Pedagogikaliq instituti
Download 0.86 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Qadag`alaw sorawlari
- IX- XI a`sirlerde Batis ha`m Orayliq Evropa.
|
Sawda baylanislari
VII-XI-a`sirlerde Vizantiya qalalari Qitay, Hindistan, Tseylon qalalari ha`m Slavyan elleri bolg`an Bolgariya, Serbiya, Moroviya, Xersones jerleri menen sawda baylanisin alip baradi.
Konstantinopol`, Fessalonika Trapezunt u`lken sawda, o`nerment oraylari bolg`an. Vizantiya qalalarina Arqa Afrika, Batis Evropa, Kavkaz ellerinen sawdagerler kelip turg`an. qalalarda toqiwshiliq, teri iylewshilik, zergershilik, sabin qaynatiw, shira sog`iw, kassab, nanbayxanalari islep turg`an. o`nermentler qalalarda, shirkew janinda iri feodall jerlerinde isledi.
Vizantiya ma`mleketi jan`a payda bolg`an feodalliq du`zimge qa`liplesip is aparadi. Awil qa`wimlerin ha`m erikli diyxanlardi ma`mleket bos jatqan jerlerge otirg`iziw, olardan saliq aladi, a`skeriy xizmetke jumsadi. Na`tiyjede, Vizantiyada a`skerlerdin` sotsialliq topari payda boladi. olar stratiot dep ataladi. Stratiotlar o`z jerlerin na`sillikke qaldiriwg`a xuqiqli bolg`an. Imperiya aymag`i a`skeriy okruglerge afemag`a bolinedi. Olardi basqariwfemalardin` biyliginde boladi. Strationtn`z qolina a`skeriy ha`m puxaralar xukimetin aladi. Bunday fermerlerdi du`zip, eldi basqariw Vizantiyaimperiyasinin` o`zgesheliklerinin` aqsha-finans islerin, a`skeriy floti jag`daylarin jaqsilawg`a jag`day tuwg`izadi. Vizantiyanin` Evropa bo`liminde 12, Aziya bo`liminde 14 femleri boladi.
14
Iri jer iyelerinin` o`siwi, erikli diyxanlardin` jersizleniwi, imperiyadag`i awir saliqlar xaliq narazilig`in keltirip shig`aradi. Ma`mleketlik du`zimge qarsi naraziliq eres formasinda bolip, ol VII-a`sirde pavlikian eresi formasinda baslanadi. (Pavl apostol atina baylanisli ag`im). Ko`terilis Armeniyada kelip shig`ip keyin ala Vizantiya, Kishi Aziya ellerine taraydi. Ko`terlisshilerdi qullar, qala xalqi, diyxanlar quwatlaydi. Ko`terlisshilerdin` tu`siniwinshe du`n`ya bir-birine qarama-qarsi eki ku`shten turadi. Jaqsiliq ha`m jamanliq. Jerdegi bayliqlar ha`m shirkew iyelerinin` bayliqlari bul jamanliqti quwatlag`an shaytanlar ta`repinen beriledi. Sonliqtan barliq bayliqti ten`lestiriw, yamasa joq etiwdi talap etti. Olar manaximliqqa, tu`sine siyiniwshiliqqa qarsi boladi. Biraq bul qozg`alis ta feodallar ta`repinen qatti basiladi.
VIII-a`sirde Vizantiyanin` siyasiy jaqtan to`menlew da`wiri baslanadi. 673-698 jillari Vizantiyanin` Arqa Afrikadag`i jerlerin arablar jawlap aladi. Arablar Kishi Aziya ha`m Armeniyag`a atlanis jasaydi. Vizantiyag`a arqa jaqtan Bolgarlar qa`wip tuwg`izadi. 717-jili Vizantiya hu`kimler basina a`skerlerdin` ja`rdemi menen Kishi Aziyali L`vo-Sh Isavrom keledi ha`m 717-802-jllari Isavrom dikafiyasin du`zedi.
717-718 jillari Arablar Konstantinopoldi qamaqqa aladi, biraq qalani jawlap ala almaydi. 741-773- jillari Konstantin V tusinda Vizantiya arablar u`stinen jen`iske erisedi. Bul jen`isten keyin, Vizantiyada a`skeriy feodallardin` (fem aristokretlerdin`) da`rejesi jaqsilanadi. A`sker basshilari iri jerlerge iye boladi. Basqariw islerge aralasip, shirkew jerlerin iyelewge ha`reket etedi.
