Qadimgi yunonistonda davlat va huquq 1

Davlattuzumi , . _e ,, , .,..,.. . „
qarolammg manraatlarinmg himoya qilmishmi va ko p
sonli qullaming tutqunlikda ushlab turishni ta'minlaydigan siyosiy tash-kilot hisoblangan. Boshqarish shakli bo"yicha u demokratik respublika bcTlib, unda afina fuqarolari teng huquqlardan foydalanganlar va siyosiy hayotda (davlatni idora etishda) faol qatnashishlari mumkin bo'lgan. Afi-nada quldorlaming demokratik respublikasi miloddan avvalgi V asrda lashkil topib va ba'zi tanaffuslar bilan miloddan avvalgi IV asming 30-yillarigacha yashagan.
Afina davlatining asosiy organlari: xalq yig'ini, Besh yuzlar kengashi va gelieya hisoblangan. Ular mansabdor shaxslarning faoliyatini yo⁴naltirib turganlar va nazorat qilganlar.
Afinada davlat hokimiyalining oliy organi xalq yig'ini-ekklesiya bcTlgan. U dastlab yiliga o⁴n marta, keyinchalik qirq marta chaqiriladigan bo^lgan. Alohida hollarda (dushmanning to^vsatdan hujum qilishi, tabiiy ol'at va boshqa hollarda) favqulodda "sarosima va fojia yig'ini" chaqirilishi inumkin bo'lgan. Xalq yig⁴ini Akropol yaqinida joylashgan yassi tepalik Pniks ustida to⁴plangan, keyinchalik majlislar Afina teatiiga ko⁴chirilgan. Xalq yig'inining vakolat doirasi juda keng bo⁴lgan: Afina siyosatining liamma asosiy masalalarini qarab chiqqan, qonunlai- qabul qilgan, xususiy masalalar bo'yicha qarorlar chiqargan, mansabdor shaxslami saylagan va чlaming faoliyatini tekshirgan, urush va tinchlik, mamlakatning oziq-ovqat masalalarini hal qiigan va hokazo. Maxsus yig'inlarda fuqarolarning ilti-inos-shikoyatlari ko'rib chiqilgan va ba'zi shaxslami ostrakism tartibida davlatdan haydab yuborish haqidagi masalalar hal etilgan.
Xalq yig^inida faqat 20 yoshga yetgan to^la huquqli afinalik fuqarolar ishtirok etishlari mumkin edi. Ayollar va meteklar xalq yig'iniga i|o⁴yilmagan. (Qullar to~g⁴risidaku gap bo'lishi mumkin emasdi). Odatda dchqonlar uning ishida kam ishtirok etishgan, lekin miloddan avvalgi IV ,'isnlaii boshlab ularning xalq yigMnida ishtirok etishlari uchun mukofot liiyinlangan. Xalq yig'inida hatto eng muhim masalalarni hal etish uchun bor yo⁴g⁴i 6000 kishi, ya'ni butun to⁴la huquqli afinaliklarning 1/5 qismi ishtirok etishi talab qilinardi.
Har bir xalq yig⁴ mining kun tartibi oldindan belgilangan. Har oydagi yig'inlardan bittasi asosiy yig'in hisoblangan. Unda mansabdor shaxslar faoliyati tekshirilgan, oziq-ovqat masalalari muhokama qilingan va ho-kazo. Oltinchi oyning asosiy yig"ini, bundan tashqari, mansabdor shaxs-larni ayblash, ostrakism haqidagi masala hal qilingan. Oyning qolgan boshqa yig'inlarida fuqarolarning shikoyatlari, diniy, ma'muriy va boshqa masalalar ko'rilgan. Afinalik har bir fuqaro istagan masalasini xalq yig'iniga qo"yishga, unda so^vzga chiqishga, yangi qonun loyihalaiini kun tartibiga kiritishga haqli edi. Amaida xalq yigMnida nutqlar bilan asosan gapga usta professional notiqlar - safsatabozlar (demagoglar) so'zga chiqib erkin kishilaming alohida guruhlari manfaatlarini yoqlaganlar. Qonun loyi-halari dastlab hamma ko⁴radigan joyga osib qo^vyilgan va dastavval besh yuziar kengashida ko~rib chiqilgandan keyin xalq yig"ini muhokamasiga kelib tushgan. Qaror ochiq ovoz berish, ya'ni qo"l ko^vtarish yo⁴li bilan qabul qilingan. Yopiq, ovoz berganda qutiga yo loviya, yo qora va oq toshchalar, yoki xat yozilgan siniq sopol parchalari tashlagan.
