninda so`ylegen so`zinde jiynalg`an xaliqti, ritsarlardi, ruwxaniy basshilarin, feodallardi qolg`a qural 

alip G`dinsizlerdenG` G`Qudanin`G` qa`birin azat etiwde shaqiradi. Atlanisqa qatnasip, urista o`lgenler o`z 

gu`nalarinan azat boladi ha`m beyishke baradi dep isendiredi.  

 

Siriya  ha`m  Palestinada  sizlerdi  jaramli  jerler,  bayliqlar  ku`tip  tur.  Ha`r  bir  xristian  ol  jaqqa 

barg`annan  son`  bayiydi,  baxitli  boladi  dep  isendiredi.  Bug`an  isengen  adamlar  papag`a  ant  berip,  o`z 

kiyimlerine  atanaq  belgi  tag`ip,  urisqa  qatnasatug`in  boladi.  Shirkewler,  feodallar  atlanisqa  ketken 

adamlardin` sem`yalarin o`z qa`wenderligine alatug`inin aytip, olardi quwatlaydi. 

 

1096-jili  on  min`lag`an  Evropa  puxaralari  atlanisqa  shig`adi.  Olardi  manax  Petr  Am`enskiy,  ritsar 

Val`ter  Golyak,  molla  Gotshalk  basqaradi.  Ag`ash,  Balta,  ketpen,  oraq,  pishaq  penen  qurallang`an  xaliq, 

Reyn  ha`m  Dunay  da`ryalari  boylap  Konstantinopolg`a  jol  aladi.  Salib  qatnasiwshilar  jolda  aziq  awqatin 

tamamlap, ash bolip o`ledi. Jol boyi Venger, Bolgar, Grek ellerin talap, xaliqtin` narazilig`ina ushiraydi. 

 

26 

 

 

1096-jili jazda bir topar Salibshiler Konstantinopol`g`a keledi. Qalada ja`njel shig`arip xaliqti talay 

baslag`an son`, Imperator Aleksey Komnin olardi Kishi Aziyag`a qarap jiberedi. Kishi Aziyada olardi jaqsi 

qurallang`an  Turkseldjuk  a`skerleri  ku`tip  alip  ko`bisin  qirip  taslaydi.  Na`tiyjede  Evropa  puxaralarinan 

turg`an bul atlanis na`tiyjesiz pitedi.  

 

1096-jili  gu`z  ayinda  Frantsiya,  Italiya,  Germaniya  ritsarlari  jaqsi  qurallanip,  aziq-awqat  jiynap 

jolg`a  shig`adi.  Olardi  Gertsog  Godfrua  Bul`onskiy,  knyaz`  Boemund  Tarentskiy,  Balduin  Flandrskiyler 

basqaradi.  

 

Qubla Frantsiya ritsarlarin graf Raymund Tuluzskiy basqaradi. Ritsarlar o`z-ara birikpey, ha`r qiyli 

jollar menen ketip, 1097-jildin` basinda Konstantinopol`g`a jetedi ha`m sol jili jazda Kishi Aziyag`a qarap 

jol aladi. XI-a`sirde Kishi Aziyada bir-biri menen dushpan, bir neshe mayda feodalliq sel`djuk ma`mleketleri 

bar  edi.  Bul  jag`day  salibshilerdin`  ko`p  qarsiliqqa  ushiramay  ju`riwine  jag`day  tuwg`izadi.  1098-jildin` 

basinda Bolduin Flandrskiy baslag`an ritsarlar Arqa Mesopatamiyadag`i Edess qalasin alip, Edess graflig`in 

du`zedi. Basqa toparlar Siriya jerine kirip Jer Orta ten`izinin` shig`is jag`asindag`i en` bay Antioxiya qalasin 

iyeleydi.  Sol  jerde  Antioxiya  knyazin  du`zedi.  Ritsarlar  Siriyadan  Palestinag`a  qarap  ju`redi.  1099-jili 

Ierusalim alinadi. Jergilikli xaliqti talaydi. Bir meshittin` o`zinde qarsiliq ko`rsetken 10 min`lag`an adamlardi 

o`ltiredi.  

