Qarshi davlat universitetining ilmiy kengashining 202 yil “ ” “ ”dagi № -sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan “Umumiy psixodiagnostika” fan dasturi

Интернет ресурслари

13. 
    http://azps.ru/tests/
    
14. 
    http://psiholognew.com/cont.html
    
15. 
    http://www.psyportal.info/psygage/test
    
16. 
    http://psylist.net/praktikum/
    
17. 
    http://www.psychology.ru/tests/
    
18. 
    http://www.psycological.ru.
    
19. 
    www.lusher-color.com.
    

10- mavzu: Shaxslilik sifatlari psixodiagnostikasi


Reja:


1.Shaxslar munosabat psixodiagnostikasining predmeti va obyektlari.
2. Shaxslarararo munosabatni ijtimoiy-psixologik jihatdan o‘rganish.
3. Shaxslar munosabat psixodiagnostikasi metodikalari.

Shaxslararo munosabat muammosi umumiy psixologiya, pedagogik psixologiya, yosh psixologiyasi va ijtimoiy psixologiya kabi psixologik tadqiqotlarda turli nuqtai nazardan o‘rganilganligi juda ko‘p tadqiqot predmeti va obyektlarini tahlil etish jarayonida kuzatiladi. Bu borada Amerikalik olim E.Bernning transakt tahliliga oid konsepsiyasining markaziy tushunchalarini yodga olish lozimdir. Shaxslararo munosabatning bir necha aloqa yo‘llari, ya’ni voyaga yetgan kishi-voyaga yetgan kishi (V-V), ota-ona-ota-ona (O-O), bola (farzand) – bola (farzand) munosabatlarining o‘ziga xos tavsifi berilgan. Ularning o‘zaro bog‘lanishlari, ya’ni Ota-ona – farzand (O-O F) munosabat tizimi bilan bog‘liq. Chunki trasankt munosabat tizimiga ko‘ra, bolaninng ijtimoiylashuvida ota-ona tarbiyasining o‘rni muhimligi va bu tarbiya ta’siri saqlanib qolishi ta’kidlanadi. Transakt munosabat tizimiga ko‘ra, har bir shaxs “Men”ida bir qator holatlar bo‘lib, ular ota-onasi “Men”idagi holatlarni takrorlanishi ekan. Shu sababli ham oila muhitidagi tarbiyada ota-ona tomonidan o‘tkaziladigan ta’sirlarning muhimligi farzand xulq-atvori, tasavvurida shakllanishi lozim bo‘lgan ijtimoiy timsollarga o‘z ta’sirini o‘tkazadi.

