Philological research: language, literature, education filologik tadqiqotlar

ДИЛАФГОР ШЕЪРИЯТДАГИ ЎЗИГА ХОС НАЗИРАЛАР
Мансуров Собир,
Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти 
университети катта ўқитувчиси
Дилафгор таржимаи ҳоли ва ижодий мероси-
га доир маълумотлар унчалик кўп эмас. Мавжуд 
манбалар ҳам мазкур ижодкор фаолияти ҳақида 
қисқа хабарлар шаклидадир.
Дилафгор шоир сифатида анча баркамол 
лирик асарлар яратган. У ҳам ижодда устоз сўз 
санъаткорларидан илҳомланган, уларга ўхшатма-
лар ёзган, шеърларига тахмислар боғлаган, Фузу-
лийга ўхшатма ғазаллар ёзган. Яссавий, Машраб, 
Хислат, Ҳазиний, Муқимий, Фурқат, Завқий, Ми-
скин, Камий каби шоирлар ижод намуналарига 
мухаммаслар боғлаган. Дилафгор лирик мероси-
нинг аксариятини ишқий ғазаллар ташкил этсада, 
кези келганда шоир бошқа турларга ҳам мурожаат 
қила борган.
ХХ аср бошларида фотографиянинг кириб ке-
лиши ғазал жанрининг бир қатор янгиликлар би-
лан бойишига сабаб бўлган эди, десак муболаға 
бўлмайди. Лирик қаҳрамоннинг қалби муҳаббатга 
лиммо-лим бўлганида ёрнинг сурати унга янада 
қайноқ илҳом берган бўлса не ажаб:
Илтифот айлаб юбормишсан, нигоро, сура-
тинг,
Яхши соатда келиб тегди, дилоро, суратинг.
Лирик қаҳрамон ёрсиз бир лаҳза ҳам нафас 
олиши қийин. Мудом унинг хаёли билан яшайди. 
Айниқса, шоирнинг “Сенсиз” радифли ғазали ўзи-
нинг ўйноқилиги, енгил ўқилиши билан ажралиб 
туради. Шеър матлаъи қуйидагича:
Шоир ғазалларида илоҳий муҳаббат, сўфиёна 
севги мотивлари ҳам куйланади. Шоир аксарият 
шеърларида ёр гўзаллигига мурожаат қилаётган-
дек бўлса ҳам, аслида Яратганга бўлган севгиси-
ни изҳор этади. Албатта, шу ўринда “Ал-мажозу 
қантаратул-ҳақиқат” (“Мажоз ҳақиқатга олиб бо-
рувчи кўприкдир”) эканлигини унутмаслик лозим:
Дариғо, умрим ўтди, эй пари, ҳажрингда жоно 
деб,
Қаронғу бўлди олам кўзларимға, шўху барно 
деб.
Бўлибман мисли Мажнун, кил тараҳҳум, ёри 
жононим,
Ютай токайғача қон лахта-лахта, оҳ Лайло, 
деб.
Қўйибман остонангға бошимни, эй жафопе-
ша,
Жаҳон маҳвашларидин сен пари пайкарни 
аъло деб.
Дилафгорнинг юқорида таъкидлаганимиздек, 
“мажозий йўл билан борувчи илоҳий ишқ” тўғри-
сидаги байтлари талайгина. Улардан яна бири 
қуйидаги матлаъ билан бошланади:
Арсаи оламда, жоно, оразинг чун офтоб.
Ламъаи анвор аксинг кўкда гўё моҳтоб.