 

XII-a`sir  basinda  Krestonosetsler  basip  alg`an  jerlerinde  4  ma`mleket  du`zedi.  Siriyanin`  tu`sligi 

ha`m  Palestina  jerinde  Godfua  Bul`onskiy  basqarg`an  Ierusalim  korollig`i.  Bunin`  arqa  ta`repinde  Tripoli 

graflig`i,  Antiox  knyazlig`i,  Edess  graflig`i.  Bul  ma`mleketlerde  Evropadag`iday  feodalliq  ta`rtip  ornatadi. 

Bul ma`mleketlerdin` en` u`lkeni, ku`shlisi, olardin` basinda Ierusalim korollig`i turadi. Salibshilar du`zgen 

ma`mleketler  siyasiy jaqtan  bekkem  bolmaydi.  Olardin`  ishki  qarama-qarsilig`i menen  birge  sirttan olarg`a 

Misr ma`mleketi Turkseldjukler qa`wip tuwg`izip turadi. 

 

Krest  atlanisi  na`tiyjesinde  bir  neshe  jen`islerge  eriskennen  keyin,  bir  topar  ritsarlar,  Evropag`a 

qaytip keledi. Palestina, Siriyada qalg`an ritsarlarg`a ja`rdem beriw kerek degen siltaw menen diniy ritsarliq 

ordenler du`ziledi. Orden ag`zalari manaqshiliq penen birge, ritsarliq xizmetinde atqaradi. Ritsarlar manaxliq 

plach  yamasa  mantiya  kiyip  ju`redi.  Ritsarlardin`  ko`bisi  a`skeriy  ta`rbiya  alg`an,  qilishlardi  jaqsi  uslap 

paydalaniwdi  bilgen,  atta  jaqsi  otirip  urisa  alatug`in,  dvoryan  semyalarinan  shiqqan  jigitler  bolg`an. 

Evropada  ha`m  Palestinada  bul  orden  ag`zalarinin`  ko`plegen  jerleri  bolg`an.  Shig`is  ellerdegi  ritsarlarda 

Palestina ha`m Ierusalimde ordenler du`zedi. 

 

1.  1119-jil  Tamplierler  (frantsuzsha  tample)  ibadatxana  degen  frantsuz  ordeni.  Olardin`  jaylasqan 

jerinde burin Evreylerdin` eski ibadatxanasi bolg`an. 

 

2.  Gospital`erler  yamasa  Ioanshilar  (Iann  a`wlie  hu`rmetine  atalg`an).  Bular  en`  da`slep 

emlewxanalarda xizmet qiliw kerek bolsa, keyin ala a`skeriy ku`shke aylang`an. 

 

3.  1190-jili  nemetsler  du`zgen  Tevton  ordeni.  Bul  orden  XII-a`sirdin`  aqirinda  du`zilip,  Palestina 

jerinen Evropag`a da`r`ya boyina ko`ship baradi. Tevton ordeni Baltik jag`asindag`i jerlerdi basip aladi.  

 

XII-a`sirde  musilman  knyazlari  o`z-ara  birigip,  krestonesetslerge  soqqi  beredi.  1114-jili  Masul` 

a`miri Edess graflig`in basip aladi. Bug`an juwap retinde, Evropa Kotolik shirkewleri musilman ellerge qarsi 

2-ju`riske shaqiradi. Solay etip Salib ju`risi 1147-1149 jillari alip bariladi. Ekinshi atlanisti Frantsuz koroli 

Konrad-III basqaradi. Bul atlanista sa`tsizlik penen tamalanadi.  