VIII-IX a`sirlerde Vizantiyada mu`sindi (putk) jaqlawshi ha`m oni qaralawshi (biykarlawshi)lardin` gu`resi kelip shig`adi.
VIII-IX a`sirlerde mu`singe siyiniwshi ha`m og`an qarsi toparlar arasinda qarama-qarsiliq kelip shig`adi. 726-jili Imperator L`vko-Sh mu`singe siyiniwshiliqqa qarsi qarar shig`aradi. Mu`singe siyiniwshi shirkew iyelerinin` jerlerin rider-aristokratlarg`a alip beredi. A`sker basshilarina beretug`in monastlardin` jerleri-xaristikiya dep ataladi, yag`iniy hayir-saqawat degen ma`niste. VIII-a`sirde Vizantiyada a`skeriy feodallardin` orni ku`sheyedi. Konstantin-V tusinda monastler kazarmag`a aylanadi. Monsxlaridan u`ylenip, sem`ya quriwdi talap etedi. Monasxlar jerleri alinadi. Usinday jol menen waqitsha bolsa da, imperator ma`mlekettin` siyasiy awhalin jaqsilawg`a ha`reket etedi.
821-jili Kishi Aziyada a`sker komandiri Foma basshilig`inda jersizlengen diyxanlardin` qozg`alan`i kelip shig`adi. Ko`terliske jersizlengen armyan, slavyanlar qatnasadi. Ko`terlisshilerdi mu`singe siyiniwshiliqti qayta tiklew kerek degen talap penen pavlikmanlar, eretikler qollaydi. Foma jaqsi qurallang`an armiya du`zedi, onin` ta`repine Kishi Aziya a`skeriy flotina qosiladi. Foma o`zin imperator dep ja`riyalaydi ha`m arablardin` ja`rdemi menen ol, Antioxiyada imperator tajisin kiyip, o`z ta`repdarlari menen Konstantinopol`g`a qarap ju`redi. Qalani bir jil dawaminda qammaqqa aladi. Biraq imperator Mixail-II (820- 829 j.j.) Foma ta`repdarin jer beremen dep, wa`de berip, o`z ta`repine qaratadi. Foma ko`terilisin basiwg`a, Bolgariya patshasi Omarti armiyasi ja`rdem beredi. 823-jili Foma qolg`a tu`sip, o`ltiriledi. Na`tiyjede ko`terilis jen`iledi. Solay etip xaliq qozg`alan`i jaqsi qurallang`an a`sker ta`repinen basiladi. Biraq ko`terilistin` juwmag`in esapqa alip, 848-jili Imperator Feodare ta`repinen mu`singe siyiniwshiliqqa ruxsat etiledi. Shirkew monastrler o`z jerlerine yielik ete baslaydi. IX-a`sirdin` II-yariminda XI-a`sirde Vizantiya Makedoniya aralarinan shiqqan adamlar basqaradi. Onin` birinshi wa`kili Vasiliy-I Makedon boladi. Ol 867-1056 jillari iri feodallarg`a (dinatlarg`a) su`yenip siyasat ju`rgizedi. 923-jili Vizantiya hu`kimetinin` siyasatina narazi bolg`an ko`terilisi kelip shig`adi. 931- 932-jillari elde asharshiliq, keselshilik sebebinen, u`lken qozg`alan` Kishi Aziyada payda boladi. Ko`terilis Vasiliy basshilig`inda bolip, ol ko`p uzamay uslanip, qoli kesiledi. Biraq ol qamaqtan qaship, o`zine mistan qol saldiradi. Imperator Lakapin (919-944 j.j.) ko`terilisti basadi. Vasiliy uslanip, otqa jag`iladi. Xaliq narazilig`inan keyin, imperator mayda diyxan jerlerin zorlap aliwdi qadag`an etedi. Zorlap alg`an jerler qaytip beriledi. Biraq dinatlar imperator nizamin orinlamaydi. Vizantiya qalalari: Imperiyada qalalar, ma`deniy sawda, ilim oraylari boladi. En` u`lken qalalarg`a Konstantinopol`, Fesealonika, Trapezunt, Amastrada, Patri, Fivi, Kornf, t.b. boladi. Qala o`nermentleri o`z ka`sibi boyinsha korparatsiyag`a birigip isleydi. Vizantiya korparatsiyalarinda Batis Evropa qalalarina qarag`anda, qul miynetlerinen paydalaniwi boldi. Qaladag`i o`nermentshiler, toqimashilq, zergerlik, nanbayshiliq, teri iylew, qassabshiliq t.b. shug`illandi. IX-X-a`sirlerde Vizantiya arablar menen uzaq waqit uris alip baradi. X-a`sir ortasinda arablardin` mayda iyeliklerge bo`liniwinen paydalang`an Vizantiya, 961-jili Xrit atawin, Kishi Aziyanin` bir bo`limin, Siriya ha`m Mesopatamiyanin` joqarg`i ta`replerin qaratadi. Vizantiya Armeniya ha`m Gruziyani qaratadi. IX-XI-a`sirlerde Vizantiya Slavyanlar menen siyasiy-ekonomikaliq sawda baylanista boladi.