Shuni ham aytib o'tish kerakki, xalq yig'mining har bir ishtirokchisi taklif etilgan qonun loyihasini noqonuniy deb hisoblab, muhokamadah yoki ovozga qo^vyishdan olinishini talab qilish, bunday loyiha muallifini sudga berish huquqiga ega bo'lgan. Bundan tashqari xalq yig^Ninining raisi o^vz fikricha kiritilgan takliflarni noqonuniy deb hisoblasa, uni ovozga qo^ymasligi mumkin edi.
Xaiq yiginida qabul qilingan qonun loyihasi, agar gelieya tomonidan rad etilmasa, qonun bo⁴ lib qolgan.
Afinada demokratik muassasalardan yana bin besh yuzlar kengashi Bule bo'lgan Bu kengash Klisfen zamonidayoq ta'sis etilgan bo"lib , uning a'zolari 30 yoshga to'lgan Afina fuqarolaridan qur'a tashlash yo'li bi­lan saylangan. Uning hamma o'nta hududiy filalarining har biridan ellikta-dan vakil kiritilgan. Besh yuzlar kengashi Afinaning oliy hokimiyat va ma'muriy organi bo'lib, xalq yig'inida ko'riladigan masalalarni oldindan tayyorlagan. Uning qarorlarini ijro etgan, moliya boshqaruvini olib borib, davlatning daromad manbalari ustidan nazorat qilgan. Shuningdek, Bule tashqi davlatlar bilan diplomatik munosabatlar o'rnatgan. Bundan tashqari, mansabdor shaxslarning ishlarini ko'rib chiqqan. Kengashning eng muhim funksiyasi, yuqorida aytib o'tilganidek, xalq yig'iniga qo'yiladigan ma­salalarni oldindan muhokama qilish bolib, bu bilan u xalq yig⁴ini faoliya-tini yo'naltirib turgan.
Kengash kundalik isblarni yuritish uchun o'nta komissiya (pri-taniy)ga ajralgan. Komissiyalar tarkibiga har bir filadan elliktadan vakil kiritilgan edi. Komissiyalar navbatma-navbat Kengash majburiyatlarini ba-jarganlar. Bunda har kuni qur'a tashlash yo'li bilan yangi Kengash raisi saylangan. U xalq yig'ini vaqtida unga ham raislik qilgan. Miloddan av-valgi IV asrda bu tartib o^vzgartirilgan: rais Kengashning har bir majlisidan oldin saylanadigan bo'lgan. Kengashning har bir a'zosi xizmat o4ash muddati tugagandan so^vng hisobot bergan va javobgarlikka tortilishi mumkin edi.
Afina davlatining oliy sud organ! - gelieya - haqamlar sudi yirik de-mokratik muassasa bolgan. Uning a'zolari 30 yoshga txflgan fuqarolardan qur'a tashlash yo'li bilan bir yil muddatga saylanadigan 6000 haqamdan iborat bo'lgan. Haqamlardan bir mingtasi zahiradagi haqam hisoblangan. Gelieya tarkibida o⁴nta hay'at - palata (dikasteriya) bo4ib, ularning har birida besh yuztadan haqam va yuztadan zahiradagi haqam boigan.