XII-a`sirdin` aqirinda Misir, Siriya, Mesopatamiya elleri birigip, onin` basinda Egipet sultani Salax 

ad-Din turadi. Salax ad-Din Saliblerge qarsi gazavvat ja`riyalaydi. Salib ritsarlarin Tiveriad janinda jen`edi 

ha`m bir neshe ha`pte ishinde Siden, Beyrut, Askolon, Yaffa qalalarin iyeleydi. 1187 jili Ierusalimdi aladi. 

Salax ad-Din  qolg`a  tu`sken  bendelerdi  o`ltirmey,  satip  aliwg`a  ruxsat  beredi.  10  altin  dinarg`a  er jigitti,  5 

altin dinarg`a kelinshekti, 1 altin dinarg`a 1 bala azat etiledi.  

Salax ad-Ding`a qarsi gu`resiw ushin Evropada 3-salib atlanisi sho`lkemlesedi. 1189-1192 jillari bul 

atlanis  basinda  german  imperatori  Fridrix-I  Barbaros  Frantsiya  Koroli  Filipp-II  avgust:  Angliya  koroli 

Ruchard-I Arislan turadi.  

Germaniya  imperatori  Barbaros  o`zinshe  ketip,  palestinag`a  jete  almay,  kishi  Aziyadag`i 

(Siriyadag`i) Kilika da`r`yasina suwg`a ketip o`ledi. Imperator o`lgennen keyin, Salib qatnasiwshilardin` ,bir 

bo`legi Evropag`a qaytip ketedi.  

Angliya ha`m Frantsiya Korollari da bir-birine dushpan bolg`ani ushin birigip is qilmaydi. Richard-I 

tez  ju`rip,  Palestinag`a  barar  jolda  Sitsiliyani  basip  aladi.  Bul  ha`reketi  Filipp-II  nin`  narazilig`in  keltirip 

shig`aradi. Krest atlaniwshilari Palestinag`a kelip 1191-jili Akr qorg`anin aladi. Uris bolip atirg`an waqtinda 

Filipp-II Evropag`a ketip, Richard-I ge qarsi a`skeriy awqam du`zedi.  

Angliya koroli Irusalimdi almaqshi boladi, biraq alalmaydi. Na`tiyjede Salax ad-Din menen Richard 

arasinda kelisim du`ziledi. Salibshiler Yaffa qalasi janindag`i ten`iz jag`alarina shig`iwg`a ha`m Irusalimge 3 

jil dawaminda irkinishsiz ziyaratqa keliwine de ruxsat beredi. 

4-atlanis  papa  Inoketiy-3  din`  shaqirig`i  boyinsha  1202-1204  jillari  bolip  o`tedi.  Krest  atlanisqa 

qatnasqan  ritsarlar  en`  da`slep  Misirdi,  keyin  Vizantiyani  ha`m  Konstantinopol`  qalasin  aliwdi  na`zerde 

tutadi. Atlanisti Venetsiya ha`kimi 80 jasar Enriko o`z maqsetine paydalaniwdi waziypa etip, Venetsiyanin` 

sawdadag`i  konkurenti  Vizantiyag`a  ziyan  bermekshi  boladi.  Enriko-Dandola  1192-1205  basqarg`an  jillari 

Krestononlardan  ko`p  payda  aliw  ushin,  o`z  korablleri  menen  krestonosetslerdin`  4,5  min`  atli,  20  min` 

piyada  a`skerlerin  Venetsiyag`a  a`keliwge  kelisim  beredi.  Bul  xizmet  haqisi  ushin  krestonosetslerden  85-

min`  marok  mug`darda  gu`mis  ten`ge  soraydi.  Enriko  krestonosetslerdi  Venetsiyanin`  bir  atawina  a`kelip, 

tu`sirip  korabellerin  alip  ketip,  kelisilgen  ten`geni  beriwdi  talap  etedi.  Krestonosetsler  tek  51  min`  marok 

 

27 

 

gu`mis  ten`ge  berip,  al  qalg`an  mug`darin  Adriatik  ten`iz  jag`asindag`i  u`lken  sawda  orayi  bolg`an  Zador 

qalasin  alip,  sonnan  tu`sken  bayliqtan  beriwge  wa`de  etedi.  Na`tiyjede  Enriko  krestonosetslerge 

Venetsiyanin` suw jag`alarindag`i konkurentsiyasi bolg`an qalalardi talatadi.  

