Qayta ishlangan nashri t o s h k e n t

n o

—  V a-a!  —  ded i  b ir bola.  —  M en   b iro n   q iziq g ap  ay ta sa n m i, 
d eb  o ‘ylagandim .
G a p i  q iziq  c h iq m a g a n id a n   xijolat  to rtg a n   b o la   xafsalasi  p ir 
b o ‘lib x o krillatib c h o y   icha boshladi.
—  U n d a n   k o ‘ra indiyskiy kinoga biletsiz kirganingni ayt.  T olib 
to g ‘a,  eshiting, ju d a  boplagan.
B ola,  endigisi  q iziq  b o ‘lad i,  d eb   g ap   boshladi:
—  Indiyskiy  k in o   k elgandi.  B iletim iz  y o ‘qligi  u c h u n   esh ik d a 
o ‘tirg an   kishi  k iritm ad i.  S h o sh m a ,  b o p la y m a n ,  d e d im .  B olalar 
b ila n   b itta   tirik   k a k lik d a n   g a ro v   o ‘y n a d ik .  C h e tg a   c h iq ib , 
d o ‘p p im n in g   a sta rin i  a g ‘d a rib   kiydim .  S o c h la rim n i  t o ‘zg ‘itib, 
k o ‘z !a rim g a   t u s h i r d i m - d a ,  k o n tr o l  b o b o n in g   o ld ig a   b o rib  
yolg‘o n d a k a m   hiqillab yig‘lab tu rav erd im .
—  N eg a yig‘laysan?  -  ded i  k o n tro l  bobo.
— A yam  sh u  k in o g a kirib  ketgan.  U y d a k elin ay am n i  t o ‘lg‘oq 
tu tib  qoldi.  M e n d a n  bosh q a h ech   kim  y o ‘q.  K elinayam  o ‘lib q o la ­
di  d eb ,  q o ‘rqib  k ety a p m a n .
K o n tro l  o ‘ylan ib   tu rib ,  sh u n d a y   dedi:
—  U y in g d a  o y -k u n i  y aq in   k elin in g   b o r  e k a n ,  k in o d a  n im a 
q ilasan,  m o c h a g ‘ar!  —  K eyin  m en g a qaradi.  —  B or,  kirib ayangni 
c h a q irib  chiq!
Ich k arig a k ird im u  d o ‘p p im n i o 'n g la b ,  so c h la rim n i  t o ‘g ‘rilab, 
o d a m la r orasiga b iq in ib ,  m aza qilib  k in o n i  k o ‘rdim .  Shu.
B olalar  u n in g   h ik o y asid an   q o tib -q o tib   k u lish ard i.  T o lib jo n  
bu  b o la n in g   m u g ‘am b irlig ig a,  to p a g ‘onligiga qoyil q o ld i.  Ic h id a , 
b u   b o la n in g   kallasi  ish lar e k a n ,  o ‘qisa  yaxshi  o d a m   b o ‘lad i,  deb 
q o ‘ydi.
H a m m a n i  q o y il  q o ld irg an   bo la  zav q lan ib ,  yangi  h ikoyasini 
boshladi:
—  K atta o d a m la r o ‘pishaveradilar, o ‘pishaveradilar.  K inolarda 
rosa o ‘p ish ad i.  Indiyskiy k in o la r yaxshi, sira o ‘p ish m ay d ilar.  Shu 
d esan g , o ‘pishish  m aza b o ‘lsa  kerak d eb,  bittasin i o ‘pg an m an .
—  Y olg‘o n ,  y o lg ‘o n   gapiryapsan!  —  d ey ish d i  ch u v illash ib  
b o lalar.  —  K im n i  o ‘p g a n sa n ,  m ard   b o ‘lsang,  ayt!
—  H e c h   kim ga a y tm ay san larm i?  B o‘p ti,  a y ta m a n . T ish  d o k - 
to ri  M u lla q a n d   to g ‘aga  h a fta d a   o ‘n ta   kaklik  o b o rib   b erard im . 
U n in g   b o ‘yiga  yetay  d e b   q o lg an   Iza  d eg an   qizi  b o r.  U n g a  qo sh  
teradigan m o ‘ychinak berib o ‘pkanm an.  U n d an  tovuq hidi kelarkan.
i l l

Q usib  yub o ray   d e d im .  Sassiq  e k a n sa n ,  d eb   m o ‘y ch in a k n i  q a y ­
tarib  o lg an m an . A na shu,  tam om !
B o la la r  u n in g   y o lg ‘o n   g a p la rid a n   q o r in la rin i  c h a n g a lla b  
ku lish d i.  T o lib jo n   bu  bo la  o ‘qisa y ozuvchi  boMishi  m u m k in ,  d eb  
o ‘yladi.
P astd an   b ir  o tliq   c h iq ib   keldi.
B olalar  u n i  d arro v   ta n ish d i.
—  E sh ak q u lo q   to g ‘a m   kely ap tilar,  —  d e b   c h u v illash a  b o sh - 
lashdi.
U ning «Eshakquloq tog‘a» deb atalishiga sabab b o r edi.  B undan 
to ‘rt yil o ld in  aprel  oyining o xirlarida to g 'd a n  sel  keldi.  M a n a  shu 
to g ‘a n in g   brigadasidagi  k u rta k   y o zib   q o lg an   o lm a   k o ‘c h a tla rin i 
yuvib  ketdi.  M irvali  B irin ch i  m ay   kuni  h a m m a   b ay ram   q ilsin, 
deb  d a la d a  ishlarni to 'x ta ta d i.  Sovxoz m ark azid a sayl  uyushtiradi. 
Sayyora b o zo r keladi.  M orojniychilar,  kabobchilar kelishadi.  K atta 
q o z o n d a   o sh   d a m la sh a d i.  U   y o g li  Q arsh i,  bu  yog‘i  S a m a rq a n d  
te a tr id a n   a r tis tla r   k e la d i.  E rk ag u   a y o l,  y o s h -y a la n g   so v x o z 
m ark azin i t o ‘ldirgan.  0 ‘y in -k u lg i avjida.  B irdan  M irvalining dala 
aylangisi  k elad i.  M a sh in a n i  o ‘zi  b o sh q a rib ,  d a la la rn i  ay lan ib  
ch iq ad i.  O xiri  m a n a  sh u   Erali to g ‘an in g  yerlariga o ‘ta d i.  Q arasa, 
brigada a ’zolari bayram  qilm ay qaytadan ko‘ch at ekishyapti.  Mirvali 
m a sh in a d a n  tu sh ib ,  u la r o ldiga  keladi.
—  N im a  qilyapsizlar?
B ayram  ta n ta n a s id a n   k ech ib ,  o lm a   k o ‘ch a ti  ek ay o tg an im izn i 
k o ‘rgan  d ire k to r  x u rsan d   b o ‘lad i,  d e b   o ‘ylagan  b rig a d ir  Erali 
m a q ta n g a n n a m o  deydi:
—  K o ‘ch a t  ek y ap m iz,  o lm a  b o ‘lad i,  o ‘rto q   d irek to r.
—  M ay   o y id a   e k k a n   k o ‘c h a t  k o ‘k a rib   o lm a   b o ‘la d im i?  
E sh ak n in g  q u lo g ‘i boMadi!  —  d ey d i  M irvali  uni  m asx ara qilib.
E raliga  m a q to v  o ‘rniga  m ay n a boMgani ju d a y a m   a la m   qiladi. 
Shartta ikki tizzasi bilan yeiga tashlanadi. QoMlarini osm onga ko‘tarib 
nola qiladi.
—  E,  x u d o ,  y olvorib  so ‘ra y m a n ,  shu  k o ‘c h a t  e k k an   jo y i- 
m izn in g   b ir-ik k i  g e k ta rid a n   d ire k to r  ay tg an   n a rsa d a n   c h iq azib  
berasan.  O m in!  — deydi.
M irvali  a w a lig a   h ay ro n   b o T ib   tu ra d i-d a ,  keyin  b ird a n   q a h - 
q ah   u rib   kulib  y u b o rad i.
— Y engding.  Y engding,  m en i  nom ard!
112