Orta a`sirlerdin` basinda Vizantiya ma`deniyati jaqsi o`sedi. Vizantiya ko`p eller menen sawda islerin alip baradi ha`m baylanista boladi. Vizantiya qalalari tek o`nermentshilik ha`m sawda orayi g`ana emes, al ma`deniyat orayi da boldi. Vizantiyada bilimli adamlar Batis Evropadan da ko`p boldi. Ha`tte diyxanlar menen o`nermentler arasinda sawatli adamlar ushirasatug`in edi. Diniy mektepler menen birge ma`mleketlik ha`m jeke 15
mekteplerde ashildi. Olarda g`a`rejetli adamlardin` balalari oqiwdi, jaziwdi ha`m esaplawdi u`yrendi. Mekteplerde diniy kitaplardan basqa, a`yyemgi alimlardin` miynetleri, Gomerdin` poemalari, Esxil ha`m Sofokoldin` tragediyalarin u`yrendi. Evropada birinshi joqari mektep Konstntinopol`de ashildi. Bul jerde joqari meditsina uchelisheside isleydi. Vizantiyada matematika a`sirese algebra tabisli rawajlandi. O`nermentshiliktin` ha`m meditsinanin` rawajlaniwi ximiyani u`yreniwge ja`rdem berdi. Shiyshe ha`m boyawlar tayarlawdin` a`yyemgi retseptleri- tex saqlang`an edi. Neft` ha`m smola aralaspasinan janatug`in G`Grek otiG`n oylap tapqan, oni suw menen o`shiriwge bolmaytug`in edi. Oni arnawli trubalardan ot aship, dushpan kemelerin ha`m qorg`anlarin o`rtep jiberdi. Vizantiyalilar G`Grek otiG`nin` ja`rdemi menen ko`p g`ana jen`islerge erisken edi. Vizantiyada tariyx ha`m geografiya pa`nleri og`ada jaqsi rawajlang`an edi. Geograflar karta ha`m qalalnin` planin sizip biletug`in edi. Bul ele sol waqitlarda Batista bolip ko`rmegen is edi. Tariyxshilar o`zleri qatnasqan waqiyalardi izbe-iz jazip bayan etken. Vizantiyada antik iskusstvonin` ko`p g`ana estelikleri saqlang`an. Olardi izlep tapqan ha`m paytaxtti bezew ushin alip kelingen. Konstantinopol` ha`dden tis sa`n-saltanatli etip saling`an. Onin` tiykarg`i ko`shelerinde bir neshe onlag`an, og`ada u`lken saraylar menen xramler boy tiklegen edi. San-saltanatli qurilislar adamlarda imperator hu`kimetinin` qu`diretine ha`m bekkemligine isenim tuwdiriwi tiyis edi. Xristian dini xramnin` waziypasi ha`m du`zlisin o`zgertti. A`yyemgi grek xraminda qudaydin` statiyasi jaydin` ishine qoyildi, al diniy saltanatlar jaydin` aldindag`i ashiq maydanda o`tkerildi. Sonliqtan grek xramlarinin` sirtqi jag`an ayriqsha bezewge ha`reket etti. Xristianlar bolsa, uliwma hayat oqiw ushin shirkewdin` ishine jiynalisatig`in edi, usig`an baylanisli arxitektorlar jaylardin` ishkerisin suliw etiwge ayriqsha tirisatug`in edi. Yustinian da`wirinde Konstantinopol`da saling`an A`wlie Sofiya xrami Vizantiya arxitekturasinin` en` a`jayip shig`armasi edi. Oni G`Karamatlinin` karamatlisiG` dep atap, oni qosiqlarda jirladi. Imperator qarejetti ayamadi: Ol bul xramdi paytaxttin` ha`m pu`tkil imperiyanin` bas shirkewi etkisi keldi. Xramdi 10min` adam 5 jil dawaminda saldi. Sol da`wir ushin bul ku`ta` tez saling`an edi. Xramnin` qurilisina en` dan`qi shiqqan arxitektorlar basshiliq etti. Oni bezew islerin imperiyanin` ha`r qiyli walayatlarinan shaqirilg`an en` jaqsi ustalar isledi. Xram ishinin` ken`ligi ha`m go`zzallig`i ha`mmeni hayran qaldirdi. Xram ha`m saraylardin` diywallari mozaykalar menen ha`r qiyli ren`degi