Italiya  knyazleri  Frantsiya  ha`m  Germaniya  magnatleri,  Angliya  sen`orlari  quwatlag`an 

krestonosetsler  1203-jili  Konstantinopoldi  aladi.  Qala  kvartallarin  buzadi.  Karamatli  Sofiya  aborinets 

baylig`in  talaydi.  Konstantinopol`  qalasi  aling`annan  keyin,  Vizantiya  yarimi  Batis  Evropa  ritsarlarinin` 

qolina  o`tedi.  1204-jil  Balkan  yarim  atawinda  Latin  imperiyasi  du`ziledi.  Kishi  Aziyanin`  arqa-batis 

bo`liminde Nikey imperiyasi, al Qara ten`izdin` qubla jag`alarinda Trapezund imperiyasi payda boladi. 

1261-jili  Nikey  imperatori Mixail  Paleolog  Latin  imperiyasina  narazi  bolg`an  Greklerdin` ja`rdemi 

ha`m Venetsiyanin` konkurenti genueziya a`skeriy flotinin` ku`shi menen Konstantinopol`di alip, Vizantiya 

imperiyasin  qayta  tikleydi.  Biraq  uzaq  dawam  etken  uristan  bo`lsheklengen  Vizantiya  imperiyasi  siyasiy 

jaqtan buring`iday ku`shli bolmaydi. 

XIII-a`sirde Krestonosetsler shig`is ellerge bir neshe ju`risler sho`lkemlestiredi.  

5-ju`ris  1217-1221  jillari  bolip  o`tken  atlanisqa  nemets,  Gollandiya,  Angliya,  Venger  ritsarlari 

qatnasti. 

6-ju`riske  1228-1229  jillari  Germaniya  imperatori  Fredrix-II  basshiliq  etti.  Onin`  quraminda 

Frantsuz, Angliya, Italiya ritsarlari kirip, Irusalimdi aladi, biraq ko`p uzamay musilmanlar ja`ne oni qaytarip 

aladi.  

1248-1254 jillari papa Inokentiy-7 atlanisida sa`tsizlikke ushiraydi.  

8-atlanis  1270-jili  bolip,  og`an  Korol`  Lyudovig-9  basshiliq  etip,  ritsarlar  Tuniske  shekem  jetip, 

biraq  ten`iz  jag`asinda  epidemiya  taralip,  korol`din`  o`zide  qaytis  boladi.  Usidan  keyin  shig`isqa  atlanis 

na`tiyje bermeydi. Buring`i jerler musilmanlar iyeligine o`te baslaydi. 

Na`tiyjeleri:  Shig`is  ellerge  atlanislar  na`tiyjesiz  pitti.  Salibler  basip  alg`an  ellerinde  turaqli 

ma`mleket du`ze almadi. Sonliqtan olar Evropag`a taslap ketiwge ma`jbu`r boladi.  

XIII-a`sir  aqirinda  Evropada  siyasiy  jag`dayda  bir  qansha  o`zgeredi.  Jan`a  payda  bolg`an  feodalliq 

ma`mleketler  o`z-ara  urislar  alip  baradi.  Endi  ritsarlar  Evropag`a  kerek  boladi.  Ekinshiden  Evropada 

o`ndiriwshi ku`shlerdin` o`siwi, tovar aqsha qatnastin` o`siwi, diyxanshiliqtan ko`p o`nim aliwg`a bolatug`in 

boladi. Sonliqtan ritsarlardin` bir bo`legi diyxanshiliq penen shug`illana baslaydi. 

Atlanislardan keyin Batis ha`m Shig`is eller qalalarinda sawda, ma`deniy baylanislar o`se baslaydi. 

