Психологияи умумї, синнусолї ва тиббї
МАФЊУМ ДАР БОРАИ ТАФАККУР
Download 0.75 Mb. Pdf ko'rish
|
Шаропова Н.М. Психологияи умуми
|
МАФЊУМ ДАР БОРАИ ТАФАККУР
, ХАРАКТЕРИСТИКАИ ФАЪОЛИЯТИ ФИКРЇ ТАФАККУР ВА НУТЌ Тафаккур ба протсессњои олии маърифат таалук дорад. Одам бо ёрии тафаккур њаќиќати ињотакардаро дониста мегирад, то ки онро 42 фаъолона, маќсаднок дигаргун созад ва ба маќсадњои муайяни шахсї ё ањамияти љамъиятї дошта ноил шавад. Эњсос, идроќ ва тасаввурот ба одам дар бораи љињатњои зоњирии предмет ва њодисањои табиат маълумот медиханд. Ин шакли инъикоси психикии њаќиќат объективиро маърифати њисси мемонанд. Ангезањои берунї дар дарачаи маърифати њисси ба узвњои њисси таъсир бахшида, дар шуури мо образњои мувофикро ба вуљуд меоварад. Протсесси тафаккур нисбатан мураккабтар сурат мегирад. Тафаккур ин протсесси инъикоси бевосита ва чамъбасткунандаи хусусиятњои предмету њодисањо, алока ва муносибатњои байни онњхо мебошад. Протсесси тафаккур дар мафхумхо амалй мегардад ва он хамеша аз савол cap мешавад. Протсесси тафаккури бемаксад вучуд надорад. Њалли Масъалаи муайяне, ки дар чараёни фаъолияти одам ба амал меояд, натичаи тафаккур мебошад. Имконияти њалли масъала ба маљмуи дониш ва тасаввуротњои дар хотира буда вобаста аст. Тафаккур характери проблемавї ва љамъбасткунандаро дошта, инъикоси бевоситаи њодисањо мебошад. Инњо хусусият ва тавсифдихандањои асосии протсесси тафаккур ба шумор меравад. Протсесси тафаккур аз талаби пайдо шудаситодаи ба ин ё он савол љавоб додан cap мешавад. Љустуљуи љавоб аз ёфтани роњи њалли масъала ва кофтукови донишњои барои он зарур аст. Савол хар кадар ки аниктар гузошта шавад, масъала хам хамон кадар аниктар мегардад ва љустуљуи роњи њалли он њам маќсадноку даќиќтар мегардад. Кудак, одами ба камол расида, олим бо вохурдани чизњои нав ба он бо таачуб менигаранд. Тааљуб ин рефлекси тахмини-тадкикотї мебошад. И.П.Павлов инро рефлекси «ин чист?» номидааст. Рефлекси тахминкуни- шарти минбаъд ба тафаккури одам имконияти амал кардан медихад. Инсон тамоми имкониятњои аќлии худро ба њалли масъалаи 43 гузашташуда равона мекунад. Яъне, дар одам барои халли масъала равняй муайяни конкретие ташаккул меёбад, ки характери чустучуиро дорад. Њамин тариќ, тафаккур њангоми мављуд будани проблема пайдо мешавад ва он њаракату амали одамро ба дониста гирифтани чизи номаълум ифода мекунад. Бинобар ин тафаккур характери проблемавиро дорад ва он хусусияти асосию мухими он мебошад. Яке аз натиљањои протсесси тафаккур фахмидан мебошад. Фахмидан њамеша ба системаи муайяни донишњо-тасаввурот ва мафхумњо такя мекунад, ки одам дар асоси онхо ягон њодисаи навро фахмида ва шарх дода метавонад. Чизи тамоман номаълум њамеша нофахмо аст. Пас, фахмидан протсесси дар чизи нав шинохтани куњнаву маълумро дар бар мегирад. Тафаккури инсон бо калима, ки њамчун сигнали сигналњо характери љамъбасткунандаро дорад, дар алокаи канданашавандаи диалектикй мебошад. Пас, аллакай дар тартибдарории калимагии масъала алокахое чдмъбаст мешаванд, ки одам кушиши кушодани онхоро мекунад. Љамъбасткунандагии тафаккур ба одам имконият медихад, ки предметњои ињотакардаро гуногуншакл инъикос