mayda taslar yamasa ren`li shiyshe siniqlari smal`tlar qoyilip islengen su`wretler menen bezeldi. Smal`tlar ha`r qiyli qiyaqtag`i qam sibawg`a jabistirildi. Tamashago`yler jay ishinde ju`rgende bezewlerde berilgen jaqtiliq og`an ha`r qiyli ren`lerge shashirap, go`zzal bolip bo`linedi. Xramlarg`a Ikonaler qudayinin` jivopis` tu`rinde saling`an «su`wreti», «a`wliye», «diniy kitaplardan» aling`an ayirim ko`rinisler saling`an. Su`wretshiler ikonlardi tegis ag`ash taxtalarg`a boyawlar menen saling`an. Olar bul shig`armalarinda adamnin` ishki du`n`yasin, ysirese onin` diniy ko`terin`kiligin ha`m sezimlerin su`wretlewge ha`reket etti. Altin yamasa hawa ren`degi boyaaw fondinda saling`an figuralar bir tegis ha`m qatip qalg`an. Al bet alpetinde kewillilik ha`m bir na`rsege tigilip, qarap turg`an siyaqli ko`rinedi. Bunda proportsiya a`dettegishe saqlanbag`an. Bir su`wrettin` o`zinde Xristtin` su`wreti basqalarina qarag`anda a`dewir u`lken etip, al minara ha`m terekler adamlarg`a qarag`anda turqi kishi etip saling`an. Orta a`sirdin` basinda Vizantiya Evropanin` en` a`hmiyetli, en` ma`deniyatli eli boldi. Basqa ellerdin` korollari, knyazlari, episkoplari Vizantiyadan su`wretshiler, arxitektorlar, zergerler shaqirdi. Bilimge ha`wes jaslar matematika, miditsinani, Rim nizamlarin u`yreniw ushin Konstantinopol`g`a keldi. Evropa ellerinin` arxitektorlari menen su`wretshileri Vizantiyanin` sheberliginen u`yrendi. Vizantiya ma`deniyati a`sirese Qubla ha`m Shig`is slavyanlardin` ma`deniyatlarina u`lken ta`sir etedi. Bolgariya Serbiya ha`m Rus` Vizantiyadan Xristian dinin qabil etedi. Grek tilinen slavyan tiline ko`plegen kitaplar awdariladi. Ruslardag`i birinshi tas xramlardi Vizantiyadan shaqirilg`an arxitektorlar kelip saladi. Erte orta a`sirdegi Vizantiya ma`deniyati menen Orta Aziya xaliqlarinin` madeniyatin salistirsaq, bul jerde ma`deniyat joqari da`rejede o`sedi, Orta a`sirde Buxara ha`m Gurgandj u`lken ma`deniy, diniy ilimiy orayg`a aylanadi. Bul qalalarda u`lken kitap bazarlari islep turadi. Buxarada Rudaki, Dakiki ha`m Firdousi miynetlerin do`retedi. Dakiki X-a`sirdin` aqirinda, Iran ha`m Orta Aziyani arablar jawlap alg`ani tariyxi haqqinda Shaxnama jaziwg`a kirisedi. Dakikidin` o`limi menen ol miynet pitpey qaladi. Shaxnamani XI-a`sir basinda Maxmud G`aznaviy 998-1030 jillari patshaliq etken da`wirinde Firdausi jazip pitkeredi. Firdausi Shaxnamni 37 jasta baslap 71 jasinda tamamlaydi. Onda Iran ha`m Orta Aziya Xaliqlardin` tariyxin arablar jawlap alg`ang`a deyin da`wirin jazadi. IX-XI a`sirlerde jasap matematika ilimin rawajlandirg`an Al-Xorezmiy, Axmad al-Ferganiyler boldi. Bulardan basqa Orta Aziyadan shig`ip jahan ilimine ulken jan`aliqlar qosqan Ibn Sino, al-Beruniy, al-Farabiyler boldi. XI-a`sirde Gurganchte Xorezmshax Mamun-II tusinda Gurgenchte Mamun akademiyasi ashildi. Bul ilimli orayda Ibn Sino, tariyxshi Ibn Miskaveyk, matematik Abu Nasr ibn Irak, medik Xasan Xammar t.b. isleydi. Beruniy usi akademiyani basqaradi. Orta Aziyada ko`plegen arxitekturaliq imaratlar salinadi. Orta a`sirde Orta Aziyada ju`da` bay ma`deniyatli el boladi.