U  sh u n d ay  d eb  m ash in a yukxonasini  o chadi.  Boya tep litsad an  
o lg an   lim o n ,  b o d rin g ,  p o m id o r  so lin g an   q u tin i  k o 'ta rib ,  ariq 
b o ‘yiga q o ‘yadi.  K eyin q o g ‘o z  k o ro b k ad an  u c h  shisha a ro q  olad i- 
d a ,  E ra lin in g  o ‘z q o 'lig a  beradi.
—  E kib  boMgan la rin g d an   keyin  m a ish a t  qillaring.
U   m a sh in a  to m o n   k e ta r ek an ,  voy  n o m a rd -e ,  voy y aram as-e, 
m en i  b o p la d i-k u ,  d eb   h irin g -h irin g   kuladi.
A n a sh u n d an  beri  Erali ch av an d o zn in g  nom i  E shakquloq to g ‘a 
b o ‘lib k etgandi.
Erali  h a d d an  tashqari sodda, to ‘pori o d am .  Bir m u d d at  M irvali 
b ilan   o ra la ri b u zilib   y u rd i.  K ey in ,  sh u   o d a m n in g   n im a sid a n  xafa 
boN am an,  d eb  M irvali u n i kechirdi.  llg arig id ek g ap lash ib  ketishdi.
M irvali  O liy  Sovet  sessiyasida  a k sa r  sh o ir  G ‘a fu r  G ‘u lo m  
b ila n   y o n m a -y o n   o ‘tira rd i.  S h o irn in g   o ltm ish   y oshlik  yubileyi 
n ish o n la n ish in i  e sh itib ,  M irvali  unga:
— Y ubiley qilib biz to m o n la rg a  b orsangiz, sovxozim izda t o ‘x- 
ta b  o lting.  Bizda ad ab iy o t m uxlislari  k o ‘p.  B ir ad ab iy  k echa qilay- 
lik.  U n d a n  tashqari, siz  O liy Sovetga birinchi  m arta biz to m o n d a n , 
U rg u tn in g  Q o ra te p a sid a n  saylangansiz,  — d eb   iltim o s qilgan edi.
K u n larn in g  b irid a o b k o m d a n  telefon qilib,  G ‘a fu r a k a n i tak lif 
qilg an  ek ansiz,  sovxozingizni  p ro g ram m ag a kiritib q o ‘ydik,  p alo n  
k u n i  k elad i,  d e b   ay tish ad i.
A dabiy  k e c h a d a   u n i  tab rik lash   va  t o ‘n  kiydirish  E rali  to g ‘aga 
to p s h irila d i.  Bu  o d a m   u m rid a   s h e ’r  o ‘q im a g a n ,  s h o ir   k im , 
k o m p o z ito r  k im   —  u n g a  b ari  b ir edi.  M a k ta b   d ire k to ri  ikki  kun 
u n g a   g a p   o ‘rg atad i:  « A d a b iy o tim iz n in g   k a rv o n b o sh isi,  den g . 
S h e ’riy atim izn in g  faxrisiz,  deng.  0 ‘zbek sovet ad ab iy o tid a sotsia- 
listik realizm   m eto d i  aso sch ilarid an  birisiz.  S izn in g  «S h u m  bola», 
«Y odgor» qissalaringiz,  «Vaqt»,  «Sen y etim  em assan» kabi  falsafiy 
s h e ’rlarin g iz  xalq   o ra sid a   m a sh h u rd ir.  Biz  b u   n o y o b   s h e ’riyat 
d u rd o n a la rid a n  b a h ra m a n d  b o ‘lg an im izd an  g ‘o y a td a  m in n a td o r- 
m iz ,  d eb  aytasiz.  T u sh u n d in g iz m i?   E sin g izd an  c h iq m ay d im i?»
T o g ‘a ,  x o tiija m   b o ‘l,  d e b   u n i  tin c h ita d i.
T an tan ali kecha boshlanadi.  K atta klubga o d a m  sig‘m ay ketadi. 
M ak tab   b o lalari  s h e ’rla r  y o d lab   k elish g an ,  o lq itu v c h ila r  sh o irn i 
q u tlu g ‘  o ltm ish  yosh  b ilan   tab rik lash   u c h u n  ju d a  ch iro y li  n u tq la r 
y o zib   kelishgan.
B irin ch i  b o ‘lib  Erali  to g ‘aga s o ‘z  b erilad i.  M irvali  p rezid iu m  
sto lig a  ikki  q o ‘lini  tira b   tu rib ,  u n i  yaxshilab  t a ’riflaydi.
8 —   S .   A h m a d .   J i m j i t l i k
113

—  H o z ir  u sto z   s h o irim iz n i  m u b o ra k   o ltm is h   yo sh   b ilan  
q u tlash   u c h u n  so vxozim izning en g  ilg‘o r  m ak k ajo ‘x o rik o ri,  i!g‘o r 
b o g ‘b o n i,  fro n to v ik ,  z o ‘r c h a v a n d o z ,  q a to r  o rd e n la r  so h ib i...  — 
shu  yerga  kelganda  u  E sh ak q u lo q   deyishga  tili  b o rm a y ,  asli  o tin i 
to p o lm ay , a n c h a  d ovdirab tu rib  qoladi.  K eyin  o ‘zidan so ‘raydi:  — 
L aqabingdan  bo sh q a asli o tin g  n im a edi?
P a std a n   E rali,  E rali  d eg a n   o v o zlar  c h iq ad i.
—  ...  S o ‘zni  h o zirg in a  yaxshilab  t a ’rif  q ilin g an   ta m a k ik o r- 
m ak k ajo ‘x o rik o r E raliga beram iz.
Erali  m aqtovlarni eshitib erib ketgan ek an ,  aytadigan gaplarini 
ta m o m a n   esid an   c h iq a rib   q o ‘yib,  G ‘a fu r  G ‘u lo m g a  moM tirab 
q arab  turadi.  Bir mi n u t tu ra d i,  ikki  m in u t tu ra d i,  y o ‘talib q o ‘yadi. 
K eyin q o ‘ltig‘idagi t o ‘n n i yozib unga tu tad i.
—  Bu  m ay d a  qaviq  t o ‘n n i  U rg u t  b o z o rid a n   y etm ish   s o ‘m ga 
o lg an m iz.  —  K eyin  sh o irn in g   bosh ig a  d o ‘ppi  kiydiradi.  —  Bu 
g ilam  d o ‘p p in i  S h ah risab z b o z o rid a n  o ltm ish   so ‘m ga  o lganm iz.
A n a  u n d a n   keyin  qiy iq n i  u c h b u rc h a k   qilib,  b ir  uch ig a  je z  
poynakli  karki  so p   p ic h o q   so lin g an   q in n in g   b a n d id a n   o ‘tkazib 
beliga bog‘laydi.
—  B uni  C h iro q c h id a g i  p ic h o q c h ig a   m a sh in a   resso rid an   uch 
yuz so‘mga yasatganmiz.
H a m m a   ishni  k o ‘ngildagidek  q ild im ,  d eb   o ‘ylab  zalga  q a ra b  
kerilib  tu ra d i-d a ,  o d a m la r  u n d a n   y an a  n im a d ir  k u tay o tg an in i 
sezib:
—  S h u ,  —  deydi.
M irvali  yer  yorilm aydiyu yerga  kirib ketm aydi.  U nga  ikki  kun 
tin m a y  n u tq  o ‘rgatgan o 'q itu v c h i stol tagiga  kirib ketadi.
M e h m o n la rn i  k u tish   u c h u n   c h in o r  tagiga  d a stu rx o n   ta y y o r- 
latib  q o ‘yishgan  edi.  M irvali,  m e h m o n   sh o ir  o d a m ,  k o ‘p   k atta 
d astu rx o n la rn i  k o ‘rg an ,  uyatli  b o ‘lib  q o lm ay lik ,  v rach   S ed o n a  
d a stu rx o n   tu z a tsin ,  d eb   tay in lag an   edi.
S ed o n a stolni guldek qilib yasatibdi.  0 ‘rtad a b illu r vazada gul. 
H a r b ir lik o p c h a  tagiga salfetka b o stirilg an .  B ir to m o n g a  q o sh iq , 
b ir to m o n g a  sa n c h q i b ilan   p ic h o q   q o ‘yilgan.  Ic h im lik la r a lo h id a  
stolda.  0 ‘zi  p ishirgan  b o ‘lsa  kerak,  a lla q a n d a y   p iro g lar,  to rtla r 
dasturxonga tortilgan edi.
M irvali  b u la rn i  k o ‘rib,  S e d o n a n in g   did ig a  ta n   b erd i.  G ‘afu r 
G ‘u lo m   kirishi bilan  S edonaga  k o ‘zi tu sh d i.  Ich id a,  b ay -b ay -b ay , 
o d a m   bolasi  h a m   s h u n c h a   k o ‘h lik   b o ‘la d im i-y a ,  d eb   q o 'y a d i.
114

U m iv a ln ik d a   q o ‘lin i  yuvadi.  S e d o n a   u n g a   o h o rli  so c h iq   tu tad i. 
S h u n d a u n in g  d im o g ig a  ju d a  x u sh b o ‘y,  h a d d an  tashqari x u sh b o ‘y 
a tir  hidi  u rilad i.  S h o irn in g   b oshi  a y lan ib ,  gangib  qoladi.
O vqat paytida Sedona uning to ‘g lrisiga o 'tirib  qolgan edi. G ‘afur 
G ‘u lo m   yarim   c h in ,  yarim   hazil  qilib  deydi:
—  H o y  qiz, t o ‘g ‘rim d a  o ‘tirm a ,  bo sh q a yoqqa borib o ‘tir!
—  N ega? — deydi  S ed o n a h ay ro n  b o 'lib .
—  K o‘zim  tinib ketyapti.  S en d an  boshqa hech  narsa k o ‘rin m a- 
yap ti.  X u d d i  k o ‘zim ga  o fto b   tu sh a y o tg an g a  o ‘xshaydi.  M u n c h a  
ch iro y lisan ?
—  B ilm asam ,  —  deydi  iy m an ib   S e d o n a .  —  O n a m   sh u n a q a  
qilib  tu q q a n  boM salar  m e n   n im a   qilay?
—  Y igit p a y tim  b o ‘lsa,  a lb a tta   o p q o c h ib   k e ta rd im ,  to g ‘  b o la ­
lari  sh o ir  p o c h c h a ,  d e b   y u rish ard i.
H a z il- m u to y ib a   b ila n   z iy o fa t  h a m   tu g a y d i.  M e h m o n la r  
q o ‘zg*alishadi.  M irvali b alan d  ovoz bilan:
—  P o c h c h a ,  q ayoqqa shoshyapsiz, ch u c h v a ra  tugib oldingizga 
q o ‘yam iz,  c h a rlari  ich id a,  d eb   kuyov  c h a q ird in i  h a m   o ‘tk azib , 
keyin  k e ta rd in g iz -d a ,  —  deydi.
H a m m a  b a ro b a r kulib y u b o rad i.  S hu  kulgi  to v u sh lari  orasida 
c h in n i  p iy o lan in g  ja ran g ig a  o ‘xshagan b ir o v o z ajralib tu ra d i.  Bu 
S e d o n a n in g  ovozi edi.
G ‘a fu r G ‘u lo m   k e ta r o ld id a   M irvaliga b ir k o n v ert b e ra d i-d a , 
sho fy o rig a,  h a y d a   m a sh in a n i  d e b   b u y u rad i.  M a sh in a   jo y id a n  
q o ‘zg‘aladi.  M iivali  m ash in a k o ‘zd an  y o ‘q o lg u n c h a  q arab  tu ra d i- 
da,  konvertni o chadi.  Pul.  Ich id a b ir p a rc h a  qoglo zd a yozuv.
«To‘n uchun yetm ish so‘m.  D o ‘ppi u chun oltm ish so‘m.  Pichoq 
u c h u n   u c h  yuz s o ‘m .  Y egan o v q atim iz  u c h u n   ellik s o ‘m . J a m i  — 
t o ‘rt  yuz sak so n   so ‘m »,  d eb  yo zilg an   edi.
M irv alin in g   b u tu n   v u ju d id a n   te r   quyilib  ketadi.  H o z ir  borib 
E sh a k q u lo q n i to   o g ‘z i-b u rn id a n   q o n   k elg u n c h a  d o ‘p p o slay m an , 
deb u yoq-bu yoqqa qarab,  uni topolm aydi.  Erali allaqachon juftakni 
rostlab qolgan ek an .  S h u n d a n   keyin  Erali  unga k o ‘rin m ay  yuradi. 
M irvali  u n i  u ris h g a -k u ,  u rm a y d i-y a ,  a m m o   u rg a n d a n   b a tta r 
qiynaydi.  Besh yillik yakunida u n i o rd en d an  o ‘chirtirdi. T am akidan 
e n g   k o ‘p  hosil  k o ‘ta rg a n   b o ‘Isa  h a m   u n i  q u ru lto y g a  o b o rm ad i. 
Erali  nech a chaq iriq lard an  beri  rayon sovetiga d ep u tat qilib k o ‘rsa- 
tilard i.  Bu  galgi  saylovda  u n i  q ish lo q   soveti  d ep u tatlig ig a  ham  
o ‘tk azd irm ad i.  M irvali  unga sh u n c h a  t o ‘sqinliklar qilard i-y u ,  bari
115

