Proffessor Hamidov Hojiakbar Hamidovich Ernazarov Shermuxammat Eshbekovich Raxmonov Bahodir Mirzaevich

Chorizm qishloqlarni boshqarishda 1867 yilgi viloyatlarni boshqarish 
haqidagi «Vaqtli Nizom loyihasi»ga amal qildi. «Vaqtli Nizom loyihasi»ga 
muvofiq ko`chmanchi aholiga 2 bosqichli (volost’ va ovullar); o`troq aholiga 1 
bosqichli (oqsoqollar) boshqaruv joriy etildi. Volost’ 1000-2000 xonadondan; ovul 
jamoasi 100-200 o`tovdan tashkil topgan. CHorizm ko`chmanchi aholining 
urug’chilik asosidagi tarixiy bo`linishini bekor qildi. Ruslar o`lka aholisiga past 
nazar bilan qarab «Tuzemsi» deb atadi.
1867-1872 yy. qishloq hayotini o`rgangan komissiya aholini uezd, uchastka, 
volostlarga bo`lib, ilk bor saylov asosida mahalliy ma’muriyat saylandi; soliqlarni 
tartibga solish maqsadida aholi birinchi marta ro`yxat qilinib, soliqlar yana 
oshirildi. Volost’ boshqaruvchisi - mingboshi; qishloq va ovul oqsoqoli 3 yil 
muddatga saylangan; nomzodlar rus ma’muriyati tasdig’idan o`tgan.
1886 yilgi «Nizom» aholini «qirg’iz va sartlar» sifatida emas, balki «o`troq 
va ko`chmanchi» - degan ifoda bilan ajratdi. Volost’ boshqaruvchisini saylovchilar 
vakillarining qurultoyi saylagan. Qurultoyning vaqtini va o`tkaziladigan joyini 
Tumanboshi belgilagan. Volost’ qurultoyi ikki nomzodni - volost’ boshqaruvchisi 
va unga muovinni saylagan.
Rossiyaning ko`chirish siyosati. Rossiya Turkistonni bosib olgach, o`lkani 
siyosiy-iqtisodiy qaram qilishga kirishib «Turkiston - ruslar uchun» shiori ostida 
islohatlarni amalga oshirdi. Rus amaldorlari faqat harbiy kuch va boshqaruv 
apparati bilan o`lkani uzoq vaqt ushlab bo`lmasligini anglab ruslarni mahalliy aholi 
orasiga aralashtirib, doimiy yashaydigan rus va slavyan aholi nufuzini tarkib 
topdirishi hamda ruslarning turli tabaqalarini ko`chirib keltirishi lozim edi.
Ko`chirib keltirilgan ruslar zarur paytda zahiradagi qo`shin, chorizm uchun 
ijtimoiy tayanch qatlam va mahalliy xalq ichida ayg’oqchi bo`lishi lozim edi. 
Rossiya ko`chirish bo`yicha 3 yarim asrlik tajribaga ega bo`lib, Boltiq bo`yi, 

---

276 
Qozon, Sibir’, Qrim, Astraxan xonliklarini bosib olib ko`chirishning har xil shakl 
va uslublarini egallagan edi.
Ruslar dastlab O`rta Osiyoda Sibir’ tajribasini amalga oshirib 
bo`lmasligining anglashiga sabab, bu erda bo`sh erlar kam edi. Rus aholisini 
ko`chirish tashabbuskori Kaufman bo`lib, 1875 yil Avliyootada birinchi rus 
qishlog’ini barpo etdi. Uning davrida 8 ta rus qishlog’i vujudga keldi. Kaufmandan 
keyin ruslashtirish siyosatini Rozenbax olib bordi.
Rus dehqonlari markaziy hududlardagi er taqchilligidan qutulish va boyish 
uchun Turkistonga oqib kela boshladi. 1875-1890 yy. (15 yilda) 1300 ta rus oilasi 
ko`chib keldi va 19 ta rus qishlog’i tashkil topdi. 1891-1892 yy. Rossiyadagi 
ocharchilik tufayli Turkistonga ko`chib keluvchilarning soni ko`payib, ikki yilda 
25 ta rus qishlog’i paydo bo`ldi.
Rossiyadagi 
dehqonlardan 
xovotirlanib 
«to`polonchi 
unsurlar»ni 
Turkistonga 
ketishiga 
xayrixox 
bo`lgan 
hukumat 
«Ko`chirib 
keltirish 
boshqarmasi»ni tashkil qildi. Rus hukumati «ichki balo» - kambag’al dehqonlardan 
dvoryan-pomeshchiklarni xalos qilish uchun kam erli va ersizlarga 90-yillar 
oxiridan «Osiyo Rossiyasi erlaridan» keng imkoniyat yaratdi.
Mahalliy dehqonlar eri kamayib ziddiyat kuchayishini e’tiborga olgan rus 
generallari 1888 yil rus kazaklarining erini yovvoyi hayvonlardan qo`riqlash 
bahonasida ularni qurollantira boshladi. Aslida rus kazaklarini qurollantirishdan 
maqsad mahalliy xalq ozodlik harakati boshlasa dehqon kazaklar jangovor qism 
bo`lishi kerak edi. 1906 yil O`sh tumani Pokrovskoe qishlog’ida va Andijon 
tumani Kugart volostida rus dehqonlari mahalliy aholi erini tortib ola boshladi.