Qayta ishlangan nashri t o s h k e n t

XXI
Jay ro n a  L uq m o n o v n in g   M irvali bilan  yaqinligini  bilardi.  Bilib 
tu rib ,  to g ‘dagi  ish ra tx o n a   t o ‘g ‘risidagi  h u jjatlarn i  u n in g   qoMiga 
berg an d i.  H u jjatlar  M irvalining  kim ligini  o c h iq -o s h k o r k o 'rsa tib  
tu rib d i.  H u jjatlarn in g   taq d iri  esa  e n d i  L u q m o n o v n in g   kim ligini 
aytib be rad i.
A ziz  kitobxon!  L u q m o n o v n in g   sh o feri  le y te n a n t  M a rd o n  
R o ‘ziyevning  M irvali  b ilan  L u q m o n o v   o ‘rtasid a  boMib  o ‘tg an  
«savdo-sotiq»  t o ‘g lrisida  m a h o ra t  b ilan   aytib  b erg an   hikoyasi 
yodingizda b o ‘lsa kerak. A na shu hujjatni  M irvaliga ju d a  katta pulga 
sotgani  t o ‘g ‘risida  rad  qilib b o ‘lm ay d ig an   d a lilla r keltirgan  edi.
Jay ro n a  L uq m o n o v g a top sh irg an   hujjatlarning taqdirini  biladi. 
A m m o   shu  h u jjatlar  m in istrlik d a  ro ‘yxatga  o lin g a n m id i,  b iro n  
jo y d a qayd q ilin g an m id i, sh u n i b ilm o q ch i.  U m u m a n  o lg an d a,  bu 
hujjat o ‘sh a k u n iy o q  o ‘z vazifasini  o ‘tab boMgandi.
Ja y ro n a   yangi  m in istrn i ju d a   yaxshi  ta n ird i.  К re m  Ida  D avlat 
xavfsizligi  h a m d a   ich k i  is h la r  x o d im la rig a   o r d e n ,  m e d a lla r 
topshirilayotganda ikkovi yon m a-y o n  o ‘tirishgan.  0 ‘shanda kapitan 
Jayrona  H akim ova  Lenin ordeni, polkovnik A kbar Razzoqov «Qizil 
bayroq»  o rd e n i  olgan  edi.
Ja y ro n a   uni  o b la stla rd a n   b irid a  ichki  ish lar boMimi  b o sh lig ‘i 
boM ib  is h la b   y u rg a n   p a y tla r id a n   b ila r d i.  A k b a r  R a z z o q o v  
yaxshigina sh o ir ham   edi.  U   sh e ’rlari oxiriga  «A kbaringm an»,  deb 
o ‘z ism ini ham  q o ‘shib q o ‘yardi. A toqli  hoflzlar uning q o ‘shiqlarini 
radioda,  televideniyeda te z -te z  ijro etib  tu rish ard i.  A kbariy  «Jasur 
qiz» d eg an  sh e ’rini Ja y ro n ag a bag‘ishlagan edi.
M in istr  q ab u lg a  y o zilg an lar  r o ‘yxatiga  k o ‘z  ta sh la b ,  u n in g  
fam iliyasi  yoniga «1»  raq am in i yozib q o ‘y d i.Jay ro n a  kirganda  uni 
o 'r n id a n   tu rib   kutib  oldi.
— Sizni bezovta qiladigan xizm atim  y o ‘q.  F a q a t yangi lavozim  
b ilan  tab rik lag an i  k eld im ,  —  d e d i  Ja y ro n a .
2 3 0

Q a b u lx o n a d a   nav b at  k u ta y o tg a n la r k o ‘p ligidan Ja y ro n a   uzoq 
o ‘tirm a d i.  M in istr o 's h a   h u jjatlar b iro n   r o ‘yx atd a  qayd  q ilin g a n ­
m id i,  d eb   boM im dagilardan  surish tirib   k o ‘rg an d i,  b u n a q a   h u j­
ja tla r  y o ‘qligini  aytishdi.  M in istr bu  ishdan  p ich a  m u lzam  boMdi.