Evropalilar  shig`is  xaliqlarinin`  o`nerment  buyimlari,  awil  xojaliq  zatlari  menen  tanisadi.  Ma`selen: jipekti 

islew,  shali,  qara  biyday,  arbuz,  limonlar  menen  tanisadi  ha`m  o`zlerinde  egedi.  Ritsarlar  shig`istin`  a`det-

u`ripleri menen tanisip, denelerin tez-tez juwip ju`riw, saqallardi duris qoyiw, shaxmat oyin menen tanisadi. 

Evropada  jel  digirmannan  paydalana  baslaydi.  O`nermentshiler  shig`istin`  na`zik  nag`islari  menen, 

bezeniw buyimlari menen tanisadi, qabil etedi. 

Qadag`alaw sorawlar. 

1. Salib ju`risleri aldindag`i Evropadag`i siyasiy jag`day. 

2. Salib ju`rislerinin` sebepleri. 

3. Salib ju`risleri. 

4. Salib ju`risleri na`tiyjeleri. 

 

 

 

 

 

 

TEMA: XI-XV a`sirlerde Frantsiya. 

JOBASI: 

XI-XIII a`srlerde Frantsiyanin` ekanomikaliq turmisi. 

XIII a`sirde Frantsiyada Korol` hu`kimetinin` ku`shewi. 

Frantsiya qalalari. 

Tayanish tu`sinigi. 

XI-XV a`sirlerde Frantsiyanin` ekanomikaliq jag`dayi. 

XI-XII  a`sirlerde  agrar  qatnasiqlar.  Diyxanlardin`  awhali.  XI-XIII  a`sir  Frantsiya  qalalari.  Olardin` 

sennorlar  menen  gu`resi.  Arqa  Frantsiya  ha`m  kammuna  ha`reketleri.  Qalalarda  tovar  puli./XIII  a`sir/ 

qatnasiqlar.  

XIII  a`sir  qalalari.  Pul  rentasinin`  tarqaliwi.  XII-XIII  a`sirlerde  korol`  ha`kimliginin`  ku`sheyiwi. 

Korol` ha`kimligi menen awqami, iri feodallar menen birigiwi.  

Korol`din`  shirkew  ha`m  mayda  ritsarlar  ja`rdeminnen  paydalaniwi.  Fillip  II  Avgust  ha`m  onin` 

Plantagentler menen gu`resiwi. Frantsiyanin` oraylasiwi ushin gu`resi. Lyudovik IX din` sud ha`m baylanis 

reformasi. Siyasati. Saliq. Papanin` Korol` menen qatnasi. General shtat. 

Ju`z jilliq uristin` baslaniwi. 1356-1358 jillari Parij ha`m Jakeriya ko`terilisi. Ko`terilistin` jen`iliwi 

ha`m na`tiyjesi. XIV a`sir I yariminda Frantsiya. Qalalar ha`m diyxanlar. 

100  jilliq  uristin`  qaytadan  baslaniwi.  Partizanlar  ha`reketi.  Janna.D  Ark.  100  jilliq  uristin`  tamam 

boliwi. Frantsiyanin` siyasiy jaqtan birigiwi. 

A`debiyatlar. 

 

28 

 

Karimov I. Tarixiy xotirasiz kelajak ywq.   T. 1998. 

Orta A`sirler tariyxi. T-I ,M. 1991. 

Kniga dlya chasniya po istorii srednix vekov. Svanidze taxrum astida , M. 1991.  

 

Orta A`sirlerde Frantsiya awil xojaliqli agrar el boldi. 