16
Vizantiya ma`deniyati a`sirese qubla ha`m shig`is slavyanlardin` ma`deniyatina u`lken ta`sir etti. Bolgariya, Serbiya ha`m Rus` Vizantiyadan xristian dinin qabilladi. Grek tilinen slavyan tiline ko`plegen kitaplar awdarildi. Rus`tegi en` birinshi tas xramlardi Vizantiya arxitektorlari saldi. Usinin` arqasinda a`yyemgi jaziwlar menen ilimpazlardin` ko`pshilik qol jazbalari Vizantiyada saqlanip bizin` da`wirimizge shekem kelip jetti. Qadag`alaw sorawlari 1. Vizantiyada erte feodalliq ja`miyet. 2. Feodalliq qatnasiqlardin` o`siwi. 3. Vizantiya qalalari, sawda baylanislar. 4. Yustinyan da`wirinde Vizantiya. 5. Yustinyannin` siyasati. 6. Yustinyan da`wirinde o`tkerilgen reforma. 7. Vizantiya ma`deniyati.
TEMA: IX- XI a`sirlerde Batis ha`m Orayliq Evropa. REJE:
1. IX-XI a`sirlerde Evropadag`i siyasiy jag`day. 2. IX-XI a`sirlerde feodalliq du`zimnin` bekkemleniwi. Tayanish tu`sinikler: IX-XI a`sirlerde Batis Evropa. 2 saat. IX-XI a`sirlerde Batis Evropa ma`mleketleri XI-a`sirdin` aqirinda Batis Evropa ma`mleketlerinde feodalliq du`zimnin` ornawi feodalliq ja`ma`a`ti ekonomikaliq formatsiyanin` tiykarg`i belgileri. Feodal ja`miyetindegi klasslar. Diyxanlar. Feodallar klasi ha`m feodal ierarxiya feodalliq turmis ha`m xaliq. A`debiyatlar: 1. Karimov I. G`Tarixi xotirasiz kelajak ywqG` T, 1998 y. 2. Orta a`sirler tariyxi T-1, M-1991.
IX-XI a`sirlerde Batis Evropanin` ko`pshilik ellerinde feodalliq qatnas ornaydi. Buring`i mayda iyelikler, qurallar, gertsoglar, knyaz`lar, oraylasqan feodalliq ma`mleket do`geregine birige baslaydi.
870-jili Mersen kelisimi boyinsha Frantsiya ha`m Germaniya Lotaringani o`z-ara bo`lisedi, al 925- jili Lotaringiya Germaniyag`a qosiladi. 938-jili Joqari ha`m to`mengi Burguniyalar birigip, 1033-jili Burguniya korolligi dep ataladi. Germaniyag`a qosiladi. VIII-a`sirde Ispaniya vesgotlarin arablar jawlap alip, 929-jili Pireney yarim atawinda Kordova xalifatin du`zedi. XI-a`sirde Kardova mayda A`mirabatlarg`a bo`linip ketedi.
Pireney yarim atawinin` arqa tawli rayonlarinda Asturiya korollig`i du`zilip, ol arablardan o`z g`a`rezsizligin saqlap qalip, keleshekte Ispan ma`mleketinin` tiykarin saldi.
