Pedagogikaliq instituti

TEMA: XV-a`sir aqiri XVI-a`sir basinda Rossiyada oraylasqan ma`mleket. 

JOBASI: 

1. Oraylasqan ma`mleketti basqariw. 

2. Krepestnoy huqiqtin` bekitiliwi. 

3. Rossiya imperiyasina Volga boyi ha`m Batis Sibir jerlerinin` qarawi. 

4. XIV-XVI-a`sirlerde Ma`deniyat.  

 

51 

 

Tayanish tu`sinigi. 

Rus  knyazlerdin`  bir  oraylasqan  ma`mleketke  birigiwi.  Ivan-III  da`wirinde  Rus  ma`mleketi.  Ivan-III 

da`wirinde  Rus  ma`mleketi  siyasati.  Ruslardin`  Sibir  jerlerine  aralasiwi.  Ruslar  Shig`is  Evropa 

ma`mleketleri. 

A`debiyatlar. 

Istoriya SSSR. T-1, M, 1985. 

Istoriya SSSR s drevneyshix vremen do kontsa XVIIIvek. M, 1983  

Tixvinskiy S.L. Vsemirnaya istoriya. M., 1988. 

 

XV-a`sir aqiri XVI-a`sir basinda rus jerleri bir oraylasqan ma`mleketke birigedi. Ulli Moskva knyazi 

ha`kimligin  rus  jerleri  moyinlaydi.  Tek  Ulli  Moskva  knyazi  g`ana  huqiq  shig`aradi,  a`sker  jiynaydi,  uris 

dag`azalaydi,  tinishliq  kelisim  du`zedi,  tenge  pul  basip  shig`aradi.  Ulli  knyaz,  Bayarlar  dumyasi  menen 

ken`esedi,  Rus  jerlerine  ulli  knyaz  ha`m  bayar  dumyasi  basshi  tayarlap  jiberedi.  Bul  basshilar  knyaz 

pa`rmanlarin orinlaniwin qadag`alaydi, saliq jiynaydi, sudlaydi. 

Oraylasqan  ma`mlekettin`  qa`liplesiwi  menen  Rus  jerlerine  bir  huqiq  shig`aradi.  1497-jili  Ivan-III 

huqiqlar  jiynag`in  (sudebnik)  shig`aradi.  Barliq  jerde  diyxanlardin`  feodal  jerinen  ketiwi  ha`r  jili  tek  26-

noyabr`  Yur`ev  ku`ni  dep  belgileydi.  Diyxanlar  Yur`ev  ku`ninen  buring`i  ha`pte  ishinde  yamasa  Yur`ev 

ku`ninen  keyin  bir  ha`pte  ishinde  ketiwge  huqiqi  boladi.  Bul  son`g`i  gu`z  ayinda  diyxanshiliq  jiynalip 

aling`an waqta boladi. 

Yur`ev ku`ni ketiw ushin diyxan vznosina 1 rubl tog`ayli rayonlarda yarim rubl to`legen. Yarim rublge 

100  puddan  yamasa  7  pud  bal  bergen.  1497-jig`i  huqiq  Rossiyanin`  barliq  aymag`inda  krepostliq  huqiqti 

buza baslaydi. Diyxanlar jerge bekitilip ha`r jaqqa kete almag`an. 

Shirkewler  u`lken  jer  iyesine  aynalg`an.  XIV-XVI-a`sirlerde  Rossiyada  180  dey  Manastrlar  payda 

boladi.  Geybir  Manastrlarg`a  140-200  dey  awillar  qarag`an.  Oraylasqan  Rus  ma`mleketinin`  oray  Moskva 

boladi. Kremel`  do`gereginde  tastan  diywal  salinadi, diywallar  bashnyalar  menen  bezeledi. Kreml`da jan`a 

tastan  saray  salinadi.  Kremel  jumisina  Ivan-III  Arastotal  Fnaravanti  degen  Italiyadan  arxitektor  shaqirtip 

isletedi.  Arxitektor  Kremel`da  sirt  elshilerin  qabil  etetug`in  Granovit  palatasin  saldiradi.  Ivan-III  eki  basli 

bu`rkit bolg`an Vizantiya gerbin qabil etedi. 

Rus jerleri Moskva do`geregine birigiwi 1505-1533 jillari Ivan-III uli Vasiliy-III tusinda tamalanadi. 

Ivan-III, Vasiliy-III saraylarina sirt elden ko`p elshiler keledi. Moskvag`a Pskov, Ryazan knyazleri qosiladi. 

Litva menen urista burin Litva alg`an Smolenskiy jeri Moskva qosiladi. 

Barliq  Rus  jeri  bir  orayg`a  birigip,  mayda  urislar  tamam  boladi.  Rus  ma`mleketke  Ruslardan  basqa 

udmurd,  mordva,  karaller,  komiler  tag`i  basqalar  qaraydi.  Rus  jeri  dushpanlardan  azat  bolip  o`zinin` 

rawajlaniw, ko`teriliw jolina tu`sedi.  

