Proffessor Hamidov Hojiakbar Hamidovich Ernazarov Shermuxammat Eshbekovich Raxmonov Bahodir Mirzaevich

Qo`zg’olon boshlanishi. Rus maxfiy xizmati qo`zg’olon boshida Dukchi 
eshon turganini bilib Eshonni yo`qotish rejasini ishlab chiqdi, qirg’iz va 
o`zbeklarni birlashtirmaslik, qo`zg’olon pala-partish boshlanishini ta’minlashga 
zo`r berdi. Rus maxfiy xizmati qo`zg’olonni oldini olish uchun 1898 yil 17 mayda 
Eshonning hovlisiga bostirib kirib, qo`zg’olon boshlashni talab qildi va jiyani 
Abdulazizni emas Eshonni xon deb e’lon qildi. Muhammad Ali boshchiligidagi 
qo`zg’olon Tojik qishlog’idan boshlanib 17 may kechqurin Andijonga yurishdi.
Qo`shinning ilg’or qismga mulla Ahmad qirg’iz, Eshon qo`shini ikkiga 
bo`linib, biriga Ziyovuddin Maxsum bosh bo`ldi. Qo`zg’olonchilarga Qutchi 
qishlog’ida 200 kishi, mingboshi G’oyibnazar yigitlari bilan, savdogar Aliboy 150 

---

285 
yigiti bilan qo`shildi. Eshonga qo`shilgan yigitlarga avval ruslarda xizmatkor 
bo`lib, keyin Eshonga murid bo`lgan Muhammad Zulum rahbarlik qildi. 
Qo`zg’olonchilar Andijonning Eski shahariga kirib, 163 kishi 20-Turkiston liniya 
batal’on kazarmasiga hujum qildi. 
Qo`zg’olonchilarning xatolari quyidagilardan iborat edi: uyushmagan 
olomon to`lqini Eshonni oddiy ishtirokchiga aylantirib qo`ydi; qo`zg’olonni 
harbiy intizom asosida boshqarib bo`lmadi; qirg’iz Chibil bo`lis Eshonga 
qo`shilmasdan rus dehqonlariga yurish qildi; Inoyatxon eshon Marg’ilonga, 
Umarbek dodxox esa O`shga hujum uyushtira olmadi. Muhammad Ali 1898 yil 17 
mayda muridlari bilan pala-partish, ochiqchasiga hukumatga qarshi qo`zg’olon 
ko`targanligi rus mustamlakachilari uchun ayni muddao bo`ldi. Chunki siyosiy-
diniy arbob o`zini oshkor qilgan edi, endi Eshonni yo`qotish va qatli om qilish 
mumkin edi.
Qo`zg’olon bostirilishi. Qo`zg’olondan xabar topgan podsho Nikolay II 
Turkistondagi 
noibi 
baron 
Vrevskiyni 
lavozimidan 
chetlatdi, 
general- 
gubernatorlik vakolatini vaqtincha Sirdaryo viloyati general gubernatori 
Korol’kovga yukladi. Bosh shtab unga jazo ekspedisiyasiga rahbardik qilish, yozgi 
mashqlarni bekor qilish, ko`ngilli komanda qo`shinlarini Farg’ona tumanlariga 
yuborish, ruslarni qurollantirish, ishonchli erli amaldorlarga yorliq bilan ov 
miltiqlari berish ishlarini yukladi. Korol’kov 1898 yil 20 mayda «bo`shanglik 
qilgan» Farg’ona viloyat harbiy gubernatoriri, tuman hokimi, Asaka uchastka 
pristavini lavozimidan chetlatdi.
Rus amaldorlari Eshonni tutib kelganga Andijon shahriga starshiy oqsoqol 
qilishni va’da qilishdi. Muhammad Ali va 3 ta muridini Arslonbob yaqinidagi 
Toshko`prikda Qo`qonqishloq mingboshisi Qodirqul, bozor sarkori Yoqub 
qurboshi, shtabs-kapitan Og’abekovlar ruslarga tutib berishdi. Yangi tayinlangan 
general-gubernator Duxovskiy Harbiy Vazir Kuropatkinga yuborgan raportida «Bu 
alanga Farg’onada ko`tarilgan bo`lsada, o`lkaning o`zga hududlarida ham 
g’azovotga xayrixoxlar ko`p. G’alayon tuman doirasidan tashqariga yoyilib ketdi» 
- deb yozgan edi. 