H u jja tla rn in g   ro ‘yx atd a  b o r-y o ‘qligi  e n d i  a h am iy atsiz.  U lar 
o ‘z  vazifasini  bajarib  boMgan.  L ekin  k ey in ch alik   L u q m o n o v n in g  
shaxsini  h a r  ta ra fla m a   bilish  u c h u n g in a   kerak  boMishini  bilib, 
y an a  b ir  nusxasini  olib  kelgandi.
—  M a n av i  h u jja tn i  e h tiy o tla b   saq lash   kerak.  —  Ja y ro n a  
s u m k a s id a n   k a s s e ta   o lib ,  h u j j a t l a r   u s tig a   q o ‘y d i.  —  Bu 
L u q m o n o v n in g  shofyori  le y te n a n t  M a rd o n   R o ‘ziyevning o b k o m  
s e k rc ta ri  M a h k a m o v n in g   h u q u q - ta r tib o t  o rg a n la ri  v ak illa ri 
ishtirokida o ‘tkazgan yig‘inda nihoyatda m ah o rat bilan aytib bergan 
hikoyasi.  B oshqa nusxa y o ‘q.  K o‘chirib olganingizdan keyin qaytib 
berasiz.  A lb atta,  m a g n ito fo n g a q o ‘yib esh itin g .  K in o  k o ‘rgandek 
boMasiz.
—  L u q m o n o v  e n d i  y o ‘q.  E rtalab ...
—  E sh itd im ,  —  ded i  Ja y ro n a .  —  S h u n in g   u c h u n   h a m   u n in g  
shaxsini  t o ‘la  an iq lash   u c h u n   bu  h u jjatlar k erak  boMadi,  d e b  olib 
k clganm an.
Bugun  to n g o ta r  m ah ali  L u q m o n o v   o ‘zini  o td i.  Q o ‘l  o stid a 
ishlagan  terg o v ch ilarg a,  q a m o q x o n a   so q ch ilarig a  b o ‘ysunishni 
istamadi. Q am oqxonaning qanaqa boMishini, u yerda qanaqa m uom ala 
qilishlarini b o sh q a la r bilm asa  h a m ,  L u q m o n o v  ju d a  yaxshi  biladi. 
Bir  v aq tla r  u n g a  rah b arlik   q ilg an ,  ish  o ‘rgatgan  usto zlari  ta q d ir 
taq o zo si  b ilan   q a m a lg a n d a ,  terg o v n i  L u q m o n o v n in g   o ‘zi  olib 
borgandi.  U larga qilgan beqiyos shafqatsizliklari esidan chiqm agan. 
E ndi  o ‘sha  b e g u n o h   in so n larg a  qilg an   ja b r-z u lm la ri  «al  qasosi 
m inal  haq»  boMib o ‘ziga qay tm asm ik in ?  H a q d a n m i,  n o h aq d an m i 
q a m alg an   o d a m n i  faq at d u sh m a n ,  d eb   biladigan  shogirdlari  endi 
u n in g  o ‘ziga q a n d o q   m u o m ala qilishlarini biladi.
L u q m o n o v   q a m o q q a   olish  t o ‘g ‘risidagi  o rd e rn i  k o ‘rd i-y u , 
kiyinib  olish  u c h u n   ichkari  uyga  kirdi,  ch ekkasiga  pisto let  tira b , 
k o ‘zini  c h irt y u m g an ch a tep k in i  bosdi.
M in is trn in g   y o rd a m c h isi  h u jja tla rn i  r o ‘y x a td a n   o ‘tk a z ib , 
q a c h o n ,  q a n d a y   ra q a m   bilan  rasm iy lash tirilg an in i  k o ‘rsatuvchi 
d a lo la tn o m a n i  o p ch iq ib ,  Ja y ro n a n in g  qoMiga berdi.