XVI-a`sirde  Rossiya  rawajlaniw  jolina  tu`sedi.  Awil  xojalig`i,  sawda  o`sedi.  Qalalar  sani  ko`beyedi. 

Rossiya  Gollandiya,  Angliya  menen  sawda  baylanisin  ornatadi.  1533-1584-jillari  Ivan-IV  Grozniy 

dvoryanlarg`a su`yenip, is alip baradi. 1547-jili Uspen soborinda barliq rus jerinin` patshasi degen ataq aladi. 

Patsha  dvoryanlarg`a  a`skerden  xizmet  etkeni  ushin  jer  beredi.  Eger,  dvoryan  a`skeri  xizmet  etpese, 

onda onin` pomest`yasi qayta alinadi. Demek dvoryanlar Moskva patshasina g`a`rezli bolg`an. XVI-a`sirde 

diyxanlardi feodal jerlerine bekitip qoyg`annan keyin, olardan oborok salig`in aqsha menen o`ndire baslaydi. 

Diyxanlardin`  narazilig`i  kelip  shig`adi.  Olar  Ural  boylarina  yamasa  tog`aylarg`a  qashadi,  feodallardin` 

jerlerin basip aladi, hu`jjetlerin joq etedi.  

1547-jili  xaliq  ko`terilisi  Moskvada  bolip  o`tedi.  Xaliq  narazilig`inan  keyin  XVI-a`sirdin`  50-jillari 

reforma  o`tkeriledi.  Barliq  basqariw  isleri  oraydan  pa`rman  menen  alip  barilatug`in  boladi.  Elshi  boyinsha 

pa`rman,  sirt  eller  menen  so`ylesiw  ju`rgiziw,  Pushkar  pa`rman  artileriya  isleri,  Yamskoy  parman-pochta 

baylanislari ushin. Ha`r bir pa`rmannin` basinda belgili boyar turdi. 

Ma`mleketlik  islerdi  sheshiw  ushin  patsha  Rossiya  jerlerinen  wa`killer  shag`irip,  jiynalis  yag`iniy 

zemskiy  sobor  o`tkeretug`in  bolg`an.  Onin`  quramina:  boyarlar,  dvoryanlar,  ruwxaniyler,  sawdager  t.b. 

kirgen.  Soborda  uris,  pitim,  saliq  ma`seleleri  qaralg`an.  1550-jili  sobor  Sudebnik  degen  pa`rman  shig`arip, 

onda  diyxanlardi  Yur`ev  ku`ni  azat  etiw  haqqinda  qarar  qabil  etti.  Reforma  ma`mleketti  basqariwdi 

oraylastirdi. Ivan-IV Grozniy burin rastag`a aldina ha`kimshilik qilg`an knyazlerge shek qoydi.  

1565-jili  Ivan-IV  Grozniy  ma`mleketlik  ha`kimyatti  ja`nede  bekkemlew,  boyarlarg`a  qarsi  gu`res, 

diyxanlardi  jerge  bekitip  qoyiw  ushin  oprichnin  qabil  etti.  1564-jili  Ivan  Grozniy  Moskvadan  110  km 

qashiqta  jaylasqan  Aleksandrov  slobodasina  baradi.  Ol  o`zine  ma`mlekettin`  jerinen  bir  bo`lek  oprichnin 

(yag`iniy  oprich`-ma`mleket  jerinen  basqa)  beriwdi  talap  etti.  Oprichninde  tek  jaqin,  xizmet  qilatug`in 

adamlardi  qaldiradi.  Boyarlardi  oprichninnen  quwadi.  Ko`plegen  boyar  jerlerindvoryanlarg`a  alip  beredi, 

dvoryanlardan  a`sker  du`zedi.  Oprichninler  ju`da`  bayip  ketedi.  Ivan  Grozniy  oprichninler  menen 

Novogorodti  aladi.  Moskvag`a  kelip  boyarlardi  quwadi  ha`m  jazalaydi.  1572-jili  Ivan  Grozniy  o`z  aldina 

qoyg`an maqseti orinlang`annan son`, oprechnin biykarlanadi. Rossiyada bir patsha hu`kimeti ornaydi.  

Altin  Orda  tarqatilg`annan  son`,  Volga  da`r`ya  boyinsha  eki  tatar  xanlig`i:-  Qazan  ha`m  Astraxan 

xanliqlari  payda  boladi.  Bul  xanliqlar  Rossiyag`a  topilip,  shegaralardag`i  xaliqti  talap  turadi.  Qazan, 

Astraxan  xanliqlari  arqali  shig`is  ellerine  jol  o`tetug`in  edi.  Volga  boylap  Kaspiy  ten`izine,  onin`  ari  Iran 

ha`m  Turtsiyag`a  briwg`a  boladi.  Volga  boylari  toliq  Rossiyag`a  qaramag`an  edi.  1552-jili  Ivan  Grozniy 

Qazandi  qamal  etedi.  Rossiya  armiyasi  jaqsi  qurallang`an  son`,  Qazandi  alip  Qazan  xanlig`in  tarqatadi. 

