Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti y. L karimov., Z. Y latipov., U. X eshonqulov., O. A qayumov

Shag‘allarning fraksion tarkibini aniqlash uchun o‘rganish maydonlaridan 
miqdori 3—5 kg, ba’zan ularni tashkil etuvchi fraksiyalar o‘lchamining kattaligi, 
yechilayotgan masalaning maqsadi va vazifalariga qarab10—15 kg bo‘lgan 
namunalar laboratoriyaga keltirilib yaxshilab yuviladi va havo haroratida quritilib, 
dastlabki og‘irligiga nisbatan qolgan og‘irligi aniqlanadi. So‘ngra sinovga 
tayyorlangan ma’lum og‘irlikdagi ana shu namuna ketma-ket o‘rnatilgan birinchi 
xildagi elaklar jamlamasiga kiruvchi eng yuqorigi elakka solinadi va elash jarayoni 
amalga oshiriladi. Natijada olingan namuna teshiklari o‘lchami 200, 100, 60, 40, 20, 
10mm bo‘lgan elaklar bo‘yincha ajraladi. Har bir elakda qolgan fraksiyalar miqdori 
(D, %) quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
𝐷 =
𝐺
𝑓
𝐺
1
*100 
𝐺
𝑓
-har bir elakda qolgan fraksiyalar og‘irligi, g: 
𝐺
1
-tadqiqot uchun olingan, havo haroratida quritilgan namunaning umumiy og‘irligi 
Qum, qumli tog‘ jinslarini tashkil qiluvchi fraksiyalar miqdorini aniqlash*, tadqiqot 
uchun olingan namuna tabiiy holatda yuvilmasdan yoki yuvilish orqali amalga 

---

105 
oshiriladi. Bu ularning tarkibidagi chang va gil zarralarini ko‘p, ozligiga bog‘liq. 
Agar jins tarkibida chang va gil zarralari ko‘p bo‘lsa, yuvish usuli qo‘llaniladi. 
28-rasm. Qum va qumli tog‘ jinslari
Yuvmasdan fraksiyalarga ajratish usuli. Tahlil uchun kerakli o‘rtacha namuna 
katakchalarga bo‘lish usuli orqali ajratib olinadi. Buning uchun jins qattiq qog‘oz 
yoki faner ustiga yupqa qavat bilan yoyiladi, yoyilmani uzunasiga va ko‘ndalang 
yo‘nalishlarda pichoq bilan ariqchalar chizilib, kvadratlarga ajratiladi va har qaysi 
kvadratdan oz-ozdan tahlil uchun namuna olinadi. Olingan namuna tarozida tortiladi 
va elaklar jamlamasidagi 10 mm li elakka solinib elanadi. Elash jarayonida namuna 
elakning boshqa qismlari bo‘yicha fraksiyalarga ajraladi. Bunda taglikka o‘tgan 
zarralarning diametri 0,1 mm dan kichik, 10 mm li elakda qolgan zarralar esa 10 mm 
dan katta zarralar deb olinadi. Har bir elakda qolgan zarralar og‘irligi avvaldan 
og‘irligi aniq stakanchalarga solinib tarozida tortiladi va dastlabki tahlil uchun 
olingan havo haroratida quritiladi, jins og‘irligiga nisbatan yuqoridagi formula 
yordamida protsentda hisoblab chiqiladi.