Proffessor Hamidov Hojiakbar Hamidovich Ernazarov Shermuxammat Eshbekovich Raxmonov Bahodir Mirzaevich

Er egaligi shakllariga ko`ra Xiva xonligi erlari ham 3 ga bo`lingan: 1. 
Davlat erlari (podshohi). 2. Xususiy mulk (xususiy erlar). 3. Vaqf erlari. Er - 
xonlikning asosiy boyligi hisoblanib, sug’oriladigan (axya) va sug’orilmaydigan 
(adra) erlardan iborat edi. Barcha erlarning deyarli yarmiga Xon va uning 
qarindoshlari, oliy martabali amaldorlar, ruhoniylar, savdo-sotiq tabaqalari egalik 
qilishgan. Amaldorlarning erlari 2-3 ming tanobni tashkil qilgan, xon va uning 
qarindoshlari undan ham katta er maydoniga egalik qilgan. Qolgan erlar (vaqf 
erlaridan tashqari) davlat ixtiyoriga olingan.
Davlat erlarida va xususiy mulk erlarida ijarachi dehqonlar mehnat qilgan. 
Davlat erini ijaraga oluvchilar bevatan, xususiy erlarni ijaraga oluvchilar koranda, 
vaqf erlarini ijaraga oluvchilar vaqfchi deb atalgan. Xonning qarindoshlari, 
ruhoniylar, katta amaldorlar, tarxon er olganlar xususiy eridan soliq to`lamagan 
yoki davlat solig’idan ozod etilgan. Soliqni bu erlarda ishlovchi ijaradorlar, ya’ni 
mehnatkashlar to`lashgan.
Shaharlar taraqqiyotdan orqada qolishi, sanoatning yo`qligi oqibatida 
G’arbiy Evropada ersiz dehqonlar shaharga ish izlab borishdek imkoniyatga ega 
bo`lmagan. Oqibatda ular qishloqda qolishga majbur bo`lgan. Suv tanqisligi tufayli 
Amudaryodan suv chiqarishga e’tibor berildi. XVIII asrning 70-yillarida Davkor 
ko`li yonida kanal, XIX asr boshlarida Lavzan, Qilich Niyozbiy, Katta Xonobod 
kanallari qazilgach erni sug’orish holati yaxshilandi. 
Soliq va majburiyatlar. Xiva xonligida asosiy soliq er solig’i - salg’ut edi. 
Hunarmandlar, tashqi savdo bilan shug’ullanuvchi savdogarlar, chorvadorlar zakot 
to`lagan. Mehnatkashlar bir qancha majburiyatlar ham o`tagan: 1. Begar - rasman 
12 kunlik davlat majburiyati, har bir xonadondan 1 kishi har yili kanal qazish, yo`l 
va saroy qurilishida ishlagan. 2. Qazu – butun qishloq aholisini kanallarni 

---

197 
tozalashga safarbar etish. 3. Ichki va obxo`ra qazu - har yili kanallarning suv 
taqsimlagichini tozalash majburiyati. 4. Hachi - himoya dambalari qurish va 
mustahkamlashda qatnashish majburiyati.
Sug’orish inshootlari qurish va ta’mirlash bilan bog’liq majburiyatlar 
mashaqqatli ish edi. Bu ishlar qo`lda ketmon bilan bajarilar, tuproq zambilda yoki 
elkada ko`tarib chiqilar edi. To`g’onlar tuproq, yog’och va chimdan qurilar, ular 
suvning bosimiga bardosh bera olmas va yana qaytadan qurilardi.