829-jili Britaniyanin` Angolo-sans qa`wimleri Angliya Korollig`in payda etedi. Britaniyanin` arqa ta`repinde jasag`an kel`t qa`wimleri Shotlandiya korollig`in du`zedi.
IX-XI a`sirde Skandinoviyadag`i Daniya, Shvetsiya, Norvegiya ellerinde de feodalliq qatnasiqlari qa`liplesip, rawajlanadi. VIII-a`sirde Daniya, IX-a`sirdin` aqirinda Norvegiya, XI-a`sirde Shvetsiya korolliqlari du`ziledi. IX-X a`sirlerde Shig`is ha`m Orayliq Evropa ellerinde de feodalliq qatnasiqlar tez o`sedi. Ladaga ko`linen Volga aralig`inda Russ` ma`mleketi, X-a`sirde Pol`sha, IX-a`sirde Chexiya, VIII- a`sirde Axor`yanda Bolgariya ma`mleketleri payda boladi.
911-jili Frantsiya koroli Prostavatiy normanlardin` (Daniya, Norvegiya, Shvetsiya), Sena da`r`ya alabina ornalasiwina ruxsat etedi. X-a`sirde usi jerde Normandiya gertsogi du`ziledi. XI-a`sirde Normanlar, Gabraxter bug`azi arqali o`tip, Jer Orta ten`izindegi Sitsiliya atawin arablardan azat etip, 1130-jili Sitsiliya korollig`in du`zedi. Orta a`sirlerde Shvedlerdi «Varyaglar» dep atag`an. Varyaglar Fin qoltig`inan shig`ip, suw joli arqali Konstattinopol`g`a baradi. Tariyxta Shvedler o`tken joldi «Veryagler» joli dep ataladi.
Slavyan knyaz`leri vergler menen ko`p waqit uris alip barg`an. Geode varyagler slavyan knyaz`lerine jallanip, a`skerlik xizmette bolg`an.
IX-XI a`sirlerde Batis Evropada feodalliq qatnasiqlar ornawi menen ja`miyette eki sotsialliq toparlar, iri jer iyeleri ha`m diyxanlar payda boladi. Iri jer iyeleri ha`r tu`rli sebepler menen mayda erikli diyxanlardi o`zlerine g`a`rezli etip islete baslaydi. Buring`i ekrikli qa`wim ag`zalari endi ma`jbu`riy tu`rde feodal jerlerinde islewge ma`jbu`r boladi.
VIII-XI a`sirlerde, feodalliq xojaliqlar o`zin-o`zleri ta`miyinleydi. Olar jerlerin arendag`a berip, bir qansha oborok, saliq o`ndiredi. Qullardin` miynetlerinen de paydalaniw dawam etedi. IX-XI a`sirlerde awil- xojalig`inda ko`birek at-ko`likler paydalanadi. Temir paznali gu`nde menen jer su`redi. Tirma basadi. Jinayat islegen adamlardi o`zleri sudlaydi. Iri jer iyeleri ma`mleketten g`a`rezsiz jasawg`a ha`reket etedi. Solay etip siyasiy jaqtan g`a`rezsiz ma`mleket boliwg`a usinadi.
Feodalliq qorg`anlar qurip, no`kerler jallap, urislar alip baradi. Feodallar biyikligi 60 metr bolg`an, eki qabatli jaylarda turadi. Birinshi qabatta qural-jaraq, sklad, mallari, no`kerleri, xizmetkerleri jasasa, joqari qabatta o`zleri turadi.
IX-XI a`sirlerde Evropada ko`birek awir jaraqli atli a`skerler ken` taraladi. Olar ritsar` dep ataladi. Ritsar` nemets so`zi, «atli a`sker» degen ma`nide. 17
Ritsarlar atta nayza, qilish balta, qalxan, temir sawit, basqa temir qalpaq kiyip, sawashlarg`a tu`sken. Ju`zine temir setkani japqan.