Da`nli  eginler  menen  bir  qatarda,  baqshiliq,  ju`zimgershilik  rawajlanadi.  Awil  xojaliq  miynet  qurallarina 

temir paznali gu`ndele o`giz, atlar jegip qos aydaydi. Awil xojaliq eginlerge talaptin` ku`sheyiwine baylanisli 

jan`a  egislik  jerler  ashiladi,  tog`ayliq  jerler  o`zlestiriledi.  Egislik  jerlerge  jaqsi  qarap,  eginlerdin`  o`nimin 

arttiriw  ushin  jergilikli  to`ginlerden  ko`p  paydalanadi.  XII-XIII  a`sirlerde  Frantsiyada  Normandiyada  jel 

digirmanlari  islete  baslaydi.  Diyxanshilqta  miynet  o`nimdarlig`i  o`sedi.  Frantsiya  sennorlari  jerlerdi 

diyxanlarg`a bo`lip berip, o`nidirilgen o`nimnin` bir bo`legin renta rentinde ala baslaydi. Na`tiyjede o`nimdi 

ko`birek beretug`in rentag`a o`tedi. 

 

XI-XIII  a`sirlerde  Frantsiya  qalalarinda  o`nermentshilik  awil  xojalig`inan  bo`lingennen  son`, 

qalalarda  o`nermentshilik,  sawda  tez  o`sedi.  Usi  da`wirde  Frantsiyanin`  u`lken,  ortasha  ha`m  kishi  qalalar 

payda boladi. 

 

XI-XII a`sirlerdegi Frantsiyanin` Qubla rayonlarinda o`nermentshiligi jaqsi rawajlang`an qalalarg`a 

Bordo, Tuluz, Al`bi, Monpel`e, Narbonna, Nima, Fkarkossan, Marsel`ler kiredi. Bul qalalar arqali Frantsiya 

ishki  ha`m  sirtqi  sawda,  ma`deniy  baylanislari  da  alip  bariladi.  Qalalarda  o`nermentshiler  tsex 

sho`lkemlerine  birigip  isleydi  ha`m  sol  sho`lkemler  arqali  o`zlerin  qorg`aydi,  konkurentsiyadan  saqlanadi. 

Frantsiyanin` Qubla rayonlarindag`i u`lken qalalardi saylanip qoyilatug`in konsulat basqaradi.  

Konsulatti-qala dvoryanlari, sawdagerler, o`nermentler saylaydi. 

Arqa  Frantsiya  qalalarina.  Arras,  Bove,  Sanlis,  Am`en,  Nuayon,  Lan,  Reyms  kiredi.  Bul  qalalardag`i 

o`nermentler  qoy  ju`nlerinen  suxno  tawarlar  islep  tigip,  bazarlarg`a  shig`aradi.  Bul  qalalardin`  ha`kimleri 

sennorlar bolip, qala xalqi o`zin-o`zi basqariw ushin sen`erlarg`a qarsi gu`res alip baradi. 1077 jili o`zin-o`zi 

basqariw da`rejesine iye bolg`an qala Kambr boladi. Qala xalqi G`KammunaG` du`zip, og`an o`z wa`killerin 

saylaydi. XII a`sirdin` aqirina kelip, o`zin-o`zi basqariw da`rejesine iye bolg`an qalalar qatarina Sen-Kanten, 

Vove, Lan, Suasson, Karbi, Reims qalalari erisedi.  

 

Bul qalalar o`zlerinin` ken`eslerinde qala ha`kimin saylap qoyg`an. Qala o`z sudina da iye bolg`an. 

Qala  ha`kimi  sen`erler  menen  sha`rtnamalar  du`zip,  is  alip  barg`an.  Bunday  o`zin-o`zi  basqaratug`in 

qalalardin`  ekanomika  ha`m  ma`deniy,  sawda  baylanislari  jaqsi  o`sedi.  Qalada  ha`r  qiyli  o`nermentler 

ka`rxanasi,  zerger,  temirshi,  toqimashi,  qassab,  nanbayshi  h.t.b.  islep  turadi.  Ha`r  jili  bolatug`in  sawda 

yarmarkalarg`a sirt ellerden sawdagerler kelip turg`an. 