Адабиётимиз тарихида Фузулийдан баҳра-
манд бўлмаган туркий тилли ижодкор бўлмаса 
керак. Бир вақтлар Фузулийнинг ширинзабонлиги-
дан унинг тилида ғазаллар ёзиш ҳам урфга кирган 
эди. Ўзбекистон халқ шоири Эркин Воҳидов ҳам 
Фузулий даҳосига тан бериб: 
Менинг шоирлигим ёлғондир аммо, 
Фузулий шеърига ошиқлигим рост, - 
деб ёзган эди. Дилафгор ҳам салафлари син-
гари фузулиёна ғазаллар битиб, ушбу анъанани 
қайсидир маънода давом эттирди. Жумладан, шо-
ирнинг қуйидаги матлаъ билан бошланувчи ғаза-
ли Фузулийга ўхшатмадир:
Гўзал маҳвашлар ичра сен каби ҳурлиқо бўл-
маз,
Қиёмингла нечун ташбиҳ қилам тубо расо 
бўлмаз.
Рикобинг бўса этмазми, гўранда ҳар нучук 
одам,
Аё, эй офати даврон, санингла подшоҳ бўл-
маз... 
Исо пайғамбарнинг ўликни тирилтира олиш 
мўжизаси мумтоз адабиётимизда ёрнинг сўзлари 
ошиққа жон бағишлаши ё тирилтириши каби си-
фатлари мажозий образ бўлиб кўчган. Дилафгор-
нинг юқоридаги “Нигоро, лаъли нобинг вермаям 

---

108
Адабиётшунослик • Литературоведение • Literature 
мен Хизри ҳайвона” сатрларида эса “Ҳаёт Хиз-
ри” дея мажозий образ олинган. Ибн Сино “Шеър 
санъати” рисоласида бу ҳақда шундай ёзади: “... 
шеъриятдаги ҳар бир масал ва афсона ўзидан бо-
шқа бир нарсага ташбеҳ қилиб олинган бўлади, ё 
бўлмаса ўша нарсанинг ўзини қандай бўлса, ўша 
тарзда олмасдан, балки аксинча, уни бирмунча 
ўзгартирилган ҳолатда олинади. Нарсанинг ўзи 
қандай бўлса, ўшандайлигича олмасдан, уни сал 
ўзгартирилган тарзда олинганига истиора ё мажоз 
дейилади. Шеър мана шу истиора билан мажоз-
нинг таркибидан ҳосил бўлади”
1
. 
Шарқ адабиётида назира битиш анча кенг 
тарқалган, замондош шоирлар ёки салафлар би-
лан ўзига хос ижодий мусобақа тусини олган анъ-
анадир
2
. 
Нега, нечун манга сиз мунчалик жафо қиласиз,
Ғамингиз ила юрак-бағрими адо қиласиз
3
.
Ҳамза ижодидан ўрин олган юқоридаги матлаъ 
билан бошланувчи шеърга шоир Дилафгор нази-
ра боғлаган ва у қуйидаги матлаъ билан бошла-
нади:
Итобу ноз ила боқиб мани адо қиласиз,
Тараҳҳум айламайин ҳолима жафо қиласиз.
Зиёли оразингизға тасаддуқ ўлсун жон,
Кўнгул уйини қачон лутф илан зиё қиласиз?
“Адабиётшунослик луғати”да қайд этилиши-
ча, “ўзга шоир асарига боғланган назиранинг 
тақлиддан иборат бўлиб қолмаслиги, шоирнинг 
унга ижодий ёндашиши талаб этиладики, бун-
да мавзунинг янада ёрқинроқ ифодаланиши ва 
бадиий савиянинг юксалиши кўзда тутилади”
4
. 
Бу ўринда Дилафгор Ҳамза байтида айтилган 
фикрларни ривожлантириш баробарида бадиий 
юксак сатрлар ижод қилганлигини сезиш қийин 
эмас. 
Дилафгор шеъриятининг яна бир жиҳати – 
ҳақиқий мусулмон кишининг Яратганга бўлган чин 
эътиқоди, маслакда қатъийликнинг намоён бў-
лишидир. Шоир ҳар бир мўмин киши бу ёлғончи 
дунёнинг ҳою ҳавасларига учмасдан, чин дунёга 
тайёрланиб бориши лозимлигини уқтиради. “Такя 
1 
Абу Али ибн Сино. Шеър санъати. Саломон ва Ибсол. – 
Тошкент: Фан. 1980. – Б. 98.