кунад, хусуси муњими гуногунро дар онњо људо намояд ва онњоро ба гуруњу категорияњои гуногун нисбат дихад. Хусусияти љамъбасткунанда ва инъикоси бавоситаи тафаккур на танхо дар табиати забонии тафаккур зохир мешавад., инчунин дар он ки ин протсеси олии маърифат на танњо донишхои хиссии дар натичаи таъсири бевоситаи предметхо ба узвњои њисси њосил шударо, на танхо образхои айёниро, балки мафхумхо, категорияхоеро истифода мебарад, ки дар онхо тачйй чамъбасткардашуда, хусусиятхои мухими предмету 44 ходмсахо ва алокаи байни онњо таљассум ёфтааст. Љамъбасткунандагии тафаккур имконият медихад, ки одам на танхо масъалахои конкретии хозираро хал кунад, балки рафти ходисахо ва натичаи амалхоро низ прешбинй намояд. Масалан, диагнози гузоштаи духтур, прогнози у аллакай пешбинии оянда аст. Одам ба дастовардњои илм, таљрибаи њаёти ва касбии худ такя карда, њамон хел мафњум, ќоида, вобастагї ва ќонунњоеро интихоб мекунад, ки истифодаи онњо дар њолати додашуда заруранд. Инъикоси бавоситаи њаќиќати ињотакарда хамчун хусусияти тафаккур онро ифода мекунад, ки мо тамоми тачрибаи љамъияти - таърихиро, ки насли пешина ба даст овардааст, ба насли наврас ба шакли тайёр медихем. Дар нутќ фактњо, ќонуну алокањои љамъбастшуда ва вобастагиибайни њодисањои табиат таљассум меёбанд. Насли наврас ин донишхоро ба намуди тайёр бевосита кабул мекунад. Кашфиётњои наслњои гузашта, ки ба туфайли тафаккур ба вучуд омадаанд, дар амалияи харруза аз тарафи наели наврас барои халли масъалахои гуногуни гузошташуда истифода бурда мешаванд. Асбобњое, ки одам меофарад, ќатъи назар аз он ки содда ё мураккабанд, ба фањмиши бавоситаи њаќиќат хизмат мекунанд.масалан, ба воситаи электрокардиограмма, тахлили хун ва дигар методхои параклиникии тадкикот имкониятхои донистагирии духтур васеъ мешавад. Фаъолияти фикрии одам якчанд зинањоро дорад. Протсесси тафаккур аз талаботи чизеро фањмидан ё донистан cap мешавад. Одатан, зинаи аввали фаъолияти фикриро талаботхои инсон (модди ё маънавї) муайян намекунад. Дар инсон талаботи фањмидан чизи номаълум худ аз 45 худ ба вучуд намеояд. У саъю кушиши донистани чизи наверо мекунад, ки онро барои бењтар фањмидан ва дигаргун сохтани муњити гирду атроф истифода барад. Њамин тариќ зинаи якуми протсесси тафаккурро фањмидан ва батартибдарории масъала ташкил медихад. Зинаи марказии протсесси тафаккурро њангоми њалли масъала људо кардани (анализ) предмет ё њодиса ба ќисмњои ташкилкунанда ва ба шакли яклухту том якчоя карда (синтез) муайян кардани алокањои пештар номаълум (анализи хун гирифтории беморро ба протсесси илитхоб) варам, газак (муайяни мекунад) дарбадар мегирад. Одам кадом масъалаи фикриеро њал накунад, у њамеша амалњои анализ ва синтезу о истифода мебарад. Анализ ва синтезро њамчун њодисахои ва њамдигар људо њисобидан хатост. Онхо ду тарафи фаъолияти ягонаи фикри буда, асоси онро ташкил медиханд. Чунин хусусиятњои алоќамандии анализ ва синтез мавчуд аст: 1) Анализи чизи кулл (хун) њамеша ба муайян намудани алокањои байни ќисму љуэъњои он (муносибатибайни элементной форменнеи хун) вобаста аст ва он хама вакт синтез мебошад, яъне он зинаи аввалини дониста гирифтани предмет ва њодисањои