b ira la m id a n  chiqolm asdi.  Oliy Sovet  majlislarida G ‘afu r G ‘ulom ga 
k o ‘rin o lm a y ,  c h e t-c h e tla rd a   o ‘tirib   y u rad i.  U   h a r  gal  sessiyaga 
b o rg an d a to ‘rt yuz sakson so ‘m n i olib b o rar,  u n i G ‘a fu r G ‘ulom ga 
b e ro lm a y   q a y ta rd i.  Bir  kuni  u  E ralin i  to p ib ,  o ‘zin g   p ishirgan 
o sh n i  o ‘zin g   ich ,  d ed iy u   G ‘a fu r  G ‘u lo m g a   o b o rib   b erish   u c h u n  
to lrt yuz sakson so ‘m ni  q o ‘liga berib uni T o sh k en tg a j o ‘natadi.  Bir 
hafta y o ‘q  boMib ketgan  Erali T o sh k en td an  x an don-xushxon qaytib 
keldi.  O d a m la r  u n i  xuddi  h a jd a n   k elg an d ek   o ‘rab  o lish d i.  Erali 
a w a l  M irvaliga  u c h ra sh ib ,  A lish er  N av o iy ,  P u sh k in ,  M u q im iy - 
larn in g   sa lo m la rin i  yetkazdi.
— N avoiy aytdilarki,  M irvaliga ayt, shu yaqin oralarda  Pushkin 
bilan  M u qim iy h azratlarin i olib b o ram an .  H o zirch a m e n d a n   unga 
salo m   ay tin g ,  d e b   tay in lad ilar.
M irvali  kulishini  h am ,  kulm asligini  h am  bilm ay, serraygancha 
tu rib   qoldi.  A xir,  N a v o iy n in g   o ‘tg an ig a  besh  y u z  y ild an   o sh g an  
b o 'lsa ,  P u sh k in n in g  o ‘tganiga ikki yuz yil b o ‘lay d eb  turgan b o ‘lsa, 
M uqim iyga h a m  y etm ish -sak so n  yil boNay deyapti.  G ‘a fu r aka bu 
E sh ak q u lo q n in g  soddaligini bilib,  rosa  laqillatganga o ‘xshaydi.
D arh aq iq at, sh u n d ay  b o ‘lgandi.  G ‘afu r G ‘ulom  uni gapga solib 
k o ‘rsa,  so d d alik d a yosh  b o la d a n   h a m   o ‘ta m a n  deydi.
Erali borgan  kunning ertasiga shoirning uyiga chakkasidan soqol 
q o ‘ygan  ta ijim o n   kelib ,  o ‘risch ag a  q ilg an   ta rjim a la rin i  o ‘qib 
b e ra y o tg an   edi.  Sal  o ‘tib   sh o ir  H ab ib iy   Q o ‘q o n d a n   kelgan  sh o ir 
C h arx iy n i  b o sh la b   kirdi.  G ‘a fu r  G ‘u lo m n in g   sh ay to n lig i  tu tib , 
ta rjim o n n i  P u s h k in   d e b ,  H a b ib iy n i  N a v o iy   d e b ,  C h a rx iy n i 
M u qim iy d eb   Eraliga tan ish tirad i.
Erali  sh u n d o q   buy u k   o d a m la r  b ilan   h a m su h b a t  boM ganidan 
o ‘zida y o ‘q  sh o d   edi.  G ‘a fu r G ‘u lo m   H abibiyga yuzlanadi:
—  H azrat, shu Eraligina ju d a  pok, halol o dam . Sovxozda jo ‘xori, 
ta m a k i  ek ad i.  S h u n i  b ir d u o   qilib  q o ‘ysangiz.
H abibiy h a m  sh u m g in a o d am   edi.  B oplab d u o  qiladi.
—  A ziz  a v liy o lar  qoM lasin,  ta n g rim n in g   sh u   m o ‘m in -q o b il 
b a n d a si  E ralig in ag a  ta y y o r  d a s ty o r  b o ‘lib  q o lg a n   fa rz a n d   a to  
q ilsin .  S h u   b a n d a g in a n in g   x o n a d o n id a   b o ‘yiga  y etg an   q iz la r 
tu g ‘ilsin.  O m in!
G ‘afu r G ‘ulo m   k o ‘zid a yolg‘o n d a k a m   yosh  b ilan  «om in» d eb  
boshlab beradi.  Erali  «Navoiy» gapirayotganda «hov taqsir, o ‘rgilay 
taqsir» d eb  tu ra d i.  G ‘afu r G ‘u lo m   Eraliga ishora qiladi:
—  T u rin g ,  q u llu q   q ilin g ,  e ta k la rin i  o ‘ping!
116

E rali  ixlos  b ilan  q u llu q   qiladi.  Ikki  k o ‘zi jiq q a   yoshga  t o ‘lib, 
u n in g  e ta k la rin i o ‘padi.
Erali bu gaplam i o d am  gavjum  paytida m aq tan a-m aq tan a aytib 
berdi.  O d a m la r  q a h -q a h   u rib   k u lish ar,  d u n y o d a   sh u n a q a   h am  
so d d a o d a m   b o ‘lad im i,  d eb  h a y ro n   q o lish ard i.
M irvali  u n d a n   q asd in i  o lg a n d e k   b o ‘ldiyu  bari  g u n o h la rid a n  
o ‘td i.  Y a n a   b o y a g i-b o y a g id e k   b o ‘lib  k e tish d i.  B ari  b ir  t o ‘y- 
h a sh a m la rd a ,  g a p -g a sh ta k la rd a   u n i  g o h   A lek san d r  Sergeevich 
P u s h k in ,  g o h   A lis h e r   N a v o iy ,  g o h   m a v lo n o   M u h a m m a d  
A m in x o ‘ja   M u q im iy  d eb  c h aq irish ard i.  E rali  b o ra -b o ra  bu  n o m - 
larga h a m   k o ‘nikib  ketgan  edi.
T o lib jo n   u  to ‘g ‘risidagi  la tifa n a m o ,  a m m o   rost  h an g o m a la rn i 
k o ‘p   e s h itg a n ,  le k in   o ‘zi  b ila n   b a q a m ti  k e lib ,  y u z m a -y u z  
g ap la sh m a g a n   edi.  M a n a ,  u   p a std a n   a m irk o n   lo k d ek   yiltiragan 
o tin i  m in ib   x o tiija m   ch iq ib   kelyapti.
Q a n c h a la b   k o ‘p k a rilard a  so v rin   o lg an   o tn i  k o ‘rgan  b o la la r- 
n in g   k o ‘zlari  y ash n a b   ketdi.  C h o y   c h o y d a ,  n o n   n o n d a   q olib, 
bolalar  y o ‘lga chiqishdi.  Erali kelib otd an  tushdi.  Istiqboliga chiqqan 
T o lib jo n   b ilan   q u yuq  so T ash d i.  Bu  pay t  b o la la r o tn in g   y ollarini 
silashardi.
T o lib jo n   E ralini  ik k i-u c h   m a rta  k o ‘rgan  b o ‘lsa  h a m  g a p la sh ­
m agan edi.  Birpas g ap lash m o q ch i b o ‘ldi.
—  T o g 1  kezib  q o p siz -d a ,  o q so q o l,  —  ded i  T o lib jo n   unga 
q u m g ‘o n d a n   c h o y   quyib  u z a ta r ek an .
—  S hu  desan g iz,  u k a g in a m ,  o y o q n i  m azasi  y o ‘q.  K uz  keldi 
d e g u n c h a   o skolka  u rg an  jo y i  z irq irab ,  jo n im n i  su g 'u rib   o la m a n  
deydi.  Shunga tovga  m um iyo qidirib c h iq q a n  ed im . T o p o lm ad im . 
Bu  g e o lo g la r  b o s h im iz g a   b itg a n   b a lo   boM di.  P a stlik la rd a g i 
y e tm a g a n d e k ,  e n d i  v e rto ly o td a   k e lib ,  o d a m   c h iq o lm a y d ig a n  
joylardagisini  ham  qiyratishyapti. T ovlar ham  oyoqosti boMib keldi, 
u k ag in am .  N a   kaklikni  q o 'y ish a d i,  n a q u y o n n i.  B urgut  n im a ,  b i­
rovga ja g ‘i tegm asa,  tili tegm asa,  to v -to sh la r tepasida savlat to 'k ib , 
fayz  kiritib  u c h ib   y u rg an   b e o z o r  b ir  qush.  S h u la rd a n   h a m   b ir- 
ikkitasini  o tib   tu sh irish d i.  N im a   q ilasan ,  y a ram as,  g o ‘sh tin i  yeb 
boM masa,  p atin i bolish qilib boM masa...  B u n a q a d a ja m i jo n iv o rla r 
tovning tojiklar to m o n ig a  o ‘tib ketadi. Jo n iv o rlarn i q iyratganlarni 
K iyiksovdi  m o m o n in g   arv o h i  ursin.
T o lib jo n   u n in g  gaplariga  q u lo q   solardiyu  ikki  k o ‘zi  o td a   edi. 
Jo n iv o r q o p -q o ra ,  zulu k d ek .  M an g lay id a u zu n asig a o p p o q  q ash -
117

