Philological research: language, literature, education filologik tadqiqotlar

1-расм
1
-расм.
Барқарор бирикмаларнинг турлари
215
Менглиев Б.Р. Ҳозирги ўзбек тили. – Toшкент: Taфаккур бўстони, 2018. – Б.190-191.
216
Нурмонов А., Собиров А., Юсупова Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили.–Тошкент: Шарқ, 2002. – Б.103
Барқарор бирикмалар қуйидаги гурухларга бўлинади:
Фразеологизмлар
Мақол ва 
маталлар
Ҳикматли сўзлар 
(афоризмлар)
1-расм. Барқарор бирикмаларнинг турлари
Барқарор
1
бирикмаларнинг
2
бир гуруҳи тарки-
бидаги сўзлар маъно жиҳатдан уйғунлашиб, маз-
муний яхлитликни вужудга келтиради ва кўпинча 
мазмунан бир лексемага тенг келади ва кўчма 
маънода ишлатилади. Масалан, қулоғи динг бўл-
моқ – ҳушёр бўлмоқ, қовоғи осилмоқ – хафа бўл-
1 
Худоёрова С. Т. Миллий-маданий ва тарихий қадриятлар 
фразеология ва паремиологияда (Инглиз ва ўзбек тиллари 
мисолида). Сўз санъати халқаро журнали 3 жилд, 5 сон. – 
Tошкент, 2020. – Б. 47-51.
2 
Нармуратов З.Р. Инглиз ва ўзбек тилларида таълим ва 
илм концептларига оид паремаларнинг лингвомаданий 
тадқиқи. Филол.фанлари фалсафа доктори дисс. – Термиз, 
2022. – 129 б.
моқ, оғзининг таноби қочмоқ – қувонмоқ каби. 
Маъно яхлитлигига эга бўлган
3
ва нутқий жа-
раёнга қадар икки ва ундан ортиқ сўзларнинг бар-
қарор муносабатидан ташкил топган,
4
нутққа та-
йёр ҳолда олиб кирилувчи кўчма маънодаги бар-
қарор бирикмаларга фразеологимлар дейилади. 
Фразеологизмлар гап таркибида унинг бир бўлаги 
вазифасида келади. Фразеологизмни ташкил эт-
ган сўзлар фразеологимнинг фақат ички узвлари 
саналади. Гапнинг бошқа бўлаклари билан яхлит, 
3 
Менглиев Б.Р. Ҳозирги ўзбек тили. – Toшкент: Taфаккур 
бўстони, 2018. – Б.190-191.
4 
Нурмонов А., Собиров А., Юсупова Ш. Ҳозирги ўзбек 
адабий тили.–Тошкент: Шарқ, 2002. – Б.103

---

67
Тилшунослик • Языкознание • Linguistics
бир бутун ҳолда муносабатга киришади. Маса-
лан, Раис даладаги ҳосилни кўриб боши осмонга 
етади. Бу гапда боши осмонга етди қисми бутун 
ҳолда кесим вазифасида келади. 
Ҳамдўстлик мамлакатлари тилшунослигида 
бўлганидек, туркийшуносликда, жумладан ўзбек 
тилшунослигида ҳам фразеология доираси ҳо-
зирги кунга қадар кенг ва тор маънода тушунил-
моқда. Фразеологияни кенг маънода тушунувчи 
олимлар унинг таркибига мақоллар, маталлар, 
афоризмлар ва бошқа типдаги турғун бирикма-
ларни киритадилар; тор маънодаги фразеология 
тарафдорлари эса тер тўкмоқ, хамирдан қил су-
ғургандай, дунёни сув босса, тўпиғига чиқмаслик 
каби кўчма маъноли турғун боғланмаларни ўрга-
ниш билан чекланадилар. 
Грамматик жиҳатдан гап ҳолида шаклланган, 
халқ донишмандлиги натижасида вужудга келган 
барқарор бирикмалар мақоллар саналади. 
Масалан, Шамол бўлмаса, дарахтнинг учи қи-
мирламайди. Болта тушгунча, тўнка дам олади. 
Мақоллар халқнинг ҳаётий тажрибаси, дониш-
мандлиги натижасида майдонга келади. Улар 
нутқ жараёнига қадар тилда тайёр ҳолда барқа-
рор бирикма сифатида мавжуд бўлади. Сўзловчи 
бундай бирикмаларни яхлит ҳолда нутқига олиб 
киради. Мақоллар фикрни таъсирчан, бўёқдор 
қилиб ифодаловчи қудратли воситадир. Нутқда 
мақоллардан ўринли фойдаланиш сўзловчининг 
маҳорати саналади. Ўзбек халқ оғзаки ижоди 
жанрларидан бири бўлган “мақол” луғатларда 
турлича изоҳланмоқда. Бунга ишонч ҳосил қилиш 
учун бир неча луғатларда мақолга берилган таъ-
рифларни келтириб ўтишни лозим топдик: 
1. “Мақол – турмуш тажрибалари заминида 
туғилган ва халқ донолигини ифодалаган қисқа, 
кўпинча шеърий шакллардаги ҳикматли сўзлар, 
чуқур маъноли иборалар. Мақол хилма-хил мав-
зуларда бўлиб, ҳаётнинг турли масалаларини 
қамраб олади. Кўпинча мақол ўгит-насиҳат харак-
терида бўлади”
1
. 
Ҳикматли сўзлар (афоризмлар) барқарорлик, 
мазмуний яхлитлик, такрорийлик(яъни нутқда 
доимо бир хил тузилишда қуйма ҳолда такрорла-
ниш) белгиларига кўра бошқа барқарор бирлик-
лар билан умумийлик касб этса ҳам, аниқ муал-
лифнинг борлиги билан улардан фарқ қилади. 
Ҳикматли сўзлар (афоризмлар) инсонни фикр-
лашга ва шу билан бирга сўзлашишга ўргатади. 
Тадқиқотимиз давомида қуйидаги Country/ва-
тан мазмунли афоризмлар аниқланди. Масалан, 
1 
Ҳомидий Ҳ., Абдуллаева Ш., Иброҳимова С. Ада-
биётшунослик терминларининг изоҳли луғати. –Tошкент: 
Ўқитувчи, 1970. – Б. 106.
Америкалик ҳуқуқшунос, давлар арбоби, собиқ 
16-президенти (
4
-март, 1861 – 15-апрель, 1865)