табиат (варам, газак, лейкоз, ва г.) ба шумор меравад. Масалан, анализи ин ё он навъи касалиро, карда, онро њамчун кулл (синтези I) метавонем идрок кунем. Сипае зухуроти шаклхои алохидаи ин навъи бемориро тавсиф намуда, (анализ), прогноз ё пешбинии гуногуни онро (синтези II) мекунем. Дар мисоли овардашуда ягонагии протсесси анализ ва синтез нишон дода шудааст. Мувофики он хар гуна протсесси тафаккур аз се зинаи ичро иборат аст: синтези 1-анализ- синтези II. Њамин тариќ анализ ва синтез асоси њар як фаъолияти фикрї мебошад. Ќувва ва дараљаи инкишофи тафаккури одам дар хар холати 46 конкретй ба апй д^р пай ва бахампайвасткунии дуруст истифода бурда тавонистан анализ ва синтез вобаста аст. Анализ ва синтез њамчун асосњои протсесси тафаккур барои љоришавии амалхои гуногуни дигари фикрй имконият медихад. Ба амалхои фикрї мукоиса, љамъбаст, систематизатсия, классификатсия, абстраксия, конкретонидан таалук доранд. Аналияњои фикрї. Яке аз омилњои содда, вале муњими фикри мукоиса ба шумор меравад, ки бо воситаи он фикран монанди ва фарќияти байни як ё якчанд предмету њодисањои .... мукаррар карда мешавад. Мукоиса ба воситаи анализ ва синтез амалї мегардад ва барои њарчї зудтар мукаррар намудани хусусиятњои умумї ва фаркдунандаи ходисаю предметхои омухташаванда имконият медихад. Муќоиса инчунин барои муайян кардани дигаргунихои дар њамон як њодисаи дар лањзањои гуногуни ваќт руй до да истифода мешавад. Амали дигари нисбатан мураккаби фикрй, ки ба туфайли мукоиса њосил мегардад, классификатсия мебошад. Ба воситаи классификатсия монандии хусусияту аломатхои мухими предмет муайян карда мешавад ва дар њамин асос ба синф, гурух, чине ва намудхо муттаъиднамой ба вучуд меояд. Њангоми ба гуруххо чудо кардани предметхо донистани истилоххи муайян зарур аст, ки онхо гурухи ходисахои мувофикро ифода кунанд. Њангоми чи муќоиса ва чи классификатсия кардан, пеш аз њама бояд асос ё аломати муњими ба ин гуруњи њодисањо хос буда људо карда шавад ва сипас ба он пайваста такя намуда, маърифати њодисањоро љорї намудан зарур аст. Предмет ва њодисањои олами беруна дорої ањамияти гуногуни муњим мебошанд. Аз ин ру вобаста ба асоси барои амали муќоиса ва классификатсия интихобшуда натиљањои гуногунро ба даст овардан мумкин аст. Масалан, самолётро хам ба гурухи воситахои наклиёт ва хам ба гурухи маснуоти метталй нисбат додан мумкин аст. 47 Систематизатсия ин дар асоси аломатхои хурд ва чузъи, ки онхоро на хамаи намояндагони ин ё он синф сохибанд, балки бо гуруххо ва синфхо чудо намудани предметхо ё ходисахо мебошанд. Љамъбаст ва абстраксия амалњои махсуси фикрї ба шумор мераванд. Љамъбаст якчанд дараљаро дорад. Дар дарачаи нисбатан пасти љамъбасткунї амали генерализатсия љой дорад, ки бо воситаи он предметхо дар асоси аломатхои тасодуфи, камахамият, асосан зохирй муттаъид кардани шхо мумкин аст. Генерализатсия дар асоси тахлили нокифоя амики предмет ё ходиса ба амал меояд. Одам бо мурури ба дарачаи баланди љамъбасткунї гузаштан, предметњои омухташавандаро боз њам амиктар тахлил мекунад. Ин тахдил ба амали абстраксия алокаманд аст. Абстраксия ин протсесси аз аломатхои камахамият ва дуюмдарачадур