Afina sudida sud qilinadigan hech bir fuqaro uning ishi qaysi di-kasteriyada ko⁴rilishini oldindan bilmagan. Buni u sud bo'iadigan kuni yoki undan bir kun oldin bitgan, xolos. Tomonlar pora bera olmasliklari uchun shunday qilingan. Qadim zamonlarda advokatlar bolmagan. Javob-gar yoki ayblanuvchining o zi o⁴zini himoya qilib so"zlagan, uning qarin-doshlari ham sud majlisida so'zga chiqishlari mumkin edi.
Gelieya '"davlatga qarshi jinoyatlar va mansabdor shaxslarning su-iste'molliklari haqidagi ishlar bo⁴yicha I instansiya sudi, boshqa sudlar tomonidan ko^vrilgan ishlar bo^Nyicha esa apellyatsion instansiya hisoblan­gan. U, shuningdek, ba'zi nazorat funksiyalarini ham amalga oshirgan hamda xalq yig'inida qabul qilingan qonun loyihalarini rad etish huquqiga ega boigan.
Shu tariqa, qadimgi Afinada qonun chiqarish jarayoni quyidagi bosqichlardan iborat edi:
a) xalq yig^viniga qonun loyihasining kiritilishi (bunday qonunchilik tashabbusi huquqiga har bir afinalik fuqaro ega bo'lgan);
b) bcsh yuzlar kengashi tomonidan qonun loyihasining dastlab ko⁴rib chiqilishi va bu haqda xalq yig'ini uchun xulosalar berilishi;
v) xalq yig'ini tomonidan qonun loyihasining qabul qilinishi;
g) qabul qilingan qonun loyihasining kuchga kiritilishi yoki gelieya tomonidan rad qilinishi mumkinligi.
Afina davlat boshqamvida mansabdor shaxslar muhim o⁴rin tutadi. Bunda mansablarni egallashda quyidagi asosiy tamoyilar: saylab qo'yilishi, muddatliligi, hisob berishligi va kollegialligi. o'rnatilgan.
Mansabdor shaxslarning saylovi har yili yo xalq yig'inida ochiq ovoz berish ycfli bilan, yoki qura tashlash yo'li bilan amalga oshirilgan. Mansabga o4irishdan oldin barcha mansabdor shaxslar maxsus tekshiruv-dan - dokimasiyadan o'tkazilganlar. Bunda ularning siyosiy jihatdan is-honchliligi va boshqa shaxsiy sifatlari aniqlanib, ularning mansabni egal-lashga haqli ekanliklari tekshirilgan. Mansabni qatorasiga ikki marta egal­lash (harbiy mansabdan tashqari) yoki bir vaqtda ikkita mansabni egallash mumkin emas edi. Mansablarni bajarganlik uchun haq to^vlangan. Bundan faqat strateglar istisno qilingan. Mansabdor shaxslar xizmatlari muddati o4ganidan so'ng o"z faoliyatlari yuzasidan besh yuzlar kengashi va gelieyaga hisobotlar taqdim qilganlar. Afina davlatining gullab-yashnagan davrida ko'p mansablar kollegial bo^lgan.
Afinada asosiy mansabdor shaxslar strateglar va arxontlar bo'lgan.