Shaxslarararo munosabatni ijtimoiy-psixologik jihatdan o‘rganishda uni katta sotsial guruhdan (millat, ishlab chiqarish jamoasi) boshlab, intim, diada munosabatlari (er-xotin, ota-ona-farzand va boshqalar)dan iborat keng tadqiqot maydoniga ega. Shu sababli ham ushbu doiradagi muammolarni o‘rganishda psixologiyada konkret metodikalar mavjud. Shaxslararo munosabatni psixodiagnostikasiga doir metodikalar tizimiga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, ularga har xil asoslar bo‘yicha yondashish mumkin:
-tadqiqot obyektiga ko‘ra (guruhlar orasidagi munosabat, guruh ichidagi jarayonlarni o‘rganish, diada munosabatlari va boshqalar);
-tadqiqot hal etishi lozim bo‘lgan vazifalariga ko‘ra (guruhdagi jipslikni, hamkorlikni va boshqalarni o‘rganishga qaratilgan);
-tadqiqot metodikalarining tuzilish xususiyatiga ko‘ra (savolnoma, proyektiv metodika, sotsiometriya va boshqalar);
-shaxslararo munosabat diagnostikasini o‘rganishni hisobga olganda (subyektiv munosabatlarni o‘rganish metodikasi, munosabat ishtirokchisining shaxslilik xususiyatlarini o‘rganish metodikasi, shaxslararo munosabatdagi subyektiv xususiyatlarni o‘rganish metodikalaridan iborat ).
Tadqiqotimiz maqsad va vazifasidan kelib chiqib, muammoni amaliy jihatlarini o‘rganishga qo‘l keluvchi metodiklarni saralashga harakat qilib, bir qator shaxslararo munosabatlarni o‘rganish metodikalarininng mazmun va mohiyatini tahlil etish imkoniyatiga ega bo‘ldik.
Tadqiqot muammosiga ko‘ra shaxslararo munosabatni amaliy o‘rganish metodikalari inson hayotining turli jabahalarini qamrab olganligi va har xil psixologik determinantlar ta’sirida bo‘lishi bilan bir-biridan farq qiladi. Shu sababli ham aniq metodikalar o‘zining tadqiqot chegarasiga ega. Agar undan foydalanish zarurati tug‘iladigan bo‘lsa , metodika bilan bog‘liq “devalidizatsiya” tadbirini amalga oshirish lozim. Bir-birini yaxshi biladigan guruhida sotsiometriyani o‘tkazish ancha qo‘l kelishi psixodiagnostika amaliyotida o‘z isbotini topgan usul va hattoki, uning bugungi kunda 4000 minga yaqin modifikatsiyasi amaliyotda qo‘llanilayotganligi qayd etiladi. Ammo bu metodikanii turli xil shaxslararo munosabatni bilish darajasida tatbiq etish qiyinchilik tug‘diradi. Ammo sotsiometriya oilaviy munosabtalarni tadqiq etishdan ko‘ra, o‘quvchilar, sportchilar va ishlab chiqarish jamoalaridagi ma’lum munosabat xususiyatlarini, guruhning jipsligi, guruhdagi muloqotga moyillik va guruh a’zolarining ijtimoiy mavqeini baholashda qo‘llanilgani maqbul.
Yana bir holatni aytib o‘tish lozimki, shaxslararo munosabatni amaliy o‘rganish metodikalarida guruhdagi motivatsiyaning shakllanganlik darajasini aniqlash va psixokorreksiya maqsadlarida foydalanish imkoniyati borligi bilan ajralib turadi. Yuqorida shaxslarararo munosabatni amaliy o‘rganish vositalarini tahliliga ko‘ra, bayon etilgan metodikalarning xususiyatdan kelib chiqib, ma’lumotlarga murojaat qiladigan bo‘lsak, Dj. Morenoning sotsiometrik testi shaxslararo munosabatni subyektiv tanlashi asosida diagnostika qilishga mo‘ljallangan. Ma’lum guruhdagi shaxslarning bir-birini o‘zaro tanlashiga tayanishi (ish, dam olish va boshqalar) asosida, sobiq sovet psixologiyasida ushbu metodika bilan bog‘liq yetarlicha tadqiqotlar olib borilgan. Sotsiometriyaning bugungi kunda tatbiq etilayotgan yangi modifikatsiyalari mavjudki, ulardan biri autosotsiometriya metodikasi deb, nomlanadi (Danilin K.YE.). Bu modifikatsiyada shaxslararo munosabat respondentlarning o‘zlari tomonidan insonlarning bir-biriga va o‘ziga munosabatini aniqlanishi