Proffessor Hamidov Hojiakbar Hamidovich Ernazarov Shermuxammat Eshbekovich Raxmonov Bahodir Mirzaevich

Toshkent qo`zg’olonidan so`ng (1892) Peterburg Turkistonda mirshablik 
holatini joriy etishga ruxsat berdi. 1892 yildan Turkistonda 1887 yil tasdiqlangan 
«Davlat tartibi va jamoat osoyishtaligi haqida Nizom» hamda 1892 yil 18 iyundan 
kuchga kirgan «Harbiy holatdagi joylar haqida Qoida» tadbiq etildi. Turkiston 
general-gubernatori «Kuchli muhofazada» - deb e’lon qilingan joylarda yig’inlarni 
tarqatish, korxonalarni yopish, matbuotni yopish, jarima solish huquqlarini oldi. 
«Favqulodda muhofazada» - deb e’lon qilingan joylarda butun hokimiyat 
general-gubernator yoki u tayinlagan bosh noibga o`tdi. 1892 yil 18 iyundagi 
«Qoida»lar harbiy holat joriy etib, fuqarolar ishini ham harbiylar qo`liga topshirdi. 
Turkistonda har ikki mirshablik qonunlari (1887 y. Nizom va 1892 y. Qoida) 1892-
1917 yy. amal qilib turdi.

---

283 
1895 yil «missioner» Ostroumov taklifi bilan taklifi bo`yicha Turkiston 
xalqini savodsiz qilish maqsadida rus-tuzem maktablari ochishga kirishildi. Ruslar 
o`zlarini hokim millat ekanliklarini ko`rsatish uchun madrasa vaqflarini yo`q 
qiluvchi buyruqlar chiqardi, xutbada rus podshosi nomini qo`shib o`qish, rus 
amaldoriga ta’zim qilishga amr qilindi.
XIX asrning 80-yillarida Rossiya «katta og’a» munosabatlarining huquqiy 
jihatlarini ishlab chiqdi. Mustamlakachilik harbiy-siyosiy mashinasi 1890 yillardan 
Turkistonni xom ashyo manbaiga aylanish imkonini yaratdi. Mustamlakachilik 
tuzumi XIX asr 80-yillarigacha o`z hukmronligini mustahkamlashga harakat qilgan 
bo`lsa, 90-yillarda Turkistonni talon-taroj qilishga kirishdi. Chorizm Turkiston 
xalqlaridagi vatanparvarlik va kurashchanlik tuyg’ularini barbod qilishni 
mustamlakachilik siyosatining bosh va asosiy mazmuni deb bildi.
Andijon qo`zg’oloni. Ozodlik harakati darg’asi bo`lish masuliyatini 
Muhammad Ali (Dukchi) Eshon o`z zimmasiga oldi. U Marg’ilonning Shaxidon 
qishlog’ida dehqon-hunarmand Muhammad Sobir oilasida tug’ilgan. Muhammad 
Ali Buxoroda Usmonjon oxun maktabida o`qiydi, vodiylik ulamo Sultonxon to`ra 
eshon xizmatida bo`ladi, 1882 yil u o`lgach Muhammad Ali Pir bo`ldi.
Muhammad Ali Aravon-Asaka o`rtasidagi baland joyga suv chiqarib «obi 
xudoyi» barpo qilishi uni mashhur qildi. U 1887 yil Makka-Madinaga hajga 
chiqib, Saudiya Arabistoni, Afg’oniston, Hindiston, Eron, Qora dengiz, Rossiya 
janubida bo`ladi. 1890 yil ziyoratchilari ko`paygach muridlari 500 ot sig’adigan 
otxona qurib beradi. Eshon ziyoratchilar ko`z oldida olovsiz qozon qaynatgan.
Muhammad 
Ali 
eshonning 
mashhurligi 
Farg’ona mustamlakachi 
ma’murlarini tahlikaga soldi. Minora qulab 23 ta mullavachcha halok bo`lsada 
hech bir ota-ona shikoyat qilmagani uchunmustamlakachilar Muhammad Ali 
ustidan jinoiy ish ocholmadi. 1895 yil eshon huzuriga Oloy «malikasi» Qurbonjon 
dodxox keladi. Qurbonjonning o`g’li Qamchinbek rus bojxonasi xodimini 
o`ldirilganlikda ayblanib, osib o`ldirilgan edi. 1896 yil Ketmotepa, Ko`gart 
qirg’izlaridan 25 ta vakil Mingtepaga Dukchi eshon huzuriga kelib, rus 
mujiklaridan shikoyat qiladi va g’azotga ruxsat berishini so`raydi.

---

284 
1896-1897 yy. rus mujiklari va qirg’izlar o`rtasida to`qnashuvlar kuchayadi. 
Qirg’izlar 1897 yil oxirida bo`lis oqsoqoli Chibil, qozi noibi Raxmatilla 
rahbarligida Kengash qilib, rus mujiklariga hujum qilish rejasini ishlab chiqadi. 
Kengashda Muhammad Ali Eshon g’azotga rahbar qilib tayinlandi.
«Eshonning muridlari 10 mingdan oshgani va Russiyaga isyon qilishi 
mumkinligini, maktabida 250 ta bola o`qiyotgani, ularni Istambulga yubormoqchi» 
- ekani haqida Asaka pristavi M.Chanishev axborotida yozgan. Ruslar Rossiya-
Turkiya urishi bo`lib turgani uchun turklarning Turkistonga xayrixox bo`lishidan 
cho`chirdi. 
Eshon 
faoliyati 
bilan 
general-gubernatorning 
shaxsan 
o`zi 
shug’ullanishining sababi: o`lkada ruslarga qarshi kayfiyat kuchayib, turklarning 
paydo bo`lishi; Turk-Yunon urishida g’alaba qilgan turklarni madh etuvchi 
kitoblar tarqalishi; Eshonga turk sultoni to`n va g’azovatga chorlovchi farmon 
yubogani haqida gaplar edi.
Toshkent okrugi qoshida tuzilgan (Sudida) tergovchi va 12 kishilik 
komissiya 1897 yil 12 mayda Mingtepaga etib keldi. Muhammad Ali tergov 
tugagach ozodlik kurashini tashkil qilish uchun tijorat ahli va ulomalarga chaqiriq 
maktubi yo`llaganda xalq dengizdek to`lqinlanib ketadi degan fikrda edi, biroq 
1898 yil 15 yanvarda Mingtepaga chaqirilgan qirg’izlar 2 kun boshqa vakillarni 
kutishdi. Qirg’izlar hukumatga qarshi qo`zg’olon boshlashi mumkinligidan 
ma’murlarni Ketmontepa va Qo`gartdagi rus mujiklari ogohlantirdi.