qasi  b o r.  Q o lg an   ja m i  yeri  q o ra   b a x m ald ek   silliq.  Ikki  q u lo g ‘i 
dikkaygan, bo'yni  uzun.  K o‘zlari o d am  ko‘ziga o ‘xshab atrofga ju d a  
ziyrak b o q ad i.  T o lib jo n  d u n y o g a d o n g ‘i  ketgan  arabi  o tla m i ham  
k o ‘rgan.  U larni  bu ot  old id a o d d iy  yukkash o t  desa boMaveradi.
—  Z o ‘r  o t  e k a n ,  —  ded i  b e ix tiy o r  T o lib jo n .
Erali  otg a  m e h r b ilan   q arab   q o ‘ydi.
—  Bu  Q o ra  L o ch in n in g  nevarasi.
Tolibjon Q ora  Lochin qanaqa ot, bilmasdi.  Faqat  D ukat yaqinida 
s h u n a q a ,  Q o ra  L o ch in   d eg an   q ish lo q   b o rlig in i  e sh itg an d i.  U 
to m o n larg a y o ‘li  tu sh m a g a n id a n  q an aq alig in i bilm asdi.
—  U n g a b o b o sin in g   n o m in i  b e rg an m an .  Y a q in d a  ikki yoshga 
kiradi.  K atta t o ‘y qilib b erdim .  B itta novvos, tanasi b ir yarim  m e tr 
u zu n   q o ‘c h q o r so ‘y dim .  Y urtga  osh  b erd im .  A tro f q ish lo q la rd a n  
jam i urush veteranlarini aytdim.  Bitkombinatga oborib, o ‘ziga o ‘lchab 
baxmal yopqichlar tiktirganm an. T oshkentga bir borganim da G ‘afur 
G ‘ulom ga uchragan edim .  U  kishi bilan qadrdonligim iz bor. Yaxshi 
uzangi  izlab y u rib m an ,  d e g a n d im ,  b ir YoMdosh c h a v a n d o z  degan 
o ‘rtog‘inikiga obordi.  Boyaqish qarib, o ‘m id a n  turolm aydigan b o ‘lib 
qolgan ekan.  K elinlariyu nevaralari xizm atim izda b o ‘lib,  kechgacha 
bizni  m e h m o n   q ilishdi.  G ‘afu r  G ‘u lo m   m eni  u  kishiga  ta n ish - 
tirib ,  o tim n i  t a ’ritla b   k e td i.  G a p   o ra s id a   b ir  y ax sh i  u zan g i 
kerakligini  q istirib   o 'tg a n   ed i, ju d a   ziyrak,  h u sh y o r  o d a m   e k a n , 
o ‘g ‘lini chaqirib qulog‘iga b ir n im a dedi.  U  q o ‘lini  ko‘ksiga q o ‘yib, 
x o ‘p,  d e g a n c h a   orqasi  b ilan   yurib  c h iq ib   k etd i.  Bir o z d a n   keyin 
qiyiqqa tugilgan og‘ir b ir narsani o tasin in g  oldiga q o ‘ydi. YoMdosh 
ch av an d o z qiyiqni o ch g an  edi, b afarm o n i xudo,  k o 'zlarim g a oftob 
tu sh g a n d e k   q a m a sh ib   ketsa  boMadimi!  N a q sh   c h ek ilg an   b ir ju ft 
k u m u sh   uzangi.
C h a v a n d o z   uzangiga  u z o q   tikilib  tu rd i-d a ,  b ir x o ‘rsinib  oldi.
—  M an a shu buyum  sizga m en d an  sovg‘a.  Bu uzangilarga oyoq 
tirab ko‘p uloqlarda sovrin olganm an.  Endi qaridim .  Biz tom onlarda 
o t  h a m  y o ‘q,  uloq  h a m  boMmaydi.  Bir yaxshi c h a v a n d o z  oyogMga 
tirak   b o ‘lsin.  O ling,  inim .
T o sh k e n t  taraflard a  k o ‘p saxovatli,  m ard   in so n la r b o ‘lad i-d a. 
Y o n im d a n   h a m y o n im n i  c h iq a z ib ,  «Volga»  olishga  yig‘ib  yurgan 
p u lla rim n i  etagiga  to 'k d im .  YoMdosh  c h a v a n d o z n in g   q o sh lari 
c h im irilib   ketdi.  G ‘afu r  G ‘u lo m   z a rd a   bilan  puflarni  t o ‘plab, 
h am y o n im g a tiqib q o ‘ydi-da:
118

—  A yb  b o ‘la d i,  E rali  inim !  H a m y o n in g iz n i  kissaga  solib 
q o ‘ying,  kerak  boM adi,  —  dedi.
S h u n d o q   q im m atli  n a rsa n i  b e k o rd a n -b e k o rg a   olib  ketishga 
xijolat ch ek ard im .  B elbog‘im dagi  karki sopli  p ich o q n i sh a rtta  qini 
b ilan  ch iq azib  oldiga q o ‘ydim .
—  H e c h   boM masa sh u n i  o lin g ,  aka.  M eni  xijolat  q ilm a n g ,  — 
dedim .
YoMdosh c h a v a n d o z  p ic h o q n i  olib,  u y o q -b u  yogMga qarag an  
boMdi.  TigMni tirnogMga bo tirib  k o ‘rdi.
—  Z o ‘r p ich o q .  K itobniki  shekilli.  U stasi  h u n a rv o n   ekan.
K echgacha u y o q -b u  y o q d an  gaplashib oMirib,  ch av an d o zn in g
k o ‘nglini  oldik.  K etay o tg an im izd a  u  k o ‘zd a   yosh  b ilan   G ‘a fu r 
G ‘u lo m g a iltijo qildi.
—  G ‘a fu r,  u n a q a   u zo q lab   k etm a.  G ‘a n im a tg a   o ‘xsh ay m an . 
Q azo y im   y etsa,  lah ad g a  o ‘zin g  q o ‘y,  —  dedi.
G ‘a fu r  G ‘u lo m   q a y tib   b o rib   u n in g   y e lk a la rid a n   q u c h ib , 
yuzlarid an  o ‘pdi.  P esh o n alarin i siladi.
—  S en  oM m aysan,  q a d rd o n im .  A xir,  ikkim iz  n e -n e   b a lo - 
la rn in g   o g ‘z id a n   ch iq m ad ik m i!  O m o n   boM,  d o 'stim !  E n d i  te z - 
tez  kelib tu ra m a n .
Q aytib m ashinaga oMirganimizda G ‘afur G ‘u lo m  kam gap boMib 
qoldi.  M en i avtovokzalga o p c h iq ib  q o ‘y d i-y u , s o ‘zsiz xayrlashdi. 
0 ‘sh a  u z a n g in i  b ax m alg a  o ‘rab   s a n d iq q a   so lib   q o ‘y g a n m a n . 
S h ah risab zg a  b o rib ,  b ir  keksa  ustaga  eg a r  zakaz  q ild im .  X o ti­
n im n in g   k u m u sh   bilaguzugini  h a m   o b o rib   b e rg a n m a n .  U  y er- 
b u  yeriga  k u m u sh   q a d a n g ,  d e b  ta y in lag an m an .
T o lib jo n ,  h a r q a n c h a  t a ’rifli o t boMsa  ham   b u n c h a lik  h u rm a t 
ju d a  o rtiq ch a-k u , deb o ‘ylab oMirardi. Oxiri so‘rashga m ajbur boMdi:
—  M un ch a endi, nim a boMsa ham  bitta o t-da. Judayam  ortiqcha 
m e h r  q o ‘yvoribsiz,  o q so q o l.
E ralin in g  ensasi q o tg a n d e k  q iy n alib   iljaydi.
— Siz Q ora  Lochinni bilm as ekansiz.  Bilmasangiz, bilib q o ‘ying. 
Q ora  L ochin u ru sh d a yaralanganim da jan g d an  olib chiqqan. Y ara- 
lanib gospitalga tushganim da b u tu n  SSSR ni aylanib m eni qidirgan.
E rali xotiralarga b erilib  ketdiyu b o sh id a n  oM ganlarni  sh o sh il­
m ay ayta boshladi:
—  Q irq   ik k in c h i  y iln in g   h ali  y e rd a n   q o r   k e tm a g a n   e rta  
ko^klam ida to g ‘  q ish lo q larid an  urushga o t olishdi.  Ikki yuz ellik ot 
chavandozi bilan arm iyaga ketdi.  M en h am  Q ora L ochinim ni m inib
119