шудан ва чудо намудани аломатхои барои гурухи муайяни предметхо мухим ва умумй мебошад. Х,ар гуна коидахо ва конуне, ки дар асоси халли дурусти масъалахои фикрй хосил шудааст мисоли чамъбасткунй шуда метавонад. Мавхумхо низ характери чамъбасткуниро доранд чунки дар онхо тачрибаи анбухтаи инсоният тачассум ёфтааст. Конкретонидан протсисси мутакобили абстраксия мебошад. Конкретонидан чунин амали фикрие мебошад, ки дар протсесси он мо ба ягон фикри абстрактию чамъбасткардашуда, мафхум, коида, конун характери предметию айёнй медихем. Х,амаи амалхои байни фикри худ алокаманд ва онхо хангоми халли масъалахои таркибан мураккаб дар бахампайвасткунихои гуногун зохир мешаванд. Шаклњои тафаккур. Фаъолияти фикрии одам дар ду шакли асоси мегузарад: муњокима ва хулосабарорї. Муњокима шакли мантикии тафаккур аст, ки дар худ тасдиќ ё инкори ягон њодисаро дар бар мегирад. Муњокима мазмуни мафњумро ошкор мекунад. Мисоли муњокимаи тасдикиро мегирем. «Ин хонанда аълохон аст». Дар ин љо 48 њамон хусусияти хонанда ќайд карда шудааст, ки ўро аз дигар хонандагон фарќ мекунад. Агар одам ягон предметро хуб донад, он гоњ у дар бораи он муњокимаи дурусти пурмазмун карда метавонад. Њаќиќати мухокимахо бо тачрибаи дамъиятииодам санљида мешавад. Њакикати донишњои инсонро инчунин бо воситаи хулосабарорињо фањмидан мумкин аст. Хулосабарорї чунин фаъолияти мураккаби фикрї мебошад, ки одам дар рафти он мухокимахои гуногунро мукоисава тахлил намуда, ба хулосањои нави умумї ё хусусии мантикї меояд. Дар намуди хулосабарориро фарк мекунанд: индуктивї ва дедуктивї. Чунин тарзи хулосабарорї, ки он аз мухокимахои хусусї ба хулосањои умумї мебарад индуксия ном дорад. Ба воситаи индуксия дар асоси омузиши њодисањои алоњида ќонун ва ќоидањои умумї муќаррар карда мешавад. Масалан, аз муњокимањои умумии хусусии: «оњан металл аст», «оњан ќувваи барќро мегузаронад», «сурб металл аст», «сурб кувваи металлро мегузаронад», «мис металл аст», «мис ќувваи барќро мегузаронад» ва ѓ. чунин хулосаи цамъбасткунанда баровардан мумкин аст: «хамаи металлхо кувваи баркро мегузаронад». Дедуксия чунин тарзи муњокимарони аст, ки аз муњокимаи умумї ба хусусї мебарад. Ба воситаи он марифати њодисањои алоњида дар асоси донистани ќонуну коидахои умумї ба вучуд меояд. Масалан донем, ки : а) «хамаи металлњо ќувваи баркро мегузаронанд» ва б) «охан металл аст», бо бовари тасдик кардан мумкин аст, ки «оњан ќувваи барќро мегузаронад». Хусусиятњои индивидуалии фаъолияти фикрии одам. Протсесси тафаккури одамон ба ќонуниятњои умумии мантикї итоат мекунад. 49 Аммо дар протсесси тафаккур фаъолиятњои муњими индивидуалї низ мавчуданд, ки онњо ба типи системаи асаби одами конкретї, таљрибаи шахс, ба динамикаи љоришавии протсессњои шартї-рефлекторї дар пустлохи майнаи cap вобастаанд. Фаркхои фаъолияти фикрии одамон дар гуногунии сифатњои тафаккур ошкор мешаванд, ки муњитаринашон инњо мебошанд: 1) васегии аќл, аз як тараф бо васегии фаъолияти маърифатии одам ифода меёбад, аз тарафи дигар бо муносибати њамдигар ва эљоди нисбат ба масъалањои омухташавандаи њаќиќат тавсиф дода мешавад. 