ko‘zda tutilgan. Ushbu metodikaning Kolominskiy Y.L. tomonidan bolalarga mo‘ljallab modifikatsiya qilingan varianti ham mavjud bo‘lib, uning yordamida bolalar guruhi a’zolarining bir-biriga munosabati, sotsial statusi, sotsial ustanovkasi, o‘zaro munosabat jarayonidagi kechinmalari va ularning o‘zaro bir –birlarini tushunish darjasini o‘rganishga erishish mumkin. Ammo yuqoridagi metodikalarning alohida kamchiligi sifatida qaraladigan bir tomoni mavjud, deyish mumkin. Ularning ko‘pchiligida shaxslararo munosabatda subyektiv baholash yetakchi o‘riga chiqib qolmoqda.
O‘z o‘rnida oldin tahlil etilgan holatlardan farqli o‘laroq, inobatga olinadigan ikkinchi guruh metodikalari shaxslararo munosabatni chetdan baholash metodikasi hisoblanadi. Lekin bugungi psixologik tadqiqotlarda hamda psixodiagnostikada bu borada hali yetarlicha tajriba mavjud emas. Har holda ular insonlarning proksemik xulq-atvori qonuniyatlariga asoslangan, eng ahamiyatga ega bo‘lgan metodikalardir. Proksemika insonning psixologik zonasi haqidagi tadqiqot sohasi hisoblanadi. “Proksemika” tushunchasi amerikalik antropolog Eduard T. Xoll tomonidan fanga olib kirilgan. Insoning fazoviy maydoni 4 zonaga bo‘lingan: intim, shaxsiy, sotsial va ijtimoiy. Bu toifa tadqiqot metodikalarining o‘ziga xosligi subyektlarning notanish yoki boshqa guruhdagi kishilar bilan munosabati sharoitida o‘zini tutishi va boshqarishi hisobga olinib baholanadi. Bunda ularning munosabat masofasi inobatga olinadi.
Bugungi kun psixologik amaliyotda tadqiqotlar “shaxs maydoni” fenomeniga ko‘ra o‘rganish vositasi, uch kategoriyaga tayanib ajratiladi:
Real vaziyatlarni kuzatish texnikasi;
Real vaziyatni modellashtirish texnikasi;
Proyektiv vositalar. (A.A.Bodalev).
Ammo olib borayotgan tadqiqotda faoliyat texnikalari oiladagi shaxslararo munosabat alohida vaziyatlarni tashkil etish, oilaviy munosbatlarni o‘rganishda ancha murakkablik tug‘dirishi tabiiy.
Amaliyotda shaxslararo munasabatlar haqida ishonchli ma’lumotlar olishda kuzatish metodikasi ancha ishonchli ekanligi ko‘p bora ta’kidlanadi.
Sobiq sovet psixologiyasi va mamlakatimiz psixologiyasida proksemik xarakterdagi tadqiqotlarga doir metodikalarni juda kam uchratamiz. Ammo xorijiy psixologiyada ikki kishining proksemik xulq-atvori kuzatuvchilar tomonidan tadqiq etilganligi (Sronje E, Moller A,), xuddi shuningdek, tadqiqot guruh a’zolarining proksemik xatti-harakatlarini vidioplyonkaga yozib olish va so‘ngra ishtirokchilarning xatti-harakatlari muhokama qilinish orqali o‘rganiladi (Peterson K., Draper D, Roscol ).
Dj. Kyutning shaxslararo munosabatni simvolli modellashtirish metodikasida respondentlarga har xil masofada joylashgan stol va stullar, fotografiyalar majmuasi taqdim etiladi. Respondentlarga ulardan eng komfort joylashganini tanlash taklif qilinadi. Ushbu metodikaning boshqa varianti esa, respondentlardan ancha follik talab etadiki, ularning o‘zlari vaziyatlarni tuzib chiqishlari lozim bo‘ladi. Vaziyatlarni yaratishda odamlar va o‘yinchoqlar hamda boshqa obyektlardan foydalanniladi. Bu yerda simvollar, obyektlarning joylashuv, masofasiga qarab muallif insonlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar to‘g‘risida xulosaga keladi.
Bu borada yana bir qator metodikalar mavjudki, ularda kuzatish va talqin etishning ekspert baholash usuli, situatsiyali test (R.Beyls), ota-ona-bola interaksiyalari (Mash E, Terdo L), hamkorlik, lidirlik, raqobat va kooperatsiyani diada ko‘rinishda o‘rganish uchun maxsus to‘plamlarni taxlash o‘yini (M. Doych va R.Kraus), diada shaklidagi o‘zaro ta’sirlashuvni o‘rganish uchun “Tutqun diyellimmasi” o‘yini orqali, kooperativ va raqobat xulqlarga xos tanlanmani bajarish taklif etiladi va baholanadi (M.Kelley).