y o ‘lga tu sh g a n m a n .  H a m m a m iz n i  poyizga urishdi.  O rqadagi  ikki 
vagonda y em -x ash ak  zapas qilingan.  Qizil  0 ‘rd a d a  otishga,  qilich 
urishga o ‘rgatishdi. T axm inan, iy u n  o ‘rtalari b o ‘lsa kerak,  Sm olensk 
d eg an   jo y d a   v a g o n d an   tu sh d ik .  H a m m a y o q   o ‘rm o n .  YoMlarda 
m ajaq lan g an  ta n k la r b o rm i,  m a sh in a y u   to ‘p -z a m b a ra k la r b o rm i, 
s o c h ilib   y o ta rd i.  U c h   k u n   o ‘rm o n   o r a la b   k e td ik .  T o ‘p la r, 
o tish m alar ovozi eshitila boshladi.  Xullasi, bizni ertasigayoq jangga 
tash lash d i.  G ‘n  kun  k ech alari  n em is o k o p larig a  bostirib b o ram iz. 
Y aqin kelgan iga qilich solam iz,  uzoqroqdagisiga o ‘q  uzam iz. Y igir- 
m a  ikki  kun ja n g  q ilg an im izd an   keyin  n em is sam olyot soldi.  Bay- 
b ay -b ay ,  a n a   q iy o m a tu   m a n a   q iy o m a t,  hali  u  y o n im d a ,  hali  bu 
y o n im d a   b o m b a   p o rtlay d i.  B ir m ah al  q a ra sa m ,  tiz z a m n in g  pasti 
jizillay d i.  Silab  k o ‘rsam ,  iliq  sh ilim sh iq   narsa.  O skolka  te k k a n  
ek an .  S hu  o ra d a   s o n im   h a m   jizillay ap ti.  O t jo n iv o r  q o n   h id in i 
biladi.  O stim da o ‘y n o q lab  ketdi.  B oshim  aylanib,  k o ‘zim  xiralasha 
boshladi.  E gar u stid a ch ay q a lib -c h ay q a lib ,  oxiri  q u lad im .
N e m is  b izni  q u rsh o v g a  o lib   kela  b o sh lag an   edi.  S u v o riy lar 
o rq ag a,  o ‘rm o n   ichiga  q a ra b   q a m c h i  b o sishdi.  M en   h a m o n   b ir 
oyog‘im  egarda, yerda sudralyapm an.  Q ora  L ochin yarm i tuproqqa 
to 'lg a n   o k o p g a  o ‘m g an in i  b e rib   tizzalad i.  Y elkayu  sag‘rin i  y er 
b ilan   b a ro b a r boMdi.  S u d ralib   asta  o ‘zim n i  egarga  o ld im .  O t  bir 
m u n k ib   tu rd iy u   q a m c h i  b o sm a sim d a n   o ‘rm o n g a  q a rab   yugurdi. 
O rq a m d a n   a v to m a tc h ila r  ta rillatib  o ‘q  uzib  tu ris h ip ti.B ir  m ah al 
o rq am g a q arasam ,  m o to tsik l b ilan  quvishyapti.  Q o ra  L o ch in n in g  
n o ‘xtasin i  b ir  silk itg an   e d im ,  q a n o t  c h iq a z d im i,  b ilm a y m a n , 
tu y o g 'i  yerga tegm ay u c h ib  b erdi.  YoMdan c h iq q a n  q a ra g ‘aylarga 
an a   u rila m a n ,  m a n a   u rila m a n ,  d e y m a n ,  y o ‘q.  L o c h in   sh u n a q a  
b u rilish lar  q ilad ik i,  h a tto   sh in e lim n in g   etagi  h a m   te g m a y   o ‘tib 
k e ta m a n .  N e m is  o rq a d a   q o lib   ketdi.  M o to tsik l  p o t-p o ti  ham  
eshitilm ay qoldi.  S h u n d an   keyin  n im a b o ‘ldi,  bilm aym an.  0 ‘rm o n  
ichkarisidagi dala gospitalida brezent palatada yotibm an. Q ora Lochin 
palataga  h a r z a m o n  bosh  suqib  m enga q arab  q o ‘yadi.  E rtasigayoq 
m eni  m ashinaga solib te m ir y o ‘l tom onga olib ketishdi.  H a r zam o n  
bo sh   k o ‘ta rib   b ir  q a ra y m a n .  M a sh in a   o rq a sid a n   Q o ra   L o ch in  
j o n iv o r   y e ld e k   y u g u rib   k e ly a p ti.  M e n i  s a n ita r la r   v a g o n ig a  
o lish ay o tg an d a  n o silk ad an   b o sh   k o ‘tarib   q a ra d im .  Q o ra   L o ch in  
bezovta  q a ra b   turi pti. K o ‘z id a y o sh   b o rg a o ‘xshab  k o ‘rin d i.K im  
b ilad i,  m en g a  sh u n d a y   tu y u lib   k e td im i,  o ‘p k a m   t o ‘lib  yig‘lab 
y u b o rd im .  P o y e z d jo ‘n ab   ketdi.  D e ra z a d a n ,q a ra b   tu rg a n   s a n ita r
120

yigit,  o tingiz poyezd o rq asid an  ch o p ib  kelyapti,  d eb  aytdi.  H ozirgi 
fu tb o ln i  te le v iz o rd a   a y tib   tu ra d ig a n la rg a   o ‘x sh a b ,  o t  q a n a q a  
c h o p a y o tg a n in i,  q o q ilg a n in i,  o lisd a   k o ‘rin m a y   q o lib   k etganini 
b irm a-b ir aytib turdi. Y urak-bag‘rim  ezilib ketdi.  Bu otni bolaligidan 
b o q q a n d im .  « T o h ir va  Z u h ra »   k in o sid a T o h ir m in g a n  o t b o r-k u , 
o ‘shaning bolasi edi. Jizzaxdagi ot zavodida ikkita to ‘rtu besh m etrlik 
tu rk m a n   g ilam ig a  ay irb o sh   qilib  o lg a n d im .  S h u n d o q   v afo d o r  o t 
urush yoMlarida qolib ketganiga sira-sira chidam asdim . Olis yurtlarda 
tug‘ishgan jigarim  qolib ketgandek, ichimga chiroq yoqsa yorishmasdi. 
V a g o n   o ld id a   m oM tirab  tu rg a n i  h e c h   k o ‘z im d a n   k e tm a y d i. 
0 ‘y lay v erib ,  o z ib   c h o ‘p   boMib  k e tib m a n .  Ikki  o y   g o sp ita ld a  
davolashdi. O peratsiya qilib, ch a p  oyogMmning ikki jo y id an  oskolka 
olib  ta sh lash d i.  Y aram   b itg a n d a n   keyin  invalidga  c h iq a rib ,  uyga 
ja v o b   b erish d i.  K elib m an k i,  h a r   kuni  n e c h a   m a rta la b   o tx o n ag a 
k iram an .  Y ollari  ilinib q o lg an  qashlogM chlam i  silab yigMayman.
K u n la r n in g   b i r i d a   h a s s a g a   t a y a n i b   p a s t l i k d a n   c h iq ib  
k e la y o tg a n d im ,  te p a d a   y ig irm a -o ‘ttiz   chogMik  kishi  k a tta   yoMga 
q arab  jim  tu rish ip ti.O ld ilarig a b o rib  m en   ham  q arad im .P astlik d an  
su d ra lg a n d e k   b ir  o t  c h iq ib   kelardi.  U   y u rg a n d a   te z - te z   m u n k ib  
k e ta r,  o q so q la n ib  a ra n g  y u rard i.
O t  sh u   a lp o z d a   s u d ra lib ,  a n c h a   y a q in   k elib  q o ld i.  B o lalar 
p a stg a   g u rra   y u g u rish d i.  Ik k itasi  q a y tib   kelib ,  o t  eg arig a  m iltiq  
b ila n   k aska  o sib   q o ‘y ilg an in i  a y td i.  O t  m e n g a   q a y e rid ir  Q o ra  
L o c h in n i  e sla ta rd i.  O y o q   o g ‘rigMni  h a m   u n u tib   o t  to m o n g a  
y u g u rd im .  U  m e n in g   Q o ra   L o c h in im   edi!  O z ib ,  q o v u rg ‘alari 
k o ‘rin ib   tu rib d i-y a !  Y o llari  o ‘sib ,  o silib   y o tib d i.  O y o q larid ag i 
ta q a  yedirilib tugab,  tu y o q la ri sidirilib, g o ‘shti c h iq ib  q o p ti.  Q ora 
L o c h in im n in g   b o ‘y n ig a  o silib ,  h o ‘n g - h o ‘ng  yigMay  b o sh la d im . 
U  j o n i v o r n i n g   b a d a n la r i  d ir illa r d i.  T o g ‘  yoM lari  to s h lo q  
boM ganidan  u n in g   y u rish i  n ih o y a td a   q iy in   e d i.  Y erga  yuragi 
b e tla m a y  o y o q   te g iz a rd i.  S h a rtta  t o ‘n im n i  y e c h d im u   p o ra -p o ra  
qilib y irtd im . T o ‘rttala tuyogM ning tagiga q alin paytava qilib o ‘rab 
c h iq d im .  P e s h o n a s id a n ,  y u z - k o ‘z la r id a n   o ‘p i b - o ‘p ib ,  uyga 
y etak lad im .  O rq a m iz d a n   tu m o n a t ergashdi.
O d a m la r,  b u   o t  e n d i  o ‘n g la n m a y d i,  d e y ish d i.  M en   u la m in g  
gaplariga p arv o  q ilm ay ,  tu y o q  yarasiga m a lh a m  q o ‘y d im ,  yem iga 
m u m iy o   q o ‘sh ib   y ed ird im .  H a r   k u n i  d u ra d g o r  u sta n in g   u y id an  
q o p d a   q i p i q   o p k e lib   ta g ig a   t o ‘s h a y m a n .  Y u r g a n d a   oyogM  
zirqiram asin deb sh u n d ay  qilardim .  Ikki o y  d eg an d a Q o ra  L ochin
121

