Pul, kredit va banklar

Pul muomalasini tashkil etish va tartibga solish.Markaziy bankpul muomalasini tartibga 
solishda pul – kredit siyosatining bevosita va bilvosita instrumentlardan foydalanadi. Markaziy 
bank pul muomalasini tartibga solishda tijorat banklari va Markaziy bankning Hududiy bosh 
boshqarmalari (MB HBB) bilan o‘zaro hamkorlikda faoliyat yuritadi.
Pul muomalasini tashkil etish va tartibga solishda tijorat banklari quyidagi ishlarni 
amalga oshiradi: 

---

1. jismoniy shaxslarning bo‘sh pul mablag‘larini omonatlarga jalb qilishga, jismoniy 
shaxslar pul daromadlarining naqd pulsiz tartibda omonatlarga o‘tkazilishini kengaytirishga, 
tovar va xizmatlar uchun naqd pulsiz hisob – kitoblarni, shu jumladan bank kartalaridan 
foydalangan holda rivojlantirishga qaratilgan choralar ko‘radilar;
2. yuridik shaxslar bilan kelishgan holda ularning kassalaridagi naqd pul qoldig‘i 
limitlari, pul tushumlarini bankka topshirish tartibi va muddatlarini belgilaydilar;
3. naqd pul mablag‘larining har kuni kelib tushishi ustidan doimiy monitoringni amalga 
oshiradilar; 
4. haqiqatda tushgan tushumlar va berilgan naqd pullarning kassa aylanmalarining 
xomcho‘t hisob – kitoblaridan farq qilish sabablarini tahlil qiladilar hamda naqd pul 
tushumlarining ko‘payishini ta’minlash choralarini ko‘radilar; 
Markaziy bankning hududiy bosh boshqarmasi (MB HBB) zimmasiga pul muomalasiga 
doir ishlarni tashkil etish, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridagi 
tijorat banklarining faoliyatini muvofiqlashtirish va uning monitoringi yuklatiladi. MB HBBlari 
xususan quyidagi ishlarni amalga oshiradi: 
1. pul muomalasining holatini o‘rganadi, banklarning kassa aylanmalarini tahlil qiladi, 
pul muomalasining holatini tavsiflovchi ko‘rsatkichlarni jamlaydi va tartibga soladilar; 
2. pul muomalasini mustahkamlashga qaratilgan takliflarni tayyorlab, Qoraqalpog‘iston 
Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahrining joylardagi davlat boshqaruv organlari 
muhokamasiga qo‘yadilar; 
3. naqd pulga bo‘lgan talabni uzluksiz ta’minlashni nazarda tutib, mintaqalar va tijorat 
banklari filiallari o‘rtasida naqd pul mablag‘larini tezkor qayta taqsimlashni amalga oshiradilar; 
4. tijorat banklari bilan birgalikda naqd pul zaxiralari hajmining eng kam miqdorini 
tasdiqlaydilar; 
5. banklarning pul muomalasiga doir ishlarini tahlil qiladi va o‘rganadilar. 
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar "Yuridik shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini amalga 
oshirish qoidalari"ga (1998 yil 17 dekabrda 565 – son bilan ro‘yxatga olingan) muvofiq o‘z 
kassalarida naqd pul qoldiqlari bo‘yicha belgilangan limitlar doirasida naqd pulga ega bo‘lishlari 
mumkin. 
Yuridik shaxslar kassadagi belgilangan naqd pul qoldig‘ining limitdan ortiqcha qismini 
bank bilan kelishilgan tartibda va muddatlarda hisobvaraqqa kiritib qo‘yish uchun bankka 
topshirishlari shart.
Kassadagi naqd pul koldig‘i limitlarini, tushumni topshirish tartibi va muddatlarini 
belgilash uchun banklar yilning birinchi choragida savdo tashkilotlari va boshqa yuridik 
shaxslardan buyurtmanoma – hisob – kitob oladilar.
Kassadagi naqd pullar qoldig‘i limiti har yili kassaga ega bo‘lgan va naqd pulli hisob – 
kitoblarni amalga oshiruvchi barcha yuridik shaxslarga belgilanadi. 
Yuridik shaxsning turli banklarda bir nechta hisobvaraqlari mavjud bo‘lgan taqdirda u o‘z 
ixtiyoriga ko‘ra xizmat ko‘rsatuvchi banklarning biriga kassadagi naqd pul limitini belgilash 
uchun hisob – kitob bilan murojaat etadi. Banklarning birida kassa qoldig‘i limiti belgilangandan 
so‘ng yuridik shaxs belgilangan kassa qoldig‘i limiti to‘g‘risidagi xabarnomani unga tegishli 
hisobvaraqlar ochilgan boshqa banklarga jo‘natadi.
Kassadagi naqd pullar limitini belgilash uchun buyurtmanoma – hisob – kitobni xizmat 
ko‘rsatuvchi banklarning birortasiga taqdim etmagan yuridik shaxslar bo‘yicha kassa qoldig‘i 
limiti nolga teng deb hisoblanadi, yuridik shaxs tomonidan bankka topshirilmagan naqd pul 
mablag‘lari esa limitdan ortiqcha deb hisoblanadi. 
Kassadagi naqd pullar qoldig‘ining quyidagi limitlari belgilanadi: 
1. doimiy naqd pul tushumiga ega va uni ish kunining oxirida bankka topshirishi 
lozim bo‘lgan yuridik shaxslar uchun – keyingi ish kuni ertasiga normal ish faoliyatini 
ta’minlash uchun zarur bo‘lgan miqdorda; 
2. keyingi kunda topshirishi shart bo‘lgan yuridik shaxslar uchun – o‘rtacha 
kunlik naqd pul tushumidan ortiq bo‘lmagan miqdorda;