Volga boyi xaliqlari Rossiyag`a qaraydi. 

 

52 

 

1556-jili Ivan Grozniy  Astraxan xanlig`in jawlap aladi. XVI-a`sir ortasinda Rossiyag`a Bashkurtstan 

ha`m Kabardan jerleri qosiladi. XVI-a`sirde sawdager Stroganov Ivan Grozniydan Kama ha`m Ural aralig`in 

alip, bayip ketedi. Ivan patsha Strogonovlarg`a Uraldin` shig`is jaqlarin jawlap aliwdi buyiradi. Ural tawinin` 

shig`is  jag`inda  Sibir  xanlig`i  bar  edi.  Sibir  xanlig`i  Tobil  menen  Irtish  aralig`in  iyeleydi.  XVI-a`sirdin` 

aqirinda  Sibirdi  Kuchum  xan  sorap,  Moskva  menen  esaplasqisi  kelmeydi.  Moskvanin`  ruxsati  menen 

Strogonovlar  kazaxlardi  aziq-awqat  qurallar  menen  ta`miyinlep,  Ermak  Timofeeviya  basshilig`inda  Sibir 

jerlerin  jawlap  aliwg`a  jiberedi.  1581-jili  Ermaktin`  800  den  aslam  adami  Kuchum  xan  a`skerlerine  soqqi 

beredi. 

Tobol ha`m  Irtish boylarinda Kuchum a`skerlerin jen`ip, Ermak Sibir jerlerin o`zine qarata baslaydi. 

1598-jili  Kuchum  a`skerleri  birotala  Sibir  jerleri  Rossiyag`a  qaraydi.  XVII-a`sirde  Rossiya  shig`is  Sibirdi 

qaratadi. Solay etip, XVI-a`sir aqirinda Rossiya shegarasi Uraldin` shig`is jag`ina o`tip bul jerdegi tatarlar, 

mariyler,  udumurtler,  chuvashler,  Mordvanler,  bashkurtstan,  nemetsler,  xanti-mansiler  Rossiyag`a  qaraydi. 

Samarya, Saratov, Tsaritsin, Tyumen`, Tobol`skiy, Tomskif qalalari payda boladi. 

Rossiya Sibir jerlerin alg`annan son`, Baltik jag`alarin qaratiwg`a umtiladi. 1558-jili Baltik jag`alarin 

Livon ordeni jawlap alg`an son`, Livan urisi baslanadi. Livan ordeni Rossiyanin` bastis eller menen baylanis 

jasawina  kesent jasaydi.  1558-jili  Rossiya  a`skerleri Livan  shegarasina tosinnan  topilip,  nemets  feodallarin 

qiyin  awhalg`a  saldi.  Narva  qalasi  ushin  uristan  keyin,  Russ  a`skerleri  Narvannan  keyin  Tartiw  qalasin 

iyelep, Tallin ha`m Rigag`a jaqinlaydi. Na`tiyjede Livon ordeni jen`ilip, ol tarqatiladi. 

Biraq  Livon  ordeni  menen  uris  Rossiya  ushin  Pol`sha,  Litva,  Shvetsiya,  Daniya  menen 

kelispewshilikke  a`keledi.  1569-jili  Pol`sha  ha`m  Litva  birigip,  rech`  Postolita  ma`mleketin  payda  etedi. 

Onin`  koroli  Stefan  ko`p  a`sker  toplap  Pskovqa  topiladi.  Bes  ay  qalani  qamap,  qalani  alalmaydi.  Ko`p 

uzamay  Rossiya,  Pol`sha,  keyin  Rossiya-Shvetsiya  menen  kelisim  du`zip,  Rossiya  basip  alg`an  jerlerin 

qaytip beriwge ma`jbu`r boladi. 

1558-1583-jillari  dawam  etken  Livan  urisi,  Rossiyag`a  na`tiyje  bermedi.  Baltik  boyi  elleri  Pol`sha, 

Shvetsiya jawlap aladi.  

XIV-XVI a`sirlerde Moskva pu`tkil Rus jerinin` orayina aylanadi ha`m ma`deniyati o`sedi. Moskvada 

Kreml`  u`lken  arxitekturaliq  qurilisqa  aylanadi.  XIV-XV-a`sirlerde  su`wretshi  Andrey  Rublev  basqa 

su`wretshiler menen Moskvadag`i Blagoveshensky sbordi bezeydi. Vladimirde Uspen sobori qayta tiklenedi. 

Ivan Federov birinshi kitap basip shig`aradi. 

Qadag`alaw sorawlar. 

1. Oraylasqan Rus ma`mleketi. 

2. Rus knyazlerinin` bir ma`mleketke birigiwi. 

3. Ivan IV Grozniy siyasati. 

4. Ruslardin` Sibir` jerine aralasiwi. 

TEMA: Orta a`sirdegi Evropa ma`deniyati. 

