Qadimgi yunonistonda davlat va huquq 1

Spartaliklar davlatda hukmron sinfni tashkil qilganlar. Ular to^vla huquqli fuqarolai^ hisoblangan. Spartaning imtiyozli sinfi (tabaqasi) bo^vlgan spartaliklar "tenglar jamoasi" deb ataladigan jamoani tashkil etardi. Bu-urug^vdoshlik jamiyatidan sinfiy jamiyatga o^vtish davri uchun xarakterli boigan harbiy demokratiya qoldig'i edi. Lekin "tenglar jamoasi" Sparta quldorlik davlati sharoitida bo'ysundirilgan xalqlarni tutqunlikda ushlab turish uchun hukmron sinfning (spartaliklar tabaqasining) harbiy-lashtirilgan birlaahmasi edi.
Qadimgi Spartada yer xususiy mulk emas edi. Butun yer "tenglar jamoasi"ga qarashli bo'lib, jamoa о z a'zolariga vaqtincha foydalanish uchun alohida chek yerlar (klerlar) ajratib bergan. Bunday yer uchast-kalariga ilotlar (qullarga aylantirilgan huquqsiz mahalliy aholi) biriktirib qo^vyilgandi. Spartalikning o⁴zi va uning oilasi o"z uchastkasida ishlamas edi. Uning uchastkasida unga birkitib qo⁴yilgan ilotlar ishlab ekin ekardi. Butun yeriar taxminan to'qqiz mingta teng boiinmas va ajralmas klerlarga ajratilgan edi. Ularni sotish, hadya qilish yoki vasiyat qilish mumkin emasdi.
Spartaliklar 5ta qishloq birlashmasidan iborat bolib, o'ziga x.os har­biy lagerni eslatadigan shaharlarda yashaganlar. Spartaliklar ilotlardan qo^vrqardilar, shuning uchun kechasi bitta ham ilot Sparta shahri hududida bo'lmasligi lozim edi. Spartaliklaming turmush tarzi juda qattiq tartibga solingandi. Harbiy majburiyat spartaliklaming asosiy majburiyati hisoblangan. Faqat harbiy ishgina spartalikka munosib mashg'ulot hisoblangan. Spartada kuchli va mustahkam jangchilar tarbiyalab yetishti-rish uchun maxsus tarbiya tizimi mavjud edi.
Yangi tug'ilgan har bir chaqaloq, Sparta oliy mahkamasi-gerasiyaga, ya'ni oqsoqollar kengashiga olib borilgan, shundan so^vng maxsus komissi-yada chaqaloqni tirik qolirish yoki o'ldirish kerakligi hal qilingan. Agar chaqaloq zaif va dardchil tug⁴ilgan bo'lsa, uni qoya ustidan pastga ulo-qtirib yuborganlar. Sog^vlom va kuchli chaqaloqni tirik qoldirganlar, lekin u yetti yoshgacha ona qo^vlida tarbiyalangan. So^vngra jarnoat maktabiga borib, to balog⁴at yoshiga yetguncha, ya'ni 18 yoshgacha shu maktabda yashagan va ta'lim-tarbiya olgan. Maktabda tartib-qoida juda qattiq bo⁴l-gan. CTg^il bolalar yostiqsiz qattiq bo⁴yra ustida yotib, ustlariga yengilgina ko⁴rpa yopib uxlaganlar. Warning bittagina kiyadigan kiyimi plashch (gi-matiy) bo'lgan. Issiqqa ham, sovuqqa ham bab-baravar chidamli bo'lishlari uchun qishin-yozin oyoq yalang va bosh kiyimsiz yurishgan.
Sparta o^vg^vil bolalarini chidamli qilib tarbiyalash uchun ularni och-likka va tashnalikka o'rgatganlar. Ba'zi kunlarda sira suv ichirtirmaganlar. Ularni badanning og"rishiga chidashga ham o'rgatganlar. Shu maqsadda kichik yoshdagi guruhdan katta yoshli gurahga o'tganda yosh spartalik-larni tantanali vaziyatda kaltaklaganlar. Kaltaklash marosimiga kohina ra-hbarlik qilgan. Kaltaklash chogida o"g⁴il bolaning dodlashi va ingrashi uyat hisoblangan.
Maktabda o^vg^vil bolalar jismoniy mashq va harbiy ish bilan shug⁴ullanganlar. Tarbiyadan maqsad - kuchli, chiniqqan jangchi yetishti-rish edi.