—  K assetaga  hujjat berm ay sizm i?  —  dedi Jay ro n a.
231

—  E rtaga  nusxa k o ‘ch irib  olib, aslini  o ‘zingizga qaytarib b e ra- 
miz-ku!
—  S ut  ich ib ,  o g ‘zi  kuygan  o d a m   q atiq n i  h a m   p u flab   ich ad i, 
dcyishadi.  Iltim os,  unga  ham   d a lo latn o m a yozib bersangiz.
M in istr y o rd am ch isi  raq a m la n g a n   d a lo la tn o m a  yozib ch iq d i.
Ja y ro n a   m in istr  b ilan   x ay rlash ar  ekan:
—  Iltim o s,  m en g a  bagM shlagan  « Jasu r  qiz»  s h e ’rin g izn in g  
sarlavhasi  tagiga yozilgan  « M a sh h u r razvedkachi  k a p ita n  Jay ro n a  
H ak im o v ag a  bagM shlaym an»  d eg a n  jo y in i  o ‘c h irib   tash lasan g iz. 
0 ‘zingiz  b ilasiz-k u ,  bu  g a p n i  o sh k o r  ay tib   boMmaydi.
R azzo q o v   m a 'n o li  kulib:
—  X o tirjam   b o ‘ling,  o ‘zim   h a m   tu s h u n ib   q o lib ,  o ‘ch irib  
q o ‘y g a n m a n ,  —  dedi.
—  Y ana b irjo y i  b o r,  u n i  h a m  o ‘zg artirsan g iz,  « O ting Ja y ro n , 
o ‘zin g   ja y ro n ,  qaysi  ja y ro n   n aslid an san »   d e g an   m isran i  ham  
o ‘zgartirsangiz...
— S he’m i yaxshi tushunarkansiz. Aslicha qolaversa ham  boMardi- 
ku,  m ayli, o ‘zgartirib q o ‘y a m a n ,  — d eb  v a’d a berdi sh o ir A kbariy.
M in istr u n i to  birin ch i  q av atg ach a k u zatib tu sh d i.  X ayrlashish 
o ld id a n   u  b ir  g ap   aytdi:
—  Bir x u sh x ab ar b o r.  Sizga «D avlat xavfsizligi  m ayori» degan 
unvon berishibdi.  U n i o ‘zlari  rasm iy vaziyatda e ’lon qilishm oqchi.
—  B ilam an ,  —  ded i  J a y ro n a .  —  K echasi  k o m itetd ag i  q iz la r 
telefonda aytishgan edi.
Jayrona «Jiguli»ga o ‘tirar ekan, tabiati ju d a   ravshan edi.  Birdan 
T o lib jo n n i  k o ‘rgisi  keldi.  U n in g   b ird a n -b ir  d ilto rta r  o d a m i  — 
shu  T o lib jo n .  O g 'ir,  b o siq ,  h a r  b ir  g ap n i  oM chab  a y tad ig an   bu 
o d am   k o ‘p d a n   unga  y o q a rd i.  K o ‘n g lin in g   allaq ay erid a  m e h rm i, 
h u rm a tm i,  yo  m u h a b b a tm i — bilib boM maydigan b ir his yashardi. 
Bu  baxtsiz,  o m ad siz  yigitga  n isb atan   p ay d o   boMgan  a c h in ish , 
ra h m -sh a fq a t  o ‘rn in i  m u h a b b a t  d eb   a ta lm ish   b ir  tu y g ‘u  egallay 
b o sh lag an in i  a n c h a   p a y tg ach a  sezm ay   yurdi.  M a n a ,  b u g u n   besh 
ku n d irk i,  u   T o lib jo n n i  sevib  qo lg an ig a  iq ro r  boMdi.  K echalari 
quloqlariga ovozi eshitilib tu rad ig an ,  to ‘g ‘risiga oMirib olib k o ‘ziga 
g ‘am za bilan  m asto n a b oqadigan boMib qolgandi.
B iroq T o lib jo n d a n   sad o  ch iq m asd i.