Er ju`rek, ku`shli jigitler ritsarliqqa qabil etilgen ha`m olar jaqsi hu`rmetke iye bolg`an. Ritsarlar haqqinda roman, povest`, qosiqlar jazilg`an. Feodallar o`z balalarin ritsarliqqa tayarlag`an, atta ju`riwdi, qural alip urisiwdi u`yretken. 18-20 jastan baslap ritsarliqqa qabil etilgen. Ritsarlardin` jarisin o`tkerip turg`an. Onda ritsarlar ku`sh alisqan. Bul jarislarg`a korollar, ritsarlardin` ata-analari qatnasqani, geyde ritsarlar o`lipte qalg`an. Qadag`alaw sorawlar:
1. IX-XI a`sirlerde Batis Evropa. 2. IX-XI a`sirlerde Orayliq Evropa.
3. IX-XI Evropada siyasiy jag`day. 18
TEMA: IX-XI a`sirlerde Frantsiya. REJE:
1. IX-XI a`sirlerde Evropada siyasiy jag`daylar.
2. IX-XI a`sirlerde Frantsiya. 3. IX-XI a`sirde Frantsiya ma`deniyati. Tayanish tu`sinikler:
Frantsiya korolliginin` payda boliwi ha`m onin` I-etapi. IX-XI a`sirlerde Frantsiyanin` ekonomikasi. Kapetinglerdin` hu`kimdarlig`i. Krepostnoy ha`m erkin diyxanlar. Diyxanlar qozg`alan`i. Awil xojalig`i. Sawda. Ma`deniyat. Frantsiyada feodalliq qatnasiqlardin` o`siwi, tiykarlari. A`debiyatlar:
1. Karimov I «Tarixiy xotirasiz kelajak ywq» T, 1998 y. 2. Orta a`sirler tariyxi. T-1. M, 1991.
aldina ma`mleketke aylanadi. IX-a`sirden bslap Frantsiya dep, onin` arqa jag`asindag`i jerler atalg`an. Frantsiya so`zi Parij do`geregindegi Il`de Frans atinan kelip shiqqan. X-a`sirden baslap Frantsiya dep atala baslaydi.
X-XI-a`sirlerde Frantsiyada bir neshe feodalliq grarlar, gertsoglar, bolg`an. La-Mansh` jag`alarinda Normand gerqozlig`i, Lu-ara da`r`yanin` orta alabinda Blua, Turen`, Anju, Puatu, Shampan`, Burgund gortsilari, Bulardan basqa Orayliq Frantsiyada Tutsz, Overn` graflig`i bolg`an.
X a`sirde Frantsiyada Frank, German gall-rim xaliqlari uzaq da`wir birge jsap, keyin olardan o`z-ara aralasiwinan Frantsiya xalqi qa`liplesedi. X-a`sirde Frantsiya kopetinglerden shiqqan Korol` bsqarg`an. Korolg`a ma`mleket basshisi sipatinda gertsog, graflar, shirkewler bag`iniwi kerek bolg`an. Biraq is ju`zinde gertsog, graflar Korolg`a bag`inbawg`a ha`reket etken. Olar o`z drujinalarina, sudina iye bolg`an ha`m o`z- ara urislar alip barg`an. Graf ha`m gertsoglarda o`z ten`gelerin shig`arg`an. Olardin` pa`rmanlari o`z bsqarip otirg`an jerlerde tuwri orinlaniwi sha`rt bolg`an.
IX-XI a`sirlerde Frantsiya Korol`din` hu`kimeti xaliqsiz bolg`an. Frantsiya korol` m/m atag`ani menen tiykarg`i ku`sh, bay iri feodallardin` qolinda bolg`an. Frantsiyani 987 jilg`a shekem Karolingler dinastiyasinan shiqqan adamlar basqarg`an. 987 jildan keyin, Gugo kapet graf korol` bolip, XVIII a`sirdin` aqirina shekem frantsiyag`a kapetingler dinastiyasinan shiqqan korollar basqaradi.
X-XI a`sirlerde Frantsiya puxaralarinin` sotsial-ekonomikaliq turmisi awir boladi. Diyxanlar, feodallar jerinen ketiwge huqiqi bolmaydi. Ashliq, uris jillari adamlar ko`p o`lgen. Na`tijede jiyi-jiyi diyxanlar ko`terilisi bolip turg`an. biraq puxaralardin` narazilig`i tez-tez basilip turg`an. Qadag`alaw sorawlar:
1. IX-XI a`sirlerde Frantsiyada siyasiy jag`day. 2. IX-XI a`sirlerde Frantsiya.
Download 0.86 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|