ÆÎÁÀÑÛ

ÆÎÁÀÑÛ

ÆÎÁÀÑÛ

ÆÎÁÀÑÛ````    

1. Batis Evropanin` xaliq araliq baslanbalari. 

2. XI-XIII-a`sirdegi ma`deniyat. 

3. XIV-XV-a`sirdegi ma`deniyat 

4. V-XV-a`sirlerde Vizantiya ma`deniyati. 

Tayanish tu`sinikler. 

Batis  Evropada  G`varvarlarG`  ju`risinen  keyin  ma`deniyat.  Erte  Orta  a`sirde  feodal  shirkew 

ideologiyasi.  Katolik  shirkewi  ha`m  antik  ma`deniyati.  Orta  a`sirlerde  qala  ma`deniyati.  Orta  a`sir 

universitetleri.  Bilim,  ilim.  Orta  a`sir  arxitekturasi.  Orta  a`sirde  ma`deniyatqa  shirkewdin`  ta`siri.  Italiyada 

gumanizm ha`m onin` belgileri. Oyaniw ma`deniyati. 

A`debiyatlar. 

Orta a`sirler tariyxi. T.1 M. 1991. 

Vseobshaya istoriya isskustv. T.3 M. 1962. 

Istoriya srednix vekov. Xrestomatya M., 1974. 

 

XI-XV-a`sirlerde Evropa ha`m Shig`is xaliqlari arasinda ekonomikaliq, sawda baylanislar o`se basladi 

(ele turaqli bolmag`an). Diplomatiyaliq baylanislar qa`liplesedi. 1404-jili Ispaniya (Kastiliya) karoli Genrix-

III  Temur  sarayina  Ruyu  Gonzalis  Klavixani  jiberedi.  Klaviko  Timurdin`  xizmetin  Maverennahirdag`i 

ma`deniyattaniw turmisin Evropag`a tanistirdi.  

XII-XIII-a`sirleri  Evropa  sayaxatshilari  Rubrik,  Plano-Korpin,  Marko  Polo  qusag`an  adamlar  shig`is 

elleri  menen  tanisip,  o`z  qol  jazba  miynetleri  arqali  shig`is  xaliqlarinin`  ma`deniy  jetiskenliklerin  jazip 

Evropag`a tarqatadi.  

O`z-ara  tanisiw  ma`deniy  baylanis  tiykarinda  Batis  Evropa  shig`is  xalig`larinin`  jetiskenlikleri  jel 

digirmandi  qabil  etedi.  Batis  Evropalilar  Shig`istan  shali,  grechixa,  g`arbiz,  qawin,  limon,  abrikos 

(Siriyadan)  qabil  etedi.  Shig`is  xaliqlarinin`  er  adamlarinin`  saqal  qoyiw  o`neri,  nag`isli  kiyimler,  issi 

monshada  shomilip,  ishki  kiyimlerdi  tez-tez  almasip  turiw  da`stu`rlerdi  teredi.  Evropa  ha`m  Aziya  eller 

arasindag`i  baylanislar  ulli  jipek  joli  arqali  a`melge  asirildi  (Sol  joldi  ha`zirde  qayta  tiklep  a`melge  asirip 

atir). 

XIV-XV-a`sirleri xaliq araliq jan`adan birqansha o`zgerisler kelip shiqti. 1251-jildan baslap, Evropada 

Germaniya o`se basladi. XIII-XIV a`sirlerde Rim papasinin` xizmet orni to`menlep basladi. 1337-1453 jillari 

 

53 

 

Angliya  ha`m  Frantsiya  arasinda  Evropada  100  jil  uris  bolip  o`tti.  Bul  urisqa  ko`pshilik  Evropa 

ma`mleketleri  qatnasti.  Eger  Frantsiyani  Rim  papasi,  Shotlandiya,  Sitsiliya,  Kastiliya  korollari,  Finlandiya 

graflig`i  qollap-quwatlasa,  Angliyani  Germaniya  imperatori  Lyudvig  Bavarskiy,  Burgundiya,  Niderlandiya 

korollari. 100 jilliq urista Frantsiya jen`iske erisip Evropada Frantsiya abroyi o`sti. 100 jilliq uris; uris alip 

bariw taktikasin u`yreniwde ko`p eller ta`jiriybe aldi, buring`i awir jaraqli ritsarlar ornini jen`il qurallang`an 

atli  a`skerler  ko`beydi,  da`ri  ha`m  miltiq  qollanadi.  XIV-a`sirde  Evropada  artileriya  payda  boldi,  endi 

artileriya  menen  u`lken  bekinis  qorg`an  diywallar  tez  qulaytug`in  boldi.  (XII-a`sirdin`  60-70  jillari  Baltik 

boyi sozknlar remeuler ta`repinen basip alindi).  