2) амиќии аќл сифати муњимтарини фаъолияти фикрї буда, мањорати фањмида тавонистани моњияти масъалањои муњимтарини њаёт ва сабабњои бавуљудонии њодисањоро ифода мекунад. 3) мастакилии тафаккур бо мањорати бе ёрии одамони дигар мустаќилона гузошта тавонистани вазифањои нав ва ёфта тавонистани роњњои њаллии онњо тавсиф дода мешавад. Сифатњои дигари тафаккур дар боби «Аќл ва ќисматдои он» муфассал дида баромада шудаанд, ки дар он сифатњои акл њамчун ќобилият тавсиф дода мешаванд. Њамаи сифатњои номбурдашудаи тафаккур бо характеристикаи шахсияти одами конкретї алокаманданд. Онхо дар чараёни фаъолиятимаърифатй, фикри инкишоф меёбанд ва ба роњу шалкњои мухталифи инкишофдихию ташаккул вобастаанд. Нутќ, фаъолияти нуткї бо фаъолияти маърифатй, аз чумла бо шакли олии инъикос-тафаккур алокаи чудонашаванда дорад. Дар њаќиќат, одам бо мављудияти тафаккури нутќиаш тавсиф дода мешавад. Бинобар ин муфассалтар дида баромадани мафхуми «нутк» аза ахамият холи нест. 50 Нутќ протсесси мураккаби психикии ташаккул ва ифодаи фикрхо дар калимахо ва протсесси мушоирати байни одамон ба воситаи забон мебошад. Одамон ба воситаи забон мубодилаи афкор, хоњиш ва хиссиёт карда метавонанд. Забон - ин системаи воситахои муносибот аст, ки дар чараёни тараккиёти таърихии одамон кор карда шудааст ва кисматхои мухими онро таркиби калима ва грамматика ташкил медиханд. Њар як калима мазмуни муайяни мантиќиро сохиб аст, ки дар он мансубияти предметии калиам бо њаќиќат ифода меёбад ва хусусияти љамъбасткунандаро дорад. Масалан, калимаи «соат», ки бо он њам асбоби дастї, њам деворї, њам бурљї, њам офтобиро ифода кардан мумкин аст, бо ёрии онњо гузаштани ваќт чен карда мешавад. Таљрибаи андухтаи инсоният дар забони коллективй муайян, халќият ва миллат таљассум меёбад. Психология на забон, балки нутќро њамчун протсесси бо маќсади муносибати байни одамон истифода бурдани забон меомузад. Нутќ њамчун фаъолияти мураккаб тавсиф дода мешавад ва он аз ќисмњои гуногун иборат аст, ки боњампайвастшавии онњо фањмиши байнињамдигарии одамонро ба вуљуд меоварад. Протсесси мушоират мављудияти њељ набошад ду њамсуњбатро талаб мекунад. Мо дар љараёни муошират забони овозиро истифода мекунем ва аз ин ру барои фаъолияти нутќ аппарати махсусе зарур аст, ки овозњои нутќро њосил кунад. Забон ва нутк њарчанд вазмњои умумии дошта бошанд њам ва бо тафаккур алокаи зич дошта бошанд њам, вале онњоро бояд аз якдигар фарќ кард. Њамон як фикр дар нутк дар шаклхои гуногуни забонй ва калимагй ифода ёфта метавонад. Масалан, калимаи «рубоњ» дар амали конкретии нутки маънои «одами маккорро» низ медихад. Аз ин ру мазмуни нутк дар фаъолияти нутки аник мегардад, дар он муносибати 51 эмотсионалию нуткии гуянда ба он чизе, ки у мегуяд, ба предмета нутк ва хам ба масухиб зохир мешавад ва ин хам дар лахзахои гуногуни талаффузшавандаву ифодакунандаи нутк (мимика, харакат, имо, талаффуз ва ѓ.) ифода меёбанд. Асоси физиологии нутќро системаи дуюми сигналї ташкил медихад, ки танњо ба одам хос аст. Њайвонхо низ овозхо ва сигналњоро ифода мекунанд, лекин хеч як њайвон як калимаро, ки бо ёрии он хабар дар бораи предмету њодиса мешавад, истифода накардааст. Download 0.75 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|