asliga qayta boshladi.  Lekin  haliyam   uni tashqariga opchiqm asdim . 
T u y o g ‘i  o b d a n   tu z a lg a n i y o ‘q,  ta q a   u rib  boN m asdi.  T u y o g ‘in in g  
yarasiga  h a fta d a   b ir  m u m iy o   q o ‘yad ig an   b o ‘ld im ,  y em ig a  h a m  
oz-ozdan m um iyo q o ‘shib beraverdim .  B a'zi-ba'zida hovlida yo‘liga 
q ip iq  se p ib  y e ta k la b  y u ra m a n .Y o lla rin i  ta ra b ,  k e lin c h a k la rn in g  
g ajagidek  qilib  q a y c h ila d im .  H a r   k u n i  b ir  m a rta   iliq suvga  la tta  
h o ‘llab a ’zoyi  b a d a n in i  artib  c h iq a m a n .  Ikki  oy o ‘zim   y e m a d im , 
unga yedirdim .  O rad an   u ch  oy o ‘tkazib, oyoqlariga taq a  urdirdim . 
Y etaklab,  katta y o ‘lga o p c h iq d im .  O t jo n iv o r yiltiraydi.  M ash in a- 
la rd a ,  a v to b u sla rd a   o ‘tg an k i  o d a m   b o r,  b ir q a ra b   q o ‘yadi.
T o   tu y o g ‘i  tu z a lg u n c h a   o tx o n a d a   d iq q in afas  b o ‘lgan  Q o ra 
L o ch in   d ala  yoM larini  sog‘in g a n id a n m i,  o c h iq lik k a   c h iq q an ig a 
su y in g a n id a n m i,  o stim d a   o ‘y n o q lab   b o ra d i.  X u d d i  sirk  o tlarig a 
o ‘xshab,  b o ‘y n in i  b ir  to m o n g a   ta sh lab ,  y ollarini  silk itib -silk itib  
yohtardi.  Qishloq xonadonlari oldidan, guzarlardan o ‘tayotganim izda 
o d a m la r  fro n tch i  o tg a   ajib  b ir  h u rm a t  b ilan   q a ra b   q o lard ilar. 
Jan g g a o ti  b ilan  k etib  q a y tm ag an   u zan g id o sh la rim n in g  o ta - o n a -  
lari, b o la -c h a q a lari  k o ‘zlarid a yosh b ilan  o rq a m iz d a n  q a rab  q o la- 
dilar.  C h o lla r,  k a m p irlar Q o ra  L o ch in n in g  b o ‘y in larin i, yollarini, 
y ag ‘rin larin i  silab,  b o la m n i  qayga  tash lab   k elding, jo n iv o r,  qan i 
en d i  til-z a b o n in g  b o ‘lsa-y u ,  b o la g in a m   q ay lard a  y o tg an in i  aytib 
bersang, deb pichirlashardi.  O t ju d a  ziyrak jo n iv o r bo'ladi.  U lam in g  
n im a  d ey a y o tg a n in i  b ila y o tg an d ek ,  g u n o h k o rla rc h a   bosh  egib, 
k o ‘z la rin i  y erd an   u zm ay  tu rav erard i.
Besh  yil  u n i  k o ‘pkariga  so ld im .  Besh  gal  bo sh   sovrin  oldik. 
H a r  gal  k o 'p k a rid a n   q a y ta y o tg a n im iz d a   g 'a la b a d a n   k ay f qilgan 
Q o ra   L o c h in   y erg a  tu y o q la rin i  q a ttiq - q a tliq   u rib   e rk a la n ib , 
ta n tiq la n ib ,  o ‘y n o q la b   kelardi.
S h u   besh  m a rta d a n   keyin  u n i  k o ‘p k arig a  so h n a y   q o ‘y dim . 
E ndi  u a n c h a  yoshga b o rib  q o lg a n ,  m agN ublik  n im alig in i  b ilm ay 
q o ‘ya qolsin, degandim . A m m o  hosil bayram larida boMadigan ko‘p- 
karilarga oborardim .  Lekin davraga tashlam asdim . Jo n iv o r ostim da 
o ‘y n o q lab , davraga intilaverardi. Jilovni  m ah k am  to rtib ,  intilishiga 
yoM  berm asdim .  0 ‘shanday paytlarda uyga qaytganim izda xom ush 
boMib  q o la rd i.  Y erga  tuyogMni  q a ttiq   ta sh la m a sd i.  B oshini  egib, 
aqalli biron  m arta boMsin kishnam ay, azadan qaytayotgandek boMib 
qolardi. Jo n iv o r g ‘alaba gashtini surolm ag an id an  o ‘kinsa kerak-da.
B ayram  paradlariga uni yasatib olib ch iqardim .  M in b a r o ld id an  
oM ayotganim izda  m u zik a  o h an g ig a  m o slab   tu y o q   u rar,  kallasini
122

silk itg a n d a   yollari  b o ‘y n in in g   g o h   o ‘ng  to m o n ig a ,  g o h   c h a p  
tom oniga oshib tushardi.  M inbardagilar ham , tom osha qilayotganlar 
h a m   q iyqirib,  fro n tc h i  ot  s h a ’niga  o lq ish la r yog‘d irish ard i.  Q o ra 
L o ch in  jan g g a j o ‘nag an  va qay tm ag an  o tla r n o m id a n  nam oyishga 
q a tn a s h a y o tg a n in i  h a m m a   b ilard i.  O d a m la r  qo41aridagi  g u l- 
dastalarni bizga otish ard i. A lbatta,  bir-ikki gul  u n in g  yoliga ilashib 
q o lard i.  M en   h a m ,  Q o ra  L o ch in   h a m  o ‘zim izd a y o ‘q sh o d  edik.
K ey in g i  ik k i-u c h   yil  u n i  tiz g in u   n o ‘x ta la rd a n   x o li  q ilib  
q o ‘ydim .  E rtalab darvoza ochishim  bilan u ham  tashqariga chiqadi. 
P astlikka,  tu m a n la r  su d ralg an   d ary o   to m o n g a   b ir  d a m   q arab  
tu ra d i-d a ,  a sta -se k in   o ‘sh a to m o n g a   e n a d i.  K ech   p ayti  q o ro n g ‘i 
tu sh m ay , yana o txonaga kirib keladi.  Q ishloqlarda  k o ‘rganki o d am  
b o r,  u n in g   yo llarin i  ta ra b ,  b o ‘y in larin i  silaydi.  U ru sh d a n   o ‘g ‘li 
q a y tm ag an   x o tin la r  eta k la rid a   u n g a   y e m   tu ta d ila r.  T u l  qolgan 
k e lin c h a k la r,  c h a v a n d o z im n i  qayga  tash lab   k elding,  lo c h in im , 
deb b o ‘yinlariga osilib yig'lashardi. O shxonalar oldidan o ‘tayotganda 
o d a m la r yeb tu rg an   n o n larin i b u rd alab ,  etak larid a unga tu tad ilar. 
Q o ra   L o c h in   b u n g a  o ‘rg an ib   qo lg an .  K e c h g ach a  a d irla rd a ,  soy 
b o by larida  o ‘t  c h im d ib   keladi.  U ,  m u x b irlar  ay tg an id ek ,  q arilik  
g a sh tin i  surib  yurardi.
Jo n iv o m i biyaga q o ‘ydim .  Erigan q o ra m u m  surtilgandek q o p - 
q o ra   y altiroq  q u lu n li  b o ‘ldik.  Q u lu n im iz   d o ‘n a n   b o ‘ld i,  g ‘u n o n  
b o ‘ldi.
B ir  k u n i,  iyul  o y in in g   o ‘n  y e ttin c h i  k u n i  ed i.  B uni  an iq  
b ila m a n .  0 ‘lsam   h a m   o ‘sh a  k u n n i  u n u to lm a y m a n .  K elay o tsam , 
k o ‘c h a m iz d a  o d a m la r  u  y o q d a n -b u   y o q q a  q o c h ib   yurishi pti. 
Q arasam ,  Q ora  L ochin o ‘zini  h a r to m o n g a tashlayapti.  D evorlarga 
b oshini uradi.  D araxt tan alarig a urilib, gursillab yiqiladi.  0 ‘rn id an  
tu rib ,  y a n a  te lb a d e k  d u c h   kelgan  to m o n g a  o ‘zin i o ta d i.  O d a m la r 
Q o ra  L o c h in   q u tu rip ti,  d e b   o ‘ylashyapti. Y o ‘q,  u  q u tu rm a g a n . 
N im a  b o 'lg a n in i  bilam an.  E rtalab k etay o tg an im d a x im iz a to r yigit 
y o ‘l  c h e tla rid a  o ‘sgan  o ‘tlarga  d o ri  sep ay o tg an   edi.  A ld rin   degan 
d o ri  b o r.  U  sepilgan  g iy o h n i  yegan  jo n iv o rk i  b o r,  azo b   bilan 
o la d i. Shu dori kasofatidan qancha sigiru qancha qo ‘y nobud bo'lgan. 
M ajlislarda  o d a m la r  M irvaliga  shu  d o rin i  s e p tirm a ,  d eb   n e c h a  
m a rta  x u d o n in g  zo rin i  qilishgan.  QulogMga o lm ag an .  M a n a  en d i 
Q o ra   L o ch in   h a m  sh u  d o rin in g  q u rb o n i b o ‘lyapti.
Y ugurib borib, jo n   h o latd a Q ora  L o ch in n in g  b o ‘yniga osildim . 
O t m eni tanim adi.  Old oyoqlarini osm onga k o ‘tarib, birsilkinganda
123