1320-jil  sirtqi  da`wirinde  qarsi  gu`resiw  ushin  Vladislav  Loketek  ulli  ha`m  kishi  Pol`shani  biriktirip 

ma`mleket  du`zdi.  Pol`shanin`  Shig`is  ta`repindegi  jerler  Tevton  ordenine  o`tedi.  Pol`shanin`  nemetslerge 

qarsi gu`resi, oni Litva ma`mleketi menen jaqinlastirdi. Birlesken Pol`sha Litva ma`mleket a`skerleri 1460-

jili Torun` kelisimi boyinsha Tevton ordeni Pol`shag`a da`n to`lewge ma`jbu`r boldi. 1466-jili Tevton ordeni 

Pol`shag`a  Gdansk  qalasin  qaytip  berdi.  Solay  etip,  Gryunveld`  sawashi  German  feodallarinin`  shig`isqa 

qarap ju`risin toqtatti.  

Burin  Chexiyada  Germaniyag`a  g`a`rezli  bolg`an,  al  XII-a`sirdin`  ortasina  kelip  o`z  g`a`rezsizligine 

erisedi. Chexiyada XIV a`sirde feodalliq qatnasiqlar o`se basladi.  

1369-1425  jillari  Praga  universitetinin`  professori  Yan  Gus  basshilig`inda  xaliq  narazilig`i  kelip 

shig`adi. Yan Gus papani Xrestostin` jerdegi wa`kili emes dep ataladi Chexiyada. Rim papasinan g`a`rezsiz 

shirkew boliwi kerek degen pikir aytadi. Chexiyadan nemets feodallarinin` ketiwi, universitetleri nemetsleri 

az  boliwin  talap  etedi.  1409-jili  universitet  Chexlardin`  qolina  o`tedi.  Rim  papasi  Yan  Gust  dinsiz  dep 

jariyalaydi. 1415-jili Yan Gus ustalip oni eretik dep ayiplap, otqa jag`adi. 1419-1434-jillari Gusiler ko`terilisi 

bolip o`tedi. biraq bul ko`teriliste jen`ilip qalip tabisqa erise almaydi.  

XIV-a`sir  basinda  Balkan  yarim  atawinda  eller  turip osmanlardin`  qarawina  o`tedi.  1363-jili  tu`rkler 

Adrianapoldi  aladi.  1383-jili  Serbiya  jen`iledi.  1393-jil  tu`rkler  Bolgariyani,  1453-jil  Vizantiyani  iyeledi. 

1463-tu`rkler Bosniya ha`m Gertsogovina iyelep Vengriya ha`m Slovakiyag`a ju`ris jasaydi.  

Na`tiyjede tu`rkler ko`p jerlerge iye bolip bay ka`nlerdi alip yarim atawinda u`stemlik etedi. 

VII-IX-a`sirlerde  Batis  Evropada  xaliqlar  turmisina  xristian  dini  ken`  taraladi.  Diniy  ta`liymatlar 

birinshi oring`a shig`adi. (V-VI a`sirlerde) diniy ta`liymatlar kitap arqali taraladi. Qudanin` qilg`anina qayil 

boliw kerek, shidamli, ta`rtipli, o du`n`yada da quday jarilqaydi degen diniy nasixatlar ken` taraladi. Kitaplar 

baspaq  terisine  jazilg`an.  Bibliya  kitaptag`i  taliymatlardi  300  den  ko`p  terilerdi  iyelep  tayarlap  jazilg`an. 

Ja`ne oni 2-3 jil dawaminda ko`shirip jazg`an. Sonliqtan kitaplar ju`da` qa`dirli bolg`an. 

En`  da`slep  shirkew  basshilari  antik  da`wirindegi  ilimler  qag`ia`dalari  menen  gu`resse,  keyin  ala sol 

da`wirdegi ilim jan`aliqlarin turmisqa paydalana basladi.  

Evropanin`  orta  a`sirdegi  mekteplerinde,  universitetlerinde,  tsitsironnir  ritorikasin,  Aristotel`din` 

dialektikasin, Ptolomeydin` astronomiyasin, Pifagor ha`m Ekvelid miynetlerin oqitadi. Shirkew qaptalindag`i 

mekteplerde diniy ta`liymatlardi, shirkew da`stu`rlerin, latinsha (oqiwdi) u`yretedi. Diniy tu`sinik boyinsha 

a`lemnin`  ortasinda  jer  bar,  jer  do`gereginde  ku`n,  ay  ha`m  5  planeta:  Merkuriy,  Venera,  Mars,  Yupiter, 

Saturn aylanadi, al juldizlar qozg`almaytug`in dene dep tu`singen. 

Aspannin` en` joqarg`i qabatinda quday ha`m perishteler jasaydi. Jerde beyish penen dozax bar, adam 

o`lgennen  son`  gunasi  bolmasa  beyishke  baradi  dep  tu`sindirgen.  Sog`an  qaramastan  xaliq  o`zinin`  an`iz 

a`psanalarin, da`stan naqil-maqallarin do`retti ha`m du`n`ya xaliqlarinin` ruwxiy ma`deniyati bayip baslaydi. 

XI-XIII  a`sirler  Evropada  qalalardin`  ko`beyiwi  menen  sawda  o`sedi,  xaliqlar  baylanisi  ko`sheyedi, 

bazarlarda  aqsha-tovar  qatnasiqlari  rawajlanadi.  Endi  o`nerment  diyxanlar  bayliqti  esaplaw,  xu`jjetlerdi 

toltiriw, bunin` ushin sawatli adamlardi boliwi talap etiledi.  

