Philological research: language, literature, education filologik tadqiqotlar

Aq dȁrvȁnt qishlogʻida yash-
ovchi va mahalliy kishilar tomonidan 
pirsiyan deb 
yuritiluvchi etnik guruh oʻsha davrlardagi tutqunlarn-
ing avlodlaridir. Ular hozirgi kungacha oʻz ona tillari-
da – fors tilida gaplashadilar. Darhaqiqat, Xorazmda 
mavjud 
qullar termini va bu termin bilan aloqador 
toponimik nomlar shu davr voqealarining bizgacha 
yetib kelgan asoratlaridir. Shunday qilib, qayd etilgan 
davrda eroniy xalqlarining Xorazmga koʻplab kelishi 
va ularning bu hududga oʻrnashib qolganligi Xorazm 
shevalari leksikasida yangi eron tillari elementlarin-
ing vujudga kelishiga sabab boʻlgan. 
XVIII asrning oxiri va XIX asrning boshlarida Xiva 
xonligi iqtisodiy hayotida ma’lum yuksalish sodir 
boʻladiki, buning asosiy omili Rossiya bilan boshlan-
gan pul-tovar munosabatlari edi. 1804-yildan Xivada 
rasmiy ravishda yangi qoʻngʻirotlar dinastiyasining 
hukmronligi boshlandiki, u to 1920-yilgacha davom 
etdi. Muhammad Rahimxon I (1806-1825) hukm-
ronligi davrida Xiva xonligiga qoraqalpoq va koʻplab 
turkman yerlari boʻysundirilgan edi. Koʻplab turkman 
urugʻlari Xorazm hududiga koʻchirib keltirildi. Ular 
Xiva xonligida qoʻngʻirotlar dinastiyasining tor-mor 
qilinishiga, ayni vaqtda markazlashgan kuchli davlat 
yaratilishiga yordam berdi 
1
.
Bu davrda Xorazmda turkmanlarning 
Yomut, 
Chovdir, Imrali, Qaradashli, Ali-eli, Tȁkȁ, Saqar, 
Ata kabi yirik qabilalari yashagan edi. Xiva xonlari 
arxivini kuzatishimiz shuni koʻrsatadiki, bu davrda 
joy nomlari asosan kishi nomlari bilan ifodalangan. 
Bu davr Xorazm toponimiyasi antropotoponimlarin-
1 
Брегелъ Ю.Э. Хоразмские туркмены в ХIX веке. – М, 
1961. – C. 26.

---

62
Тилшунослик • Языкознание • Linguistics
ing nihoyatda koʻpligi bilan xarakterlanadi. Albatta bu 
fakt ma’lum tarixiy sharoit bilan bogʻliq. Fikrimizcha, 
antroponimlarning sermahsulligi Xorazmda xususiy 
mulkchilik, feodal yer egaligining va umuman feodal 
munosabatlarning rivojlanganligini koʻrsatadi.
1873-yilda Xiva xonligiga qarshi rus hukumati har-
biy yurish boshladi va natijada u Rossiyaga qoʻshil-
di. Xorazmga ruslarning kelishi xonlikdagi aholining 
turmushi, urf-odati va madaniyatida oʻz izini qoldirdi. 
Xorazm xalqi ijtimoiy hayotidagi bu oʻzgarishlar un-
ing tiliga, ayniqsa tilning leksik tarkibiga ta’sir etishi 
tabiiy edi. Endi rus tilidan va rus tili orqali boshqa 
Yevropa tillaridan kirib kelgan soʻzlar paydo boʻldi
1
. 
Oʻris, Nemislar, Uraliski va hokazo.
Xullas, etnografizmlarning vujudga kelishida tarix-
iy omillar oʻz izini qoldirdi. Jumladan, xon, pashshob, 
oqsoqol, qoranda (mardikor), bevatan (yollanma ish-
chi), vaxm (vaqf yer), mechiy qavm (mahalla), solgʻiy 
(soliq), kengsa (idora) singari koʻplab soʻzlar sheva-
lar leksikasida saqlanib qolgan.