a riq q a   b o rib   tu sh d im .  Jo n iv o r  shu  a lp o z d a   y arim   so a td a n   o rtiq  
o ‘lim   b ilan  o lish d i.  O xiri  h o lsizlan ib ,  y o n b o sh i  b ilan   gursillab 
y iq ild i-y u ,  b o sh q a   tu ro lm a d i.  Ik k i-u c h   m a rta   b o sh in i  k o ‘ta rib , 
osm onga qaradi.
O sm o n   k o ‘m -k o ‘k edi. T u m sh u g ‘ida tish lag an   ilo n n i  osiltirib 
laylak  u c h ib   o ‘ta rd i.  U   x u d d i  suv d a  su zay o tg an d ek ,  ju d a   o su d a 
u chardi.  Q o ra  L ochin  laylak to  c h in o m in g  qurigan o p p o q  shoxlari 
orasidagi savat  uyasiga q o ‘n g u n ch a kuzatib qoldiyu b ird an  boshini 
yerga  tash lad i.  K o ‘zlarin i  kul  ran g  p a rd a  bosdi.  O rq a o y o g ‘i  ikki- 
u ch   m a rta  ojiz silkingandek b o ‘ldi.
E sim n i y o ‘q o tib  q o ‘ygandim .  X ayolim ga n im a  kepti, deng.  O t 
h a m   o ‘y la rm ik in ?   0 ‘y la sa ,  n im a la r n i  o ‘y la y a p tik in ...  J a n g  
m a y d o n la rid a g i  p o r tla s h la r ,  d a h s h a tli  z a m b a ra k   o v o z la rin i 
esh ita y o tg a n m ik in ?   O lis fro n t yoM laridan b u  y erg ach a u c h  yarim  
oy y u rib   k ech irg an  a z o b -u q u b a tla rg a  t o ‘la yoMlarni  k o ‘ray o tg an - 
m ik in ?  K e ch g an   d a ry o la ri,  o sh g an   d o v o n u   c h o ‘l-b iy o b o n la rn i 
k o ‘ray o tg a n m ik in ?   K o ‘p k a rila rd a   g ‘o lib   c h iq ib ,  uyga  gijinglab 
q a y tg an larin i  eslad im ik in ?
Iyul  o y in in g   o ‘n  y e ttin c h i  k u n i  Q o ra   L o c h in   s h o n -s h u h ra t- 
larga t o 1 la u m rin i poyoniga yetkazgan edi.
Bu  to g ‘  o ra la rid a   yaxshilik  h a m ,  y o m o n lik   h a m   te z   ta rq a b  
k etad i.  Q o ra   L o ch in   b ilan   u ru sh g a  k etib  q a y tm a g a n   uzan g id o sh  
d o ‘stlarim n in g  o ta -o n a la ri,  b o la-ch aq alari b irpasda yetib kelishdi. 
O m o n  q aytganlardan o ‘ttiz chogMik ch av an d o z yeldek u ch ib  keldi.
Q o ra   L o c h in n i  iz z a t-h u rm a t  b ilan   k o ‘m dik.  C h a v a n d o z la r 
o tla rin i  y etak lab  q a b r a tro fid a  ay lan ish d i.
Q o ra  L o ch in d a n  b ir zuryod qoldi.  X uddi  o tasin in g  o ‘zi deysiz. 
O tin i  Q o ra Ja y ro n  q o ‘ydim .  U c h  yoshga kirganda bulutga sakray- 
dig an ,  tuyogM dan  o ‘t  c h a q n a y d ig a n   o t  boMdi.  K o ‘z  te g ish id a n  
q o ‘rqib,  k o ‘ch a g a  o p c h iq m a y m a n .  T o g ‘  o raliq larid ag i  yalan g lik - 
larda m in ib  y u ram an .  X o tin im  yollariga k o ‘zm u n c h o g ‘u tu m o rla r 
osib tashladi.  M en sizga aytsam ,  « T o h ir va Z u h ra»   kinosida T o h ir 
m in g an   Q o ra b a y ir  Q o ra   Ja y ro n n in g   bob o si  ed i.  U  Jiz z a x d a   b ir 
m arta o ‘gMrlangan.  U ni Asakadagi pichogM keskir raisga  ellik mingga 
so tib   k etish g a n   e k a n .  Q o ra b a y ir  asli  B u d y o n n iy n i  u c h y o tid a  
tu ra rk a n .  U n i q id irib -q id irib , A sa k a d a n  d a ra g in i  to p ish a d i.  O tn i 
hali  b ay talg a  q o ‘yo lm ag an   ek an .  D o g 1 d a   q o lad i.  B arib ir d u m ig a 
qad alg an  doM anani o lib  qoladi.  S hu raisni q id irib  b o rib , doM anani 
so ‘rab o lm o q c h i boMdim. A w alig a k o ‘n m ad i.  K eyin  insofga kelib.
124

b elb o g ‘in in g  q a tid a n  ch iq arib  berdi.  Pul  b ersam ,  olm adi.  -\n a  shu 
doManani katta bobongdan qolgan, deb Q ora Jayronning quym ichiga 
q a d a b  q o ‘ydim .  Bu doM ana h a r  q a n d a y  b a lo -q a z o la rd a n   asraydi. 
T an ig a d ard  yoM atm aydi,  deyishadi.
U   to m o n i  K avkazdan,  b u   to m o n i  T o jik isto n u   T u rk m a n is- 
to n d a n ,  o tin g n i  so ta sa n m i,  d eb   x a rid o rla r  kela  b o sh lad i.  G o ‘rni 
s o ta m a n m i?   O d a m   o ‘z  b o lasin i  h a m   so ta d im i?   Q o ra  Ja y ro n  
farzan d im d ek  g ap -k u .  H a tto  bittasi  m oyi artilm ag an  yangi  G A Z - 
24  m in ib   kelib,  eshigim   tagiga  k o ‘n d a la n g   qildi.  S h u n i  ol,  o tn i 
b er,  d e b   tu rib   o ld i,  k o ‘n m a d im .  H ech   boM masa,  o tn i  b ir  k o ‘ray 
deb yalindi.  K olrsatm adim .  D ogM stondan b ir yigit keldi.  QoMimga 
ikkita ellik so‘mlik tilla zayom  tutqazdi.  H ar biriga o ‘n m ing so‘m dan 
yutuq chiqqan.  Lyuboy savdogar o ‘n  m ing yutuqli zayom ni yigirm a 
m ing so ‘mga oladi.  0 ‘zim  o ‘n  besh  m ing berib olganm an.  Ikkovini 
sotsang,  q irq   m in g   boMadi,  o tn i  m en g a  b er,  deydi.
Betiga eshikni qarsillatib yopib,  uyga kirib ketdim .  T o  qorongM 
tu sh g u n c h a   eshik  tag id a  gMngshib  oMirdi.  K echasi  x ab ar  olgani 
chiqsam ,  ketib qolgan ekan.  Y uragim ni  vahm  bosdi.  B unaqada bir 
k u n   e m a s ,  b ir   k u n   Q o ra   J a y r o n n i  o lg ‘irla b   k e tis h a d i,  d eb  
o ‘y lad im u   P an jik en t to m o n g a  o tn i  o lib o ‘tib  ketdim .
Q a n c h a la b   k o ‘p k arilard a  sovrin  o lg an   S angin  d eg an   yilqichi 
ch av a n d o z  d o ‘stim  boMguchi edi.  S huni  y o ‘qlab  b o rd im .  Panjirud 
yaqinidagi yaylovga yilqi  yoygan ekan.  T o p ib  b o rd im .  M eni  k o ‘rib 
sevinib ketdi. Xotiniga qozon osishni buyurdi. A n zu r piyozi solingan 
x u sh x o ‘r  s h o ‘rva  ich ib ,  q im iz  sim irib   q izish ib  o lg a n im d a n   keyin 
s h u n d o q - s h u n d o q   d e d i m .  S h u   Q o r a   J a y r o n d a n   z u r y o d  
o lm o q c h im a n ,  b ay tallaringga  q o ‘yaylik,  d ed im .  U   h a m   Q ora 
Jay ro n n in g  ta ’rifini eshitgan ekan,  o ‘rn id an  tu rib , o tn in g  sag‘risiga 
sh a p illa tib   u rib ,  asbi  x o ‘b,  d ed i.  U  a w a lig a   o tin i  tash lab   k eta d i- 
y u,  b iro n   o ‘n  k u n d a n   keyin  kelib  x a b a r  o la d i,  d e b   o ‘ylagan 
ekan.  M en to  baytal b o ‘g ‘o z boMguncha yonida boMishimni aytdim . 
B ilam an, u Q ora Jayronni u c h -to ‘rt baytalga q o ‘ym oqchi.  Shuncha 
b aytalga  c h o p g a n   o t o t boM adim i?  U la r faqat  aravaga  q o ‘shishga 
yaraydigan boMib qolishini b ilam an .  0 ‘sha y erd a qolib  ketdim .
S angin  u y u rd an  y ettita baytalni ajra td i-d a   m en in g  ixtiyorim ga 
berdi.  M en ularni Q o ra Jay ro n  bilan alohida ajratib yaylovga yoya- 
m an .  U y u r b o sh q a tarafd a, b u la r bo sh q a yoqda.  Q o ra Jay ro n   asl- 
zo d a o t em asm i,  aw alig a baytallarga parvo qilm adi.  B iron ikki  kun 
o ‘tib   u n isin i  iskab,  b u n isin i  iskab,  oxiri  o ‘m g o n id a  yarim   oyga
125

o ‘xshagan  o p p o q   ta m g ‘asi  b o r  baylal  b ilan   iskashib  q o ld i.  Q o ra 
J a y ro n n in g  b u  q ilig 'i  m en g a o ‘tirish m a d i.  U  ta n la g a n   b a y taln in g  
tu y o g 'i  sariq  edi.  TuyogN  sariq  o t  k o kp k arig ay an i,  u lo q q ay am  
yaramaydi.  Sariq tuyoqda taqa yaxshi turmaydi. Y um shoq bo'lganidan 
tez yedirilib, g o ‘sh ti ch iq ib  qoladi.  T o   Q o ra Ja y ro n   u b ilan o b d a n  
til to p ish m ay  tu rib  u n d a n  ayirishim   kerak.  S angin bilan  ikkovim iz 
arqon tashlab, uni uyurdan ayirib katta uyurga q o ‘shdik.  Q ora Jayron 
k ish n ab ,  tu y o g 'i  b ilan   sh a g 'a lla rn i  o rq ag a  o tib ,  y a q in   b o rg an n i 
tep a boshladi.  Ik k i-u ch  kun sh u n d ay  jin n ilik  qilib yurdiyu,  hayvon 
e k a n -d a ,  sariq tu y o q n i  u n u tib ,  b o sh q a baytal b ilan  iskashib ketdi. 
U  uyurdagi boshqa baytallarga qayrilib qaram as, faqat o ‘zi tanlagani 
bilan alohida o 'tlay d ig an  b o 'ld i.  Sangin boshqa baytallam i qayirib, 
uyurga  olib  ketdi.  M a n a  sh u   ikki  ot  k e tid a n  y u rd im .  Q o ra  Ja y ro n  
tan lag an  baytal x u d d i sirk n in g  otlariga o 'x sh a rd i. Jilovi to rtilm asa 
h a m   b o 'y n in i  o rq ag a  to rtib ,  gijing  tu rish   qilardi.  Y u rg a n d a   h a m  
xuddi allaqanday kuyga  raqsga tushayotganga o'xshardi. Asli  sh u n - 
d o q m id i  yo  Q o ra  Jay ro n g a   yoqish  u c h u n   sh u n d a y   q ily ap tim i, 
b ilm asd im .  O ra d a n   b iro n   h afta  o ‘tib ,  b aytal  yuvosh  to rtib   q oldi. 
E ndi o 'y n o q la b  y u rm as, b o 'y n in i gijing qilib k ishnam asdi.  Sangin 
u n in g  bu  h o lin i  k o 'rib , o 'risc h a la b , vsyo,  dedi.  U  shu birg in a so ‘z 
b ilan b ay taln in g  o n a  b o 'la y o tg a n in i bild irg an   edi.
Baytal  k o 'p in c h a  b ag 'rin i yerga be rib m u d rard i.  S angin esa uni 
yotgani q o 'y m a s, zax yerga b ag 'rin i berib yotishiga y o ‘l  qo 'y m asd i.
B aytalning savdosini  b itish m o q c h i  b o 'ld im .  S angin  b u  baytal 
sovxozniki  e k an in i,  sotishga h aq q i  y o ‘qligini  aytdi.  K eyin o ‘zidan 
b ir  m aslah at  ch iq d i.
—  O lib  ketaver,  jo 'r a m .  S en   m e n in g   q irq   yilgi  u zan g id o sh  
jo 'ram san .  O lib ketaver.  Q ulunlagandan keyin yo'ling tushsa tashlab 
ketarsan.
Q a d rd o n   d o 'stim g a   q a y ta -q a y ta   ra h m a tla r  ay tib ,  b ir  o tim n i 
ikki  qilib q ish lo g 'im g a qay td im .
O n a m   rah m a tli  b a ’z a n   k ech   p a y tid a   uxlab  q o lsa m ,  u y g 'o tib  
y u b o ra r  ed ilar.  B o lam ,  zavol  m a h a ld a   u x lam a,  y o m o n   b o 'la d i, 
d erd ilar.  S h u n a q a   m ahal  uxlab q o lg an  e k a n m a n ,  y u rag im  siqilib, 
hovlida  ay lanib  y u rd im .  Q o ro n g 'i  tu sh ib ,  o sm o n d a   y u ld u z la r 
m iltiray boshladi.  Biz to m o n lard a yulduzlar katta bo'ladi.  Qarasang, 
ko'zni oladi, u y q u m  qochib,  u yoqqa yu ram an , bu yoqqa yuram an , 
k o 'n g lim   n o tin c h .  X u d d i  b ir  falokat  b o 'la d ig a n d e k .  X o 'ro z   ikki 
chaqirdi ham ki, ko'zim ga uyqu kelmaydi. O sm onu falakda chirog'ini
126