Yunonistonning birdan-bir mamlakati Spartada xotin-qizlarni tarbi-yalashga g'oyatda e'tibor berilgan. Unda ayollar katta hurmatga sazovar boiganlar. Spartaliklar, faqat sog'lom onadan sog'lom bola tug'iladi, deb hisoblaganlar. Shu sababli qizlar uy-ro⁴zg"or ishi bilan shug'ullanmagan. Bu ishlarni ilot ayollari bajargan. Sparta ayollari esa bolalik chog'idan gimnastika va sport bilan shug⁴ullanganlar, ular o^vg"il bolalar kabi o⁴qish, yozish va hisoblashni bilganlar.
Spartaliklar balog⁴at yoshiga yetgach, uylanib oila qurganlar, lekin uylangandan keyin ham butun hayoti sof harbiycha tarzda o^vtgan. Ular er-tadan kechgacha kun bo'yi maktabda birga o"qigan o⁴rtoqlari bilan harbiy otradda bo" lishgan, birga harbiy mashqlar qilishgan va birga ovqatlanish-gan. Ular askariy bo⁴linmalar bo'yicha tushki ovqat qilganlar. Bu Spartada fiditiya deb atalgan, boshqa shaharlardagi yunonlar uni "sissitiya" deb atashgan.
Fiditiya a'zolari "tenglar jamoasi"ni tashkil etganlar va hamma si-yosiy huquqlarga ega boigan. Fiditiyaga a'zo bo'lish uchun umumiy tu­shki ovqatga muayyan miqdorda natura bilan haq to'lash kerak edi. Fidi­tiya ishtirokchilarining porsiyalari teng bo⁴lgan. Mansabdor shaxslar faxriy ulush olganlar. Jangchilarning kiyim-kechaqlari, qurol-yarog^vlari ham bir xil bcTlgan. Agar spartalik kambag'allashib qolsa va tushki ovqat haqini tolay olmasa, fiditiyadan chiqqan hisoblangan va shu bilan "tenglar jamoasi"dan ham chiqib qolgan, shu tariqa siyosiy huquqlarini ham yo'qotgan.
Spartacha tarbiyaning ham, spartaliklarning keying! hayotining butun yo^nalishi ham mamlakatning harbiy quvvatini mustahkamlashga qaratil-gandi. Spartalik eng avval jangchi bo⁴lishi lozim edi. Spartaliklar 18-20 yoshdan 60 yoshgacha harbiy xizmatni o'tganlar. Kamchilik saylangan fu-qarolar uchyuzta suvoriyning imtiyozli korpusini tashkil etgan.
Spartaliklarning birligini ta'minlashga Likurg tomonidan o'rnatilgan zeb-ziynatga qarshi qoida ham ko^vmaklashgan. Spartaliklarning savdo bi­lan shug'ullanishi taqiqlab qo'yilgan edi. Savdo-sotiqni qiyinlashtirish uchun atayin temir pul joriy qilingan, kumush pulga ruxsat etilmasdi. Sparta davlati shunday choralar bilan chet ellar ta'siridan saqlanishga va spartaliklarni qanoatlantirib kelayotgan ibtidoiy munosabatlarni saqlab qolishga intiladi, chunki bu munosabatlar ilotlarni ekspluatatsiya qilish asosida moddiy farovonlikning kerakli darajasini ularga ta'minlab berardi.
Biroq bunday cheklashlar spartaliklaming birligini va "tengligini" buzuvchi mulkiy darajalanishning rivojlanishini to^vxtatib qololmagan. Chunki chek yerlar faqat katta o⁴g^sillarga meros bo⁴lib o4gan, boshqalar faqat egasiz qolgan yer uchastkalaridan chek yer olganlar. Agar bunday yerlar bo^vlmasa, ular gipomeyonlar (kambag'allar, qashshoqlar) dara-jasiga o'tib, siyosiy huquqlarini yo'qotganlar, ya'ni xalq yig^vinida va fidi-tiyalarda ishtirok etish huquqidan mahrum bo^lganlar. Gipomeyonlar soni tobora o"sib, spartaliklar soni qisqarib borgan va miloddan avvalgi IV asrning oxiriga kelib ularning soni to^vqqiz mingdan to'rt mingga tushib qolgan.