2 
Қуронов Д. ва бошқ. Адабиётшунослик луғати. – Тош-
кент: Академнашр, 2010. – Б. 200.
3 
Амонов Ш.Н. Ҳамза шеъриятининг манбалари, матний 
тадқиқи: Филология фан. номз... дисс. – Тошкент: 2010. – Б. 
15.
4 
Қуронов Д. ва бошқ. Адабиётшунослик луғати. – Тошкент: 
Академнашр, 2010. – Б. 200.
қил” радифли ғазалида худди ана шундай ғояни 
давом эттирган шоир: Бандалик шулдур санго, 
қодир Худога такя қил, Ўн саккиз минг олама қу-
дратнамоға такя қил, - дея мудом Яратганга такя
қилиш (суяниш) кераклигини эслатади. 
Шоир Дилафгор ҳам бир мусулмон кишиси си-
фатида тасаввуфий асарлардан бебаҳра қолиши, 
ундан илҳомланмаслиги мумкин эмас эди. 
Бандасан, эй дил, ризойи Раббанони излагил,
Уммат ўлсанг, сарвари ҳақ Мустафони изла-
гил.
Мисли Адҳамдек бу олам нашъасини тарк 
этиб,
Оҳ уруб йиғлаб, ҳақиқий подшоҳни излагил.
Дилафгорнинг ушбу ғазалида “Иброҳим Адҳам 
сингари подшоҳ бўлсанг ҳам бу дунёнинг жилва-
ларига учма, уни тарк эт, ҳақиқий дунё роҳати 
сенга кўпроқ керак бўлади охиратда” деган ғоя 
илгари сурилган бўлиб, бундай фикрлар ҳар қан-
дай даврда ҳам ўз қимматини йўқотмайди. 
Дилафгор шеърларида турк элининг машойи-
хи Яссавий ҳикматлари мавзулари оҳангини ҳам 
кузатиш мумкин. Инсон охир қилар иши “тўрт оёқ-
ли чўбин от”га тушиши аччиқ ҳақиқат эканлигини 
тан олмай илож йўқ. 
Табиат гўзалликларидан баҳраманд бўлиш, 
уларнинг қадрига етиш нафақат мусулмончилик-
дагина эмас, балки инсонман деган мавжудотнинг 
ҳар бири қалби қатларига-да кириб боргувчи бир 
хусусият эканлигини англаш қийин эмас. Мумтоз 
адабиётимизда “баҳориёт” туркумидаги бир қа-
тор ижод намуналари вужудга келган. Бу сингари 
шеърларни Муқимий, Фурқат каби шоирлар ижо-
дида кўриш мумкин. Маълумки, Фурқатнинг “Фас-
ли навбаҳор ўлди, кетибон зимистонлар” ғазали 
жуда машҳур. 
Хулоса қилиб айтганда, “Гулшани Дилафгор” 
тўплами ноширлари Дилафгор ижодида Муқимий, 
Хислат, Камий каби шоирларнинг таъсири куч-
ли бўлган деган хулосаларга келишсада, аслида 
шоир шеъриятининг мавзу кўлами анча кенгроқ-
дир. Дилафгорнинг ҳақиқий мусулмон фарзанди 
сифатида ҳазрати Абу Бакр Сиддиқ муножотлари-
га тахмис боғлаганлиги ҳам бунга далилдир. Ди-
лафгор ғазалларида илоҳий муҳаббат, сўфиёна 
севги мотивлари ҳам куйланади. Шоир аксарият 
шеърларида ер гўзалига мурожаат қилаётгандек 
бўлсада, аслида уларда Яратганга бўлган севги-
сини изҳор қилади. 

---