pirp iratib  sam olyot o ‘tib  ketdi.  U  ketg an d an   keyingina guldurashi 
eshitildi. T og‘u toshlar guldurab,  u zoq-uzoqlardan an ch a paytgacha 
a k s -s a d o   k elib  tu rd i.  Itla r  u lid i.  Q o ‘yu  sig irla rn in g   b e z o v ta  
m a ’rash lari  esh itild i.  K eyin  d u n y o   suv  q u y g an d ek  jim id i-q o ld i.
A yvonning ustuniga suyangancha k o ‘zim   ilingan ekan.  Q an ch a 
m izg ‘ig an im n i  b ilm ay m an .  B ir  n arsa  ta ra q la b   k e td i-y u ,  shoshib 
k o ‘zim n i  o c h d im .  T o n g   yo rish ib   kelayotgan  ek an .  O flo b   tig ‘ 
urgan c h o ‘qqining uchi yalt-yalt qilib,  ko‘zni o lam an deydi.  O txona 
to m o n g a  jo n h o la td a   y u g u rd im .  E shik  o ch iq .  Q o ra  Ja y ro n   y o ‘q. 
YoMakka yugurdim .  D aivoza lang ochiq.  Pastlikda ta raq a-tu ru q  tu - 
yoq  to v u sh i  kelyapti.  T irm a sh ib   d o 'n g g a  c h iq d im u   p esh o n am g a 
sh a p a tila tib   u rd im .  B egona  o d a m   Q o ra  Ja y ro n n i  pastlik k a q a rab  
q am ch ilab  yeldirib ketyapti.  C h irq illag an im ch a qolaverdim .
D u n y o   keng,  m a m la k a tn in g   u  b u rc h id a n -b u   b u rc h ig a   yurib 
yeto lm ay san .  O sm o n   u z o q ,  y e r q a ttiq ,  qayga b o ra m a n .  B iro n ta, 
Q ora Jay ro n n i  k o ‘rd im , d eg an  m ard  topilm adi.  K o ‘nglim da faqat, 
faqat  b ir  u m id   u c h q u n la b   ic h im n i  y o ritib   tu ra rd i.  Q o ra   Ja y ro n  
qay d a  b o ‘lm asin ,  b ir  k u n   e m a s -b ir  k u n   m in g a n   c h a v a n d o z n i 
eg a rd a n   irg‘itib  q aytib  keladi.  S hu  u m id   m en i  ushlab  tu rard i.
O m o n q o ‘to n lik  y ig itlard an  t o ‘rttasi  M oskvada «Volga» arzo n  
b o ‘lad i,  d eb  beliga  pul  tu g ib  k etish g an   edi.  S h u la r ikkita  «Volga» 
m in ib   q ay tib   kelishdi.  Erali  c h a v a n d o z   n o to b   b o ‘lib  q o p ti,  deb 
k o ‘rgani  kirishdi.  S h u n d a  b ittasi g ‘alati gap  aytib  qoldi:
—  K aspiyning  u  to m o n id a   m a sh in a n i  b aijag a  u ram iz,  deb 
k u tib   tu rg a n   edik.  K rasn o v o d   to m o n d a n   kelgan  b a rja d a n   p ap aq  
kiygan,  belidagi  qayishga  x a n ja r ta q q a n   q o ra so q o l  yigit  b u lu td e k  
b ir o tn i yetaklab tu sh d i.  X uddi Q o ra Jay ro n n i  o ‘zi.  Ich im d a,  Q ora 
Ja y ro n   d u n y o d a   b itta   d e sa m ,  yan a  bitta  b o r  e k a n ,  d eb   q o ‘ygan 
ed im .  Y aqiniga b o rd im . Jilo v  tu tg a n   q o raso q o l  yigit,  idi,  idi,  deb 
m eni o t yaqiniga yo‘latm adi.  D em ak , d em ak, o ‘sha o t Q ora Jayron 
ekan-da.
Shu gapni eshitdim u Q ora Jay ro n d an  um idim ni uzdim .  Kavkaz 
togM arining qaysi  b ir so ‘q m o g ‘ida  m en in g   Q o ra Ja y ro n im  y o ‘rtib 
k e ta y o tg a n ik in ,  d eb   o ‘k sib -o ‘ksib  yig‘ladim .
B u tu n   b ir  q ish n i  g ‘a m u   a n d u h   b ila n   o ‘tk a z d im .  T o g ‘  e ta k - 
la rid a n   q o r  k e tib ,  p a s tlik la r y ash illa n ib   q o lg an   a p re l  o ‘rta la rid a  
b a y ta lim  q u lu n la d i.  Q a ra sa m ,  b o lasi  q o ra   sa q ic h d e k  y a ltirab  tu - 
rip ti.  K o ‘z la rim   y a sh n a b   k e td i.  S e v in g a n im d a n   q iy q irib   y u b o - 
ray  d e b m a n .
127

S h u n g a   a n d a rm o n   b o ‘lib,  Q o ra   Ja y ro n   k o ‘z im d a n   sal  nari 
ketgandek b o ld i.  Ertayu kech fikri-zikrim  shu q ulunda b o ‘lib qoldi. 
U ni yuvam an, taray m an , endigina m o ‘y tortib kelayotgan yollarini 
m e h r b ilan  silaym an.  O n asi  u n i  m e n d a n   qizg ‘a n a d i.  T e p m o q c h i 
boMadi.  K allasi  b ilan  nari  surib  tash lay d i.  Bari  b ir  m e n   q u lu n g a  
suykalib boraveram an.  Kungay taraflarda yerdan taft kela boshlaganda 
q u lu n   b ilan   biyani  y etak lab   o lib  c h iq a m a n .  Y ag‘rin in i  oftobga 
solam an. Jonivorning q o p -q o ra sag‘risi oftobda yalt-yalt qilib ko‘zni 
oladi.  0 ‘tg an -ketganning k o ‘zi tegm asin,  deb ulam i ovloqroq jo y d a 
o fto b g a  so lad ig an  b o ‘ldim .  S h u n d a y  qilib ,  q u lu n im n i o rtm o q la b  
yurib oyoqqa tuig‘izdim.  M en unga, u menga o ‘igandi. Qayga borsam , 
o rqam dan ergashadi. O ta-bobolari Q ora  L ochin, Q ora Jayronlardan 
y o d g o r  b o ‘lsin  d eb ,  u n g a  Q o ra   B axm al  d eb   n o m   q o ‘yd im .  S hu 
n o m g a o ‘rgatdim .  C haqirishim  bilan quloqlarini ding qilib qaraydi. 
Q u lu n   ed i,  d o ‘n a n   b o ‘ldi.  D o ‘n a n   ed i,  g ‘u n o n   b o ‘ldi...
Erali  c h a v a n d o z   s h u n d a y   t o ‘lib -to sh ib   g a p ira rd ik i,  d u n y o d a  
o td a n  b o sh q a  h e c h  q a n d a y  m o ‘jiz a  y o ‘qd ek .  D u n y o n in g  b ird a n - 
b ir  m o 'jizasi  sh u   o td a n   ib o ra t  edi.
B o lalarn in g   silab -siy p ash ig a  o 'z in i  q o ‘yib  b erg an   b u   o t  q o ra  
bax m ald an   tikilgan o ‘y in ch o q  o tg a  o ‘xshab  ketardi.
Erali g a p irib -g a p irib ,  k o ‘nglini  b o ‘sh a tg a n d e k  edi.  Ich i  t o ‘iib 
tu rg an   e k a n ,  b ir  t o ‘kib  so ld i-d a .
U  sovib  q o lg an   c h o y n i  b ir  sim irish d a   bo^shatib,  o ‘rn id a n  
turdi.
—  E n d i  m e n   ketay.
U   ketdi.  L ekin  T o lib jo n n in g   y u rag id a  q a n d a y d ir  iliq,  m ayin 
b ir  m e h r  qoldi.