Proffessor Hamidov Hojiakbar Hamidovich Ernazarov Shermuxammat Eshbekovich Raxmonov Bahodir Mirzaevich

IV-bob. Movarounnahrda mustaqil davlatlarning
tashkil topishi. 
1-§. Mustaqil davlatlar shakllanishi.
Somoniylar, Qoraxoniylar, Xorazm davlati 
Xalifalik zaiflashuvi. VIII asr oxiri – IX asr boshlarida Arab xalifaligi og’ir 
siyosiy tanglikka uchradi, xalqlarni itoatda tutib turish arablar uchun qiyin bo`lib 
qoldi. Movarounnahr va Xurosonda tez-tez qo`zg’olon bo`lib turishi, o`zaro urush 
va ichki ziddiyatlar Arab xalifaligini zaiflashtirdi va mustaqil davlatlar paydo 
bo`lishiga olib keldi. Movarounnahrning shimoli va shimoli-sharqida, xalifalikka 
bo`ysundirilmagan chegaradosh erlarda bir nechta davlatlar tashkil topdi. 
Qarluqlar turkiy qabila hisoblanib, qadimda Oltoyning g’arbida, so`ngra 
Irtishning o`rta oqimida yashagan. Ular VI-VII asrlarda Turk xoqonligi tarkibiga 
kirgan. Ettisuv o`lkasida VIII asr o`rtalarida Qorluqlar davlati tashkil topdi; 
poytaxti CHu daryosining shimolda joylashgan Suyob shahri edi. Qarluqlar davlati 
hukmdori yabg’u yoki jabg’u deb nomlangan. X asr o`ratalarida qarluklarning 
katta qismi musulmon bo`lgan, bir qancha shaharlarida jome masjidi bino qilingan.
Qarluqlar davlati: shimol va sharqdan Elsuvi daryosi vodiysidagi chig’il 
qabilasi yaylovlarigacha; g’arbdan o`g’uz yurti va Farg’ona vodiysi; janubda 
yag’molar vohasi va SHarqiy Turkiston bilan chegaralangan. Suyob, Jo`l, Navkat, 

---

76 
Karmankat, Yor kabi shaharlari bo`lgan. Aholi qo`ychilik, tog’oldida dehqonchilik 
bilan shug’ullangan. Sharqiy Turkiston va Movarounnahr bilan savdo qilgan. 
Chetga jun va jun mahsulotlar: gilam, sholcha, namat chiqargan. Qarluqlar X asrda 
Movarounnahrning shimolini egallab, Shosh atrofi, Farg’ona, Zarafshonga kelib 
o`rnashgan va o`troq mahalliy aholiga singib ketgan.
O`g’uzlar Turk xoqonligi tarkibida edi. Turk xoqonligi emirilgach 
o`g’izlarning katta qismi Sirdaryo xavzasi va Orol bo`ylarida o`rnashib, IX asr 
oxiri va X asr boshida O`g’uzlar davlatiga asos soldi. Poytaxti Sirdaryo bo`yidagi 
Yangikent shahri bo`lgan. O`g’izlar X asrdan islom dinini qabul qiladi. X asr 
birinchi choragida shimoli-sharqdan kelgan qipchoqlar zarbasi tufayli O`g’uzlar 
ikkiga bo`linib ketadi. Bir qismi g’arbga - SHimoliy Kavkaz dashtlariga borib 
o`rnashdi. Ularning ikkinchi qismi avval Movarounnahrga kirib boradi va undan 
janubi-g’arbga siljib, yangi sulola - Saljuqlar boshchiligida Old Osiyo 
mamlakatlarini istilo qilishga kirishadi.
Bu ikki turkiy (Qarluq va O`g’uz) davlat Movarounnahr, O`rta Sharq va Old 
Osiyo xalqlarining siyosiy va etnik tarixiga kuchli ta’sir ko`rsatdi. Qarluqlar 
o`zbeklar va tojiklarning, O`g’uzlar Turkman, Ozarbayjon, Qoraqalpoqlarning 
etnogenezida muhim rol o`ynagan.
Tohiriylar. VIII asr oxiri – IX asr boshida xalifalikni larzaga keltirgan og’ir 
siyosiy vaziyat Abbosiylarni Movarounnahr va Xurosonda olib borilayotgan 
siyosatni o`zgartirishga majbur etdi. Mahalliy zodagonlar Movarounnahr va 
Xurosonni o`z tasarrufiga o`tkazib, hatto Xalifalik markazida ham hokimiyatni 
boshqarishda ko`proq rol o`ynaydigan bo`lib qoldi. Xalifa Xorun-ar Rashid (786-
809) vafot etgach, o`g’illari Ma’mun va Amin o`rtasida 809-813 yy. taxt uchun 
kurashi bunga katta yo`l ochib berdi. Xalifalik markazidagi arablar Aminni 
xalifalik taxtiga ko`targach, norozi bo`lgan Ma’mun ukasi Aminga qarshi kurash 
boshlaydi.
Ma’mun 813 yil taxtni egallashida unga Hirot viloyatining zodagonlaridan