---

3. tushumni har kuni topshirmaslik huquqiga ega bo‘lgan yuridik shaxslar uchun
– tushum summasi va uni topshirish bo‘yicha belgilangan muddatga bog‘liq bo‘lgan miqdorda; 
4. doimiy naqd pul tushumiga ega bo‘lmagan yuridik shaxslar uchun – o‘rtacha 
kunlik naqd pul xarajati miqdorida (mehnat haqi to‘lovlari, vaqtinchalik ishga layoqatsizlik 
bo‘yicha nafaqa, mukofot va stipendiya xarajatlaridan tashqari). 
Yuridik shaxslar o‘z kassalarida naqd pullarni belgilangan limitlardan ortiqcha miqdorda 
faqat mehnatga haq to‘lash, ijtimoiy sug‘urta bo‘yicha nafaqalar, pensiya va stipendiyalar berish 
uchun, bankdan olingan kunni qo‘shib hisoblagan holda, 3 ish kunidan ortiq bo‘lmagan muddat 
mobaynida (banklardan uzoq masofada joylashgan yuridik shaxslar esa 5 ish kunigacha) saqlash 
huquqiga ega. Bu muddat tugagach, ko‘zlangan maqsad uchun ishlatilmagan pullar bankka 
qaytariladi va keyinchalik yuridik shaxslarga ularning birinchi talabi bilanoq o‘sha maqsadlarga 
ishlatish uchun beriladi. 
Pulning aylanishini tezlashtirish va bank kassalariga tushumlarning o‘z vaqtida tushishi 
zaruratidan kelib chiqqan holda, banklar tomonidan har bir yuridik shaxsga ularning rahbarlari 
bilan kelishilgan tarzda tushum topshirish vaqti va tartibi belgilanadi. 
Kassadagi naqd pul qoldiqlarining belgilangan limitlari, tushumni topshirish tartibi va 
muddatlari banklar tomonidan har bir yuridik shaxsga yozma ravishda ma’lum qilinadi. 
Banklar yuridik shaxslarning pul tushumlarini o‘z vaqtida va to‘liq topshirishlari bo‘yicha 
monitoring olib boradilar. 
Naqd pullarni tijorat banklariga jo‘natish, qabul qilish, saqlash va samarali foydalanish 
ustidan nazoratni tashkil etadi.
Markaziy bank tijorat banklarini naqd pulga bo‘lgan talabini qondirish maqsadida kassa 
buyurtmalariga asosan ularga naqd pullarni jo‘natadi, ular o‘rtasida naqd pullarning 
taqsimlanishi va maqsadli foydalanishi ustidan umumiy monitoringni tashkil etadi.
Markaziy bank tijorat banklarining aylanma kassasiga naqd pullarni saqlashning maksimal 
miqdorini o‘rnatadi. Unga tijorat banklarining aylanma kassasidagi naqd pullar 10101 –
«Aylanma kassadagi naqd pullar» hisobvarag‘ida hisobga olib boriladi. O‘rnatilgan kassa 
limitidan ortgan naqd pullar tegishli 10102 – «Zaxiradagi naqd pullar» hisobvarag‘iga kirim 
qilinadi va Markaziy bankning tegishli ruxsati bilan ishlatiladi. Markaziy bank ushbu 
hisobvaraqdagi kassa limitidan ortiqcha mablag‘larni ishlatish bo‘yicha tijorat bankiga: 
– tijorat bankiga foydalanishga ruxsat berishi haqida; 
– boshqa tijorat bankiga jo‘natish haqida; 
– Markaziy bankning Xisob – kassa markazining zaxira fondiga topshirish haqida bo‘lishi 
mumkin.