---

286 
1898 yil 19 mayda Yakkatutda qurollangan dehqonlar jazo otryadiga 
qarshilik ko`rsatdi. Namanganda qirg’izlar; Qo`qon tumanida, Beshariq va Ko`gart 
volostlarida qo`zg’olonchilar kurashni davom ettirdi. Jarkent tumanida g’azovotga 
Ili orti volost’ boshqaruvchilari ham qo`shilib ketganini Sibir’ harbiy okrugi shtab 
boshlig’i Zarubaev 1898 yil 28 iyunda ma’lum qilgan. Farg’ona viloyati shimolida 
Eshonning safdoshlari Chibil bo`lis va Shodibeklar harakatni davom ettirdilar. 
Susamir viloyatidagi erlilar Shodibek boshchiligida g’azovot e’lon qilishdi.
General-gubernator 1898 yil 5 avgustdagi raportida «so`nggi g’alayonlarda» 
Andijon va Marg’ilon shaharlari «eng ashaddiy» g’azovotchilarni etishtirib 
berganini yozgan. General-gubernator Mingtepa, Asaka, Quva, Shaxrixon, Aravon, 
Yakkatut, Yozyovon, Buloqboshi, Ko`gart, Susamir, Kengko`l-Qoraqir volostlari 
qo`zg’olonchilar «uyasi» ekanini xabar qiladi. Jazo ekspedisiyasi boshlig’i 
Korol’kov o`z hisobotida Eshondan keyin qo`zg’olonning eng zo`r etakchilari 
sifatida 14 kishining nomini keltiradi.
Muhammad Ali (Eshon) Andijondagi Yangi shahar hibsxonasiga 
qamalgandan keyin o`zbek, qirg’iz, qipchoq, qoraqalpoqlar «eshonga qarashli 
yordamchilar» deb o`ldirildi. Mustamlakachilar Andijon shahri va tumani 
fuqarolarini eshon bilan «tili» bir deb, xavfsiraganlar. Rus mustamlakachilari 
Andijondagi qo`zg’olon bahonasida qatag’on uyushtirib, eshon va uning yaqin 
qarindoshlarini qatl etishi intiqomdan bir ko`rinish edi. Rus amaldorlari 
Muhammad Ali siymosida faqat qo`zg’olonchilar raxbarini emas, balki o`zlari 
uchun xavfli islom ulamosini ko`rdilar. 
Muhammad Ali va uning safdoshlari 1898 yil 25 iyunda YAngi shahar 
Tuproqqo`rg’oni oldida qatl qilindi. Qo`zg’olon xarakteriga ko`ra milliy-ozodlik 
ko`rinishida yuz berishining sababi, chunki bu qo`zg’olonning asosiy kuchi xalq 
ommasi edi. Qo`zg’olonchilar toptalgan haq-huquqlari, dinu diyonatlari uchun 
tengsiz kurash olib bordilar.
Eshonning jiyani, Qo`qon xoni taxtiga mo`ljallangan 14 yoshli Abdulaziz 
Andijon turmasiga solinganini 1898 yil 3 iyunda Korol’kov xabar qiladi. 
Muhammad Ali hibsga olingach, uni tasdiqlagan guvohlardan biri Mirza Ma’sud 

---

287 
edi. Eshonni tergov qilganda mirzaboshi Mulla Ismoil qatnashgan. Harbiy sud raisi 
va Eshonning gaplarini uezd (tuman) mahkamasining tarjimoni Eshmuxammad 
to`ra Toshmuxammedov tarjima qilib turgan.
Rus mustamlakachilari 1898 yil Turkiyaning Yunoniston ustidan qozongan 
g’alabasini qutlayotgan musulmon olamida o`ziga xos diniy intiqom olish uchun 
ham Andijon qo`zg’oloni bahonasida Eshon va uning maslakdoshlarini qatl etish 
marosimi bu intiqomdan bir ko`rinish bo`ldi.
Muhammad Ali «Ibrat ul-g’ofilin» (G’ofillar uchun ibratlar) nomli asar 
yozgan. Mustamlakachilar 1898 yil 12 iyundagi qo`zg’olonchilar qatlida maktab 
bolalarining ham qatnashuvi majburiy ekanligi uqtirilgan alohida buyruq e’lon 
qildilar. Yosh bolalar ko`p yillar Rusiya podshohining siyosatini aytib yuradilar, 
degan gubernator Chaykovskiy. Qatl fojeasini ko`rgan bolalrdan biri Fozilbek 
Otabek o`g’li keyinchalik 1927 yil «Dukchi Eshon voqeasi» kitobini nashr qilgan.
Andijondan tashqari Marg’ilon, O`sh va Namangan qo`zg’olonchilari tergov 
qilinib, qatl va Sibirga surgun qilindi. Korol’kov Eshon va uning muridlaridan 
olingan intiqom etarli emasligini ta’kidlab Mingtepadan Andijongacha bo`lgan 
aholini imperiyaning ichkari hududlariga surgun qilishni taklif qildi. Mingtepa 
qishlog’i er bilan yakson qilinib, rus mujiklari uchun 450 xonalik posyolka qurish 
uchun mahalliy aholi mardikor sifatida jalb qilindi.
Xo`qanddagi Avg’on bog’ degan ziroat tajribagoxidagi agronomni 18 mayda 
qo`zg’olonchilar o`ldirgani uchun 500 xonadonning imorat va bog’lari tekislab 
tashlandi. Andijonning Xo`qand qishlog’ida «Duxovskiy maydoni» deyilgan rus 
posyolkasi barpo bo`ldi, o`zbeklar uni «Vayrona-vayrona» degan. «Yarim podsho» 
400 ta rus xonadoniga Mingtepa qishlog’ini «Marhamat» qildik degani uchun 
Mingtepa Marhamat deyildi.