Bazarda  sawdagerler  shit,  suxno,  teri,  mal  o`nimleri,  vino,  da`n,  baliq  penen  sawda  etken.  Usi 

da`wirde  qalalarda  xaliq  sani  da  tez  o`sedi.  XII  a`sirde  Parijde  70  min`  adam  jasag`an,  Ruanda  50  min`, 

Frantsiyanin` ortasha qalalarinda 5-7 min` adam jasag`an. Qalalar Orayliq hu`kimetti qollap-quwatlap, is alip 

barg`an. 

 

XIII  a`sirden  baslap  Frantsiya  oraylasqan  ma`mleketke  aylana  baslaydi.  Oraylasqan  ku`shli 

ma`mleket  iri  jer  iyelerinin`  narazilig`in  ha`m  xaliqtin`  ko`terilisin  basiw  ushin  kerek  boldi.  Oraylasqan 

ku`shli ma`mleket eldi sirtqi dushpannan qorg`aydi. Frantsiyada korol` hu`kimetinin` ku`sheyiwi. 1108-1137 

jillarda  Lyudovik  VI-tusinda  baslanadi  ha`m  Lyudovik  VII-  (1137-1180  j)  basqarg`an  da`wirlerde  dawam 

etedi.  VII-o`z  jerlerin  (domenlerin)  Burja,  Sans  qalalari  esabinan  ken`eytedi.  Lyudovik  VII-nin`  balasi 

Filipp-P Avgust (1180-1223) tusinda, Korol` o`z jerlerin basqa qalalar esabinan ken`eytedi. 

 

1154-jili  Frantsuz  grafi  Anjuyskiy  Genrix  Plantagen  Angliyanin`  koroli  bolip  saylanadi.  Genrix 

Plantagen Frantsiyada Anju, Ma`n, Turen`, Normandiya, Puate qalalarinda o`z menshik jerlerge iye boladi. 

Biraq  bul  jerlerdi  Filipp-P  tusinda  Frantsiyag`a  qaytarip  aladi.  Filipp-P  da`wirinde  Frantsiyada  Korol` 

hu`kimeti ja`nede ku`sheyedi. 

 

Filipp-P,  ma`mleketti  basqariwg`a  baaylanisli,  reforma  o`tkeredi.  Korol`  janinda  eldin`  abroyli 

adamlarinan  feodal,  yuristlerden,  ritsar,  ruwxaniylerden,  qala  xalqinin`  wa`killerinen  Korol`  ken`esin 

du`zedi.  Frantsiya  jerleri  demonlarg`a  yamasa  okruglerge  bo`linedi.  Olardin`  basinda  Korol`  tayarlag`an 

gubernator  yamasa  Bal`yajlar  turadi.  Bal`yajlar  o`z  sud`yasina,  saliq  jiynaytug`in  bo`limlerine,  kishi 

a`skerineiye  boladi.  Bal`yajlar  o`z  isleri  ushin  korol`g`a  jazba  tu`rde  esap  berip  turadi.  Usi  da`wirde 

Frantsiyada 20 okrug bolg`an. Frantsiyanin` qubla rayonlarinda okruglardi basqariwshini senesh dep atag`an. 

Seneshler  dvoryanlardan  qoyilg`an.  Bal`yaj  ha`m  Seneshler  Frantsiyada  Korol`  hu`kimetinin`  ku`sheyiwi 

ushin xizmet etken.  

 

Korol`  Lyudovik  IX  (1226-1270)  basqarg`an  jillari  Frantsiyada  reforma  isleri  dawam  etedi.  Bul 

da`wirde Korol` janinda kishi ken`es payda boladi. Korol`g`a en` jaqin adamlar ken`es ag`zalari bolg`an. Sud 

ken`esi,  saliqti  esap  qilatug`in  palata  du`ziledi.  Korol`  sudi,  pu`tkil  okruglerde  de  is  alip  barg`an. 

Okruglerdegi  Sud  qararina  narazi  bolg`an  adam,  Korol`  sudina  arza  jazg`an.  Arza  jazg`ani  ushin  Korol` 

sudina vznos to`legen. Uliwma Frantsiyada o`tkerilgen reformalar o`z na`tiyjesin bergen.