XI-a`sirden  baslap  jeke  mektepler  isley  basladi.  Jeke  mektepler  Evropada  erkin  oylawshilar  orayi 

boladi.  Shirkew  bul  mekteplerdi  qadag`alap  baradi.  XI-a`sirde  Italiyanin`  Bolon`  qalasinda  huiqi  mektebi 

ashiladi,  onda  Rim  huqiqlarinin`  rejeleri  oqitiladi.  Sawda  kelisimi  qag`iydalari  aqshani  paydalaniw  tu`rleri 

do`retiledi.  Italiyadag`i  Salerno  ha`m  Frantsiyadag`i  Monpel`e  mekteplerinde  shipaker  Gippokrat  ha`m 

Galennin` miynetleri oqitiladi. 

Angliyadag`i  Oksfordtag`i  Optika,  Frantsiyanin`  Lane  qalasindag`i  mektepte  geologiya,  Orlen`dag`i 

oqiw  orninda  poeziya  pa`ni,  tariyx,  a`debiyatlar  oqitiladi.  Ispaniya  mekteplerinde  matematika,  shipakerlik, 

fizika, astronomiya, Parij mekteplerinde filosofiya oqitiladi. 

XII-a`sirde  Evropa  Shig`is  ellerdin`  ilim  ha`m  ma`deniyati  menen  tanisadi.  XI-a`sirde  arab,  grek 

ilimpazlardin`  miynetleri latin  tiline awdariladi.  XII-a`sirde  Evklidi:  Gippokrat,  Ptolomey,  Arximed,  Galen 

ilimi  miynetleri  latin  tiline  awdariladi.  Orta  a`sirde  Evropa  elleri  Ibn  Sino  (Avitsenanin`)  Fizika, 

minerologiya, shipakerlik tarawindag`i miynetleri menen tanisadi. 

XII-XIII  a`sirler  Batis  Evropada  joqari  oqiw  orinlari,  universitetler  ashiladi.  Universitet  latinsha 

(iniversitetis) birikpesi yag`iniy oqitiwshilar menen talabalardin` birikpesi degen ma`niste XIII-a`sir basinda 

Bolon`e, Palerno, Salerno, Parij, Monpen`e, Oksford universitetleri islep basladi. 1200-jil Orta a`sirdegi Parij 

universitetin  Korol  haqiyqiy  universitet  dep  hu`jjet  beredi.  Universitet  oqiwshilari  fakul`tet  degen  uyimg`a 

bo`linedi. Latinsha fakul`tet sabaq beriwge uqipli degen ma`niste. Parijde 4 fakul`tet bolg`an.  

Ma`selen:  G`KishiG`  fakul`tet  yamasa  artisticheskiy;  bunda  xat  jaziw,  oqiw,  ko`rkem-o`nerge 

u`yrenedi. Qalg`anlari u`sh u`lken fakul`tet dep esaplang`an. G`shipakerlikG`, G`huqiqtaniwG` bolgosloviya 

dep  esaplang`an.  Bul  u`sh  fakul`tetlerge  kishi  fakul`tetti  tamamlag`an  adamlar  kirgen.  Universitet 

oqitiwshilari  fakul`tet  dekanin  saylap  qoyg`an.  Orta  a`sirlerde  universitet  oqiwshilari  student  dep  atalg`an. 

 

54 

 

Latinsha (               ) iqlas jiger menen tayarlaniw degen ma`niste studentler milliy sho`lkemlerge bo`lingen. 

Parij  universitetinde  4  milliy  sho`lkem  bolg`an.  Frantsuz,  Normand,  Ispan  Pikardi  ha`m  Angliya.  Mine  usi 

to`rt sho`lkemler birigip Universitet rektorin saylap Rektor-basqariwshi basshi degen ma`niste. Universitette 

oqiw lektsiya tin`law, disputlar sho`lkemlestiriw og`an qatnasiw menen tamam qilg`an. XV-a`sirde Evropada 

60 universitet bolsa 1500-jili 65 universitet islep turg`an. Biraq katolik shirkew basshilari universitet u`stinen 

qadag`alaw  ju`rgizip  shirkew  paydasina  sheshpekshi  bolg`an.  Na`tiyjede  shirkew  menen  universitetler 

arasinda  ideologiyaliq  qarama-qarsiliqlar  kelip  shiqqan.  XIII-a`sirdin`  II-yariminda  Evropada  Aristotel` 

ta`liminin`  eki  mektebi  payda  boldi.  1)  Al`bert,  1193-1210  jillari  Aristotel`din`  ta`liymatlarin  shirkew 

ta`liymatina kelistiriwge urindi. 2)Aristotel` ta`liymati Averroes duxinda materialistlik ko`z-qarasta taliqlaw 

boldi.  Onin`  basinda  Siger  Brabentskiy  turip,  ol  du`n`ya  ma`n`gilik,  sonin`  ushin  ta`biyat  ha`m  adamzat 

ma`n`gi  jasaydi  dep,  du`n`yani  quday  do`retti  degen  pikirge  qarsi  shig`adi.  Shirkew  bul  pikirdi  taratiwdi 

qadag`alap, Siger Barabentskiy ustalip 1277-jili papanin` Pormasinda qamaqta o`ledi. 