Strateglar hay'atining a'zolari uylangan va ko'chmas mulkka ega bo'lgan fuqarolardan o'n kishi tarkibida xalq majlisi tomonidan saylangan. Miloddan avvalgi V asrda strateglar muhim vakolatlami qo^vlga kiritganlar. Ular armiya va flotni ushlab turish uchun kelib tushgan mablag'larni bosh-qara boshlaganlar, favqulodda harbiy yig⁴imlar tashkil qila boshlaganlar. Afinaga oziq-ovqatlar keltirishga rahbarlik qila boshlaganlar (tinchlik vaqtlarida afina fuqarolari doimiy soliqlar toiamaganlar, bunday soliqlar meteklardan yig^vilgan). Strateglarga diplomatik munosabatlar sohasida ham ba'zi vakolatlar o4gan: ular dushmandan kapitulatsiya (taslim bo^vlish haqidagi va g⁴olib tomonga imtiyoz beruvchi shartnoma) qabul qilganlar, sulh tuzganlar. Bundan tashqari, harbiy jinoyatlar haqidagi ishlar bo⁴yicha sudlarda tergov olib borganlar va bunday sudlarga raislik qilganlar. Ni-hoyat, strateglar besh yuzlar kengashi va xalq yig^v mining navbatdan tash­qari majlisini chiqarishni talab qilish va favqulodda choralar ko'rish huqu-qiga ega edilar. Ba'zan strateglai'dan armiyaga qo4nondonlik qiluvchi, favqulodda hollarda esa davlatda butun hokiniiyatni qo'lga oluvchi avtok-ratlar ajratilgan.
Strateglar vakolatlarining o^vsishi bilan arxontlarning siyosiy ahami-yati pasaygan. Yuqorida aytib o^tganimizdek, Salon islohotlaridan keyin hududiy filalar tomonidan taklif qilingan nomzodlardan qur'a tashlash yo'li bilan to'qqizta arxontlar saylanadigan bolgan. Ular juda kam hol­larda: xalq yiginida ostrakism haqidagi masala hal qilinayotganda va mansabdor shaxslar dokimasiyadan o^vtkazilayotganda yagona kollegial or­gan sifatida harakat qilganlar. Birinchi arxont arxont-eponim hisoblan-gan. Arxont-eponimda Afina demokxatiyasming rivojlanishi bilan faqat oilaviy ishlar bo'yicha va meros haqidagi ishlar bo⁴yicha sud funksiyalarigina saqlanib kdlgan edi. Ikkinchi arxont - arxont-basiley bo^vlib, u diniy ishlami yuritgan va sudda jinoiy ishlarni ko⁴rgan. Uchinchi arxont arxont-polimarx bo'lib, u endilikda ilgarigi harbiy qo'mondonlik funksiya-
larini yo'qotib, faqat meteklar va boshqa chet elliklar (ksenlar) bilan bog'liq bo'lgan asosiy ishlar bilan shug'ullangan. Boshqa oltitasi arxont-fesmofetlar deb atalib, gelieyaga taalluqli ishlarni tayyorlaganlar, afina sudlarida "adolatli sud qilishga" rahbarlik qilganlar.
Afinada hammasi bo⁴ lib yetti yuzga yaqin maxsus mansabdor shaxs-lar bo^vlib, ular tegishlicha turli vazifalarni bajarganlar. Xususan, Afinada davlat mulkini boshqarish, davlat xazinasini yuritish, ko~chalardagi tartibni va fuqarolaming axloqini, bozorlardagi savdoni kuzatib turish, harbiy tay-yorgarlikdan o4ayotgan yoshlarni tarbiyalash va ularga ta'lim berish sin-gari vazifalarni ana shu maxsus mansabdor shaxslar ado etganlar. Filalarda va demlarda ham o^vz mansabdor shaxslari mavjud edi.
Miloddan avvalgi V asrgacha bo^lgan davrda Areopag davlat hoki-miyat organlari ichida muhim o'rin tutar edi. Uning a'zolari arxontlar va ilgari arxont bo⁴ lib ishlagan kishilar edi. Miloddan avvalgi V asrdan bosh-lab, Areopag o'z ahamiyatini yo^qotib, asosan qasddan odam o^vldirish ish-lari bo^syicha sud instansiyasiga aylangan. Xalq yig^v mining topshirig⁴i bi­lan u davlatga qarshi jinoyatlar haqidagi ishlar bo^yicha tergov olib borishi mumkin edi.
. Aytib o'tilganidek, Afinada oliy sud organi