Bundan tashqari shaxslararo munosabatga ta’sir etuvchi individual xususiyatlarni diagnostikasi doirasida ham bir qator metodikalar psixologik amaliyotda qo‘llanib kelinayotganligi sir emas. Bular shaxsni psixologik o‘rganish Kaliforniya so‘rovnomasi va T.Liri metodikasidir.
Amerikalik psixolog Dj. Goux tomonidan taqdim etilgan shaxsni psixologik o‘rganish Kaliforniya so‘rovnomasining maqsadi-ma’lum vaziyatlarga odamlar qanday qaraydilar va bu haqida nima deyishlari orqali, shaxsning sotsial psixologik xarakteristikasi yoritiladi. So‘rovnoma 480 ta savoldan iborat bo‘lib, 18 ta shkalali standart meyorga ega. So‘rovnoma shkalalari tahlil etish vaqtida to‘rt guruhga birlashtirilib interpretatsiya qilinadi. Dastlabki 6 shkala birinchi guruhga kirib, ularda shaxslararo munosabatdagi muvozanatlashganlik, o‘ziga ishonch va adekvatlikni baholashga qaratilgan.
Ikkinchi guruh shkalalari shaxsning yetukligi va ijtimoiylashuvini, uning mas’uliyati va shaxslararo qadriyatlarini yoritishga qaratilgan bo‘lib, bu guruhda ham 6 ta shkala mavjuD. Uchinich guruhdagi shkalalar insonning erishganlik va kamoloti, uning intellektula imkoniyatlarini baholaydi, Unda komformlik, mustaqillik va intellektual samaradorlik shkalalari mujassamlashgan. To‘rtinchi guruhga psixologik xususiyatga egalik, egiluvchanlik va nazokatlilikdan iborat uchta shkala o‘rin olgan bo‘lib, omadlilik tuyg‘usi, yaxshi taassurot va odatlikka xoslikni baholaydi.
Keyingi test batareyasi T Liriga taalluqli bo‘lib, unda:
oktantlar quyidagi psixologik tendensiyalarni xarakterlaydi
1. Liderlikka moyillik, hukmronlik, zulmkor.
II. O‘ziga ishonch- o‘zini yaxshi ko‘rish.
III. Talabchanlik.
IV. Ishonchsizlik ( skeptizm )- qaysar-salbiylik (negativizm)
V. Yon berishlik-beozor-passiv bo‘ysunuvchanlik.
VI. Ishonuvchanlik-itoatkorlik-tobelik.
VII. Ko‘ngilchanlik-mustaqil emas, haddan tashqari yon beruvchi
VIII. Rahmdillik-beg‘arazlik-fidokorlik.
Shuningdek, shaxslararo munosabatni o‘rganishga doir proyektiv metodikalarning ahamiyati katta ekanligini e’tirof etish maqsadga muvofiq, chunki oilaviy munosabatlardagi buzilishlarni diagnostikasini o‘rganishda Rorshashning hamkorlik testi, bola shaxsini o‘rganishda qo‘llaniladigan “Oila rasmi” metodikasi, munosabatlarni o‘rganish rang testi, (V.N Myasishchevning munosabat konsepsiyasi metodikasi va B.G.Ananyevning psixik tuzilmalarning timsolli tabiati g‘oyasi A.N.Leotyevning shaxsning mazmunga egalik haqidagi tasavvurlari asos qilib olingan). Metodikani yaratishda M.Lyusherning sakkiz rangli testidagi ranglar to‘plamidan foydalanilgan
Y.Y. Rijonkinning kommunikativ distansiya (masofa)ni aniqlash metodikasi (KDAM) esa, turli xil guruhlardagi shaxslararo munosabat oraliqlarini o‘rganish imkonini beradi. Metodika foydalanish uchun ancha qulay va sodda bo‘lib, tekshiriluvchilar uchun ortiqcha muammo tug‘dirmaydi. Bu voqelikni uning umumiy tavsifidan payqash mumkin. Metodika muloqotdoshlarni ma’lumot ayriboshlash jarayonida bir-biriga o‘zaro ta’sirlashuvi, mazkur jarayondagi oraliqqa aniqlik kiritadi. Buning uchun muomala ishtirokchilari bir-biriga qanchalik yaqin yoki uzoq turishi hamda o‘rtadagi kommunikativlik (kommunikator va retsipiyent) rolini aniqlashda bir qator topshiriqlarni bajarishlari lozim.
Shaxslararo munosabat psixodiagnostikasidagi metodikalar xilma xil va ko‘pligi bilan boshqa yo‘nalishdagi testlardan ajralib turadi.