Shirkew  universitettegi  shipakerlik,  astronomiya,  ximiya  ilimlerinde  qadag`alap  baradi.  Sog`an 

qaramastan  XIII-XV-a`sirlerde  Evropada  erkin  oqiwshilardin`  sani  ko`beydi.  XII-XIII  a`sirlerde  qala 

mekteplerinde,  universitetlerde  latin  tilinde  jazilg`an  a`debiyatlarda  gezip  ju`riwshiler  (vagantlar)  din` 

tvorchestvasi su`wretlenedi, onda adamnin` erkinligin, turmisi maqtalinadi. 

XI-XIII-a`sirlerde  xaliq  eposlari,  da`stanlari  payda  bolip,  onda  qaharmanlardin`  xizmetleri 

su`wretlenedi. 1100-jili Frantsiyada Rolend haqqinda qosiqta ritsar` Rollannin` batirlig`i aytiladi. 

XII-a`sirde  Ispaniyada  Sida  haqqinda  qosiq,  bunda  Ispan  xalqinin`  uzaq  jillar  dawaminda  arablarg`a 

qarsi azatliq gu`res so`z etiledi. 1200-jili nemetslerdin` Nubelunga haqqinda qosiq: german xalqinin` azatliq 

gu`resi aytiladi.  

XI-XII  a`sirlerde  Evropada  ritsarlardin`  ma`rtligi,  qaharmanlig`i  haqqinda  ritsarlar  a`debiyati  payda 

boladi.  Bunda  ritsar  tek  qaharman  batir  g`ana  emes,  ol  o`zine  adamlardi  ko`rsete  alatug`in,  so`zge  sheber, 

muzikant, oynay alatug`in ha`r ta`repleme rawajlang`an insaniylig`i aytilip maqtanish penen tilge alinadi. 

Orta  a`sirlerde  qalalardi  karnavallar,  (xeotr  isleri),  bayramlar  o`tkeriledi.  Masqarapazlar  oyinshi 

muzikantlar sani ko`beyedi. Satiraliq mekteplerde baylardin` su`txorlig`i, eki ju`zligi aytiladi. Orta a`sirlerde 

qol jazbalar pergamentke ha`m qag`azg`a jazilg`an, jaziw ushin bereza ag`ashi qabinan islegen beresta dep 

de  paydalang`an.  Pergament  ushin  jas  baspaq,  qozi  terisin  jaqsilap  islep  paydalang`an.  1  teriden  2-3  bet 

pergament shiqqan. 

XI-XII-a`sirlerde  Batis  Evropa,  Vizantiyada  pergament  ko`p  islense,  XIII-a`sirden  baslap  oni 

Rossiyada isley baslag`an. 

V-XV a`sirlerde Vizantiya ma`denyati. 

Vizantiya burinnan Shig`ista ma`deniyati rawajlang`an eller qatarina kiredi. Vizantiya ma`deniyatinin` 

o`siwine,  Vizantiya  imperiyasi  aymag`inda  jasag`an  etnoslar:  Misir,  Siriya,  Kishi  Aziya  elleri,  Kavkaz, 

Qirim  boyi  xaliqlari  u`lken  u`les  qosti.  Vizantiya  ma`deniyatinin`  rawajlaniwina  arablardin`  ta`siri  boldi. 

Sawda  baylanislarinin`  o`siwi  geografiyaliq,  astronomiya,  matematika,  ta`biyattaniw  ilimlerinin`  o`siwine 

mu`mkinshilik tuwdirdi. 

VI-VIII  a`sirdegi  Vizantiyanin`,  Afina,  Aleksandriya,  Beyrut,  Gaza  qalalari  buring`iday  bilim,  ilim, 

dini,  ma`deniyati  oraylari  bolip  qala  beredi.  Vizantiyada  xristian  din  taliymatinin`  tarawi  menen,  shirkew 

basshilari antik da`wirindegi ilim-ma`deniyati u`lgilerin jan`adan sa`ykeslep paydalana bildi.  

IX-a`sirde  Konstantinopol`de  (Magnavr)  joqarg`i  mektepte  din  ta`liymati  menen  birge  a`debiyati, 

tariyx ilimleri oqildi. 1046-jili Konstantinopol`da huqiqtaniw filosofiyaliq fakul`teti bar universiteti ashildi. 

Konstantinopol`da shipakerlik mektepte isledi. 

