Philological research: language, literature, education filologik tadqiqotlar

69
Тилшунослик • Языкознание • Linguistics
Philological research: language, literature, education
2022; 5-6(5-6);
Qabul qilingan sana: 16.11.2022
Nashr etilgan sana: 28.11.2022
ISNN: 2181-1741 (Print); ISNN: 2181-1725
GRADUONIMIYANING LEKSIK-SEMANTIK
MUNOSABATLAR TIZIMIDAGI O‘RNI
Muqaddas Kasimova,
Termiz davlat universiteti mustaqil tadqiqotchisi
Graduonimiyaning 
leksik-semantik munosabatlar
tizimidagi o‘rni masalasi bilan jiddiy shug’ullangan
olimlardan biri Eduard Sepirdir. U graduonimik qa-
torning mavjudligi va leksik-semantik munosabatlar
tizimi haqida o‘zining qimmatli fikrlarini bayon qil-
gan.
1
Tilshunos olimlar: R.Safarova va Sh.Orifjon-
ovalar graduonimiya hodisasining leksik sistemasi-
dagi o‘rni haqida quyidagicha fikr bildirgan. “Leksik
sistemada uchrovchi munosabatlarning salmoqli
qismini giper-giperonimik (jins-tur) va graduonimik
(darajalanish) munosabatlari tashkil etadi”
2
ushbu
fikrga professor A.Sobirov quyidagicha tushuntir-
ish beradi. “
Masalan, “qor” so‘zi yomg’ir, do‘l, jala,
qirov, shudring, shabnam so‘zlari bilan birgalikda
yog’in leksik-semantik guruhini tashkil qiladi. Maz-
kur paradigmatik qatorda yog‘in giperonim (tur),
qor, yomg’ir, do‘l, jala, qirov, shudring giponim (jins)
sanaladi. Graduonimiya (darajalanish)ni sinonimiya
(ma’nodoshlik)dan farqlash lozim. Sinonimiya ifoda
plani har xil, lekin mazmun planiga ko‘ra bir-biriga
yaqin bo‘lgan so‘zlardir. Bizningcha, bu ikki hodisani
farqlashda so‘zlarning denotativ hamda konnotativ
asoslariga tayanib ish ko‘rish lozim
”
3
. 
O. Bozorov
fonetik, leksik va sintaktik sathlardagi graduonimiya
(darajalanish)ga atroflicha to‘xtalar ekan, lug‘aviy
darajalanishga alohida baho beradi. Lug’aviy da-
rajalanishning denotativ va konnotativ ma’nolarda
voqelanishini, antonimiya va sinonimiyani shakllan-
1 
Сепир Э. Градуирование. НЗЛ. Выпуск XVI. Лингвистиче-
ская прагматика. – М.:1985. –504 c.
2 
Орифжонова Ш. Ўзбек тилида луғавий градуонимия: Фи-
лол. фан. номз. ... дисс. – Тошкент, 1996. – 113 б.; Сафарова 
Р. Гипонимия в узбекском языке (на материале общеупотре-
бительных зоонимов): Дисс. ... канд. филол. наук. – Таш-
кент, 1990. 
3 
Собиров А. Ўзбек тилининг лексик сатҳини системалар 
системаси тамойили асосида тадқиқ этиш. – Тошкент: Маъ-
навият, 2004. –36 б. 
tirishga xizmat qilishini uqtirib o‘tadi
4
. Sh. Orifjonova 
“graduonimik qatorlarning lug‘aviy tizimda ajratish va 
o‘rganish so‘zlararo ma’noviy munosabatlarni tad-
qiq qilish ishiga aniqliklar kiritilishi va ularni to‘ldirishi 
mumkin”ligini ta’kidlaydi
5
.
A.Sobirovning fikricha, semantik maydondagi 
paradigma a’zolari o‘rtasidagi munosabat turlarini 
quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin:
1. Sinonimik (ma’nodoshlik) munosabati.
2. Giper-giponimik (jins-tur) munosabati.
3. Xolo-meronimik (butun-bo‘lak) munosabati.
4. Graduonimik (leksik darajalanish) munosabati.
5. Funksionimik (vazifadoshlik) munosabati.
6. Zidlik munosabati
6
.
Ushbu tasnif ham bizningcha mukammal emas 
sababi leksik-semantik munosabatlar tarkiban yuqo-
ridagi tasnifdan ko‘proq ekanligi ma’lum. 
O‘zbek tilshunosligida darajalanish hodisasining 
semantik maydonlarda namoyon bo‘lishi masalasi-
ga tilshunos olim A.Sobirov o‘z tadqiqotida alohida 
to‘xtalgan. “Semantik maydonlardagi leksik darajal-
anish (graduonimiya) bir necha ko‘rinishlarda amal-
ga oshadi. Boshqacharoq qilib aytadigan bo‘lsak, u 
maydon ierarxiyasining o‘zagini, qolipini tashkil qil-
ishda asosiy vosita vazifasini o‘taydi. 
Tilshunos olima J.Jumaboyeva leksik-semantik 
munosabatlar tizimida graduonimiyaning boshqa 
boshqa munosabatlar bilan munosabatini sharhlar 
ekan o‘zbek tilshunosligida graduonimiya masalala-
rini monografik aspektda o‘rgangan olim O.Bozorov 
fikrlariga tayangan holda quyidagi jadvalda bayon 
qiladi. (1-jadval)
4 
Базаров О. Ўзбек тилида даражаланиш: Филол. фан. 
докт. ... дисс. – Тошкент, 1997. – 44 б. 
5 
Орифжонова Ш. Ўзбек тилида луғавий градуонимия: Фи-
лол. фан. номз. ... дисс. – Тошкент, 1996. – 24 б.
6 
Собиров А. Ўзбек тилининг лексик сатҳини системалар 
системаси тамойили асосида тадқиқ этиш. – Тошкент: Маъ-
навият, 2004. –140 б.

---