Vizantiyada ko`plegen mektepler shirkew janinda islep balalarg`a bilim beredi. Mektep janinda kitap 

xanalar bolg`an. Vizantiyada ko`plegen mekteplerde shipakerlik ilimler tarawi o`sedi. Vizantiya mektebinde 

Galen, Gippokrat miynetleri awdarilip, shipakerler o`zlerinin` ku`ndelikli islerine paydalang`an. Vizantiyada 

ximiya  ilimi  tarawinda  jetiskenlikler  boladi.  VII-a`sirde  grek  oti  degen  suwda  o`shpeytug`in  otti  oylap 

tabadi.  Neft`  penen  izvesti  smolalarg`a  aralastirip  payda  etken  otti,  arablarg`a  qarsi  suwdag`i  urislarda 

qollanilg`an.  

Suwda-sayaxat  isleri  boyinsha  shig`illang`an  adamlar  Afrika,  Hindstan,  Araviya,  Aziya  elleri 

ta`biyatti, haywanatti, xaliqtin` turmisi haqqinda mag`liwmatlar jiynaladi.  

VII-a`sirde  Prokoliy,  Keseriyskiy  Yustinlanin`  persiya,  vandal,  gotlar  menen  urisi  tariyxi  degen 

miynetinde  Yustiniandi  maqtap  sol  da`wirdegi  turmisti  jazadi.  XI-XII  a`sirlerdegi  tariyxin  Mixail  Psell, 

Anna Komninler Salib ju`risleri haqqinda miynet jazip qaldirildi.  

X-XV-a`sirlerde  a`debiyat,  arxitektura  o`nermentshilik  o`sedi.  532-537  jillari  Konstantinopol`dag`i 

Yustinian  saldirg`an  a`wlie  Sofiya  sobori  sol  da`wirdin`  tariyxiy-arxitekturaliq  miyrasi.  XIV-a`sirdin` 

ekinshi  yariminan  baslap  Evropada  kapitalistlik  manufaktura  ka`rxanalarinin`  o`siwi  onda  adamlardin` 

janlanip  islewi  a`debiyatlarda  sa`wlelenedi.  XIV-XV-a`sirlerde  arqa  ha`m  orayliq  Italiya  qalalarinda 

ma`deniyattin` oyaniwi da`wiri baslanadi.  

Batis Evropa ellerinde oyaniw da`wirinin` rawajlang`an waqti XV-XVI a`sirlerge tuwra keledi. Onin` 

Frantsuz tilinde Renessans degen ma`niste. Oyaniw da`wiri ma`deniyati antik da`wirdin` ma`deniyati menen 

baylanisli,  demek  Renessans  feodalizmninn`,  burjuaziyanin`  ma`deniyatin  o`siw  menen  buring`i  antik 

da`wirindegi  adamzattin`  ma`deniy  miyraslarin  u`yreniw  olardi  qayta  tiklew  da`wirinde  gumanizm  o`sedi. 

Eger  feodalliq  da`wirde  diniy  ta`liymat  tiykarinda  axretti  maqtasa,  gumanizm  ma`deniyati  birinshi  oring`a 

 

55 

 

adamdi tiykarg`i ma`sele etip qoyadi. Du`n`yadag`i turmis haqiyqiy na`rse, o`lgen son` turmis bolmaydi dep 

tu`sindiredi. XV-XVI-a`sirde ulli intelektualliq, shayir jaziwshi alimlar o`sip shig`adi.  

Oyaniw  da`wirinde  jasag`an  florenektsiyali  Dante  Aligveri  (1265-1321)  G`Bojestvennaya 

komediyaG`  atli  miynetinde  adamnin`  erkinligin,  onin`  aqil  oyin,  du`n`yadag`i  qubilislardi  taniwg`a 

umtiliwin so`z etedi.  

 

56 

 

Franchesko  Petrarka  (1304-1374),  Javani  Bokkacho  (1313-1375)  Italiyanin`  a`debiy  tilin  du`zgen. 

Perarka  Laurasina  arnalg`an  miynetinde  ishki  muxabbatin  ashiq  jazadi.  Bakkacho  G`DekameronG` 

miynetinde gumanizmdi maqtaydi. 

Leonarda-Brunii  (1369-1444)  o`z  miynetlerinde  adamdi  ruwxiy  jaqtan  g`ana  emes,  al  adamnin` 

denesinde ta`rbiyalaw kerek degen pikir aytadi. Oyaniw da`wirinde Matematika, ta`biyattaniw, astronomiya, 

arxitektura rawajlanadi. XV-a`sirde Italiyada Florentsiya, Rim, Neopol`, Milen, Venetsiyada oyaniw oraylari 

payda  boladi.  Bul  da`wirde  ma`deniyat,  sawda,  ko`rkem-o`ner,  skul`ftura,  su`wret  saliwshiliq  rawajlanadi. 

Orta Aziyada oyaniw da`wiri XIV-XV-a`sirlerde payda boladi. A`sirese Temur ha`m Temuriyler da`wirinde 

o`sedi.  

Qadag`alaw sorawlar. 

1. Orta a`sirde Evropa ma`deniyati. 

2. Orta a`sirde Evropadag`i orta ha`m joqari oqiw orinlari. 

3. Ilim ha`m din. 

4. Vizantiya ma`deniyati. 

5. Oyaniw da`wirinde Evropa ma`deniyati.