Jayrona m ashinani yoM chetida to ‘xtatib, telefon budkasiga kirdi. 
M eh m o n x o n ag a telefon qildi. T rubkani  hech  kim  olm adi.  K eyin  u
232

q ay tib   x iy o b o n n i  yarim   d o ira   a y lan ib ,  « 0 ‘zb ek isto n »   m e h m o n - 
x onasi  o ld id a   t o ‘xtadi.  T o lib jo n   m a jn u n to l  tagidagi  sk am ey k ad a 
gazeta o ‘qib o ‘tirardi.
— Siznikiga kiram izm i yo biznikiga b o ram izm i?  Biznikiga bora 
q o lay lik .  Ik k a la m iz   b iro n   o v q a t  q ila m iz .  G a p la s h a d ig a n   g ap  
k o ‘payib qoldi.  Iltim o s, biznikiga boraylik.
Ja y ro n a   u n d a n   sh u n a q a y a m   b ir  ch iro y li  iltim o s  q ila rd ik i, 
erk a la n ib ,  ta n tiq la n ib ,  k o ‘zlarin i  suzib  so ‘rard i.  A tay in   sh u n a q a  
q ilayotgani  y o ‘q  ed i.  T ab iiy ,  o ‘z - o ‘z id a n   sh u n a q a  b o ‘lay o tg an in i 
b ilm asdi.
T o lib jo n   y o ‘q   d e y o lm a d i.  T u n o v   k u n i  u n in g   uyiga  b o rg a n d a  
ju d a  havasi kelgandi.  Havo rang xalat ichida to ‘lg‘anayotgan tanasiga, 
y elk alarid a 
silkinib  o ‘y n a y o tg a n   yoziq  so c h la rig a ,  s h ip p a k n i 
oyoq uchiga ilib, xonadan-xonaga chopib o ‘tishlariga m ahliyo b o ‘lib 
q o lg a n d i.  B e ix tiy o r  o c h ilib   q o lg a n   y o q a la r in i  y ig ‘is h tir ib  
tu zatay o tg an  pay td a beh ay o larch a q arash d an  o ‘zini tiygan dam lari 
tez-tez esiga kelib turardi. Tolibjon bu qizning b u tu n  xatti-harakatlari 
b ila n ,  q ila y o tg a n   ish lari  b ila n ,  h a r   b ir   a y tg a n   g a p la ri  b ila n  
u n in g  m u n g li h ay o tig a jin d c k  b o ‘lsa  h a m   q u v o n c h   b ag 'ish lash g a 
urinayotganini sezib turardi.  Bu qiz unga o ‘zini  fido qilayotgan edi. 
B uni  T o lib jo n   c h e t  e llard a  u c h ra sh g a n   p a y tla rid a n   biladi.  U n d a  
x o tin i,  b o lasi  b o r   e d i.  J a y r o n a   u n g a   q a n c h a lik   m e h r   b ila n  
q a ra m a sin ,  u  o ilalik   kishi  boMgani  u c h u n   k o ‘ngiI  m u v o zan atin i 
b u zish n i  istam asdi.  E n d i-c h i?   Q aysi  b ir y o zu v ch i,  p a rra n d a n in g  
h a m   erkagi  sayraydi,  d e g an d i.  T o lib jo n   Ja y ro n a n in g   ayol  boshi 
b ilan sevgi  iz h o r q ilish in i  k u ty ap tim i? T o lib jo n   m a sh in a d a , u n in g  
yonida ketar ekan,  shu bugun tilim ning uchidagi g ap lam i ay tam an , 
d eb   a h d   qildi.
U yga  k elish d i.  Ikkovi  x u d d i  e r-x o tin la rd e k   biri  p iy o z ,  biri 
g o ‘sh t  t o ‘g ‘ra b   o v q atg a  u n n a s h d i.  Q o z o n   b o sh id a   h a m   g ap la ri 
tu g a m a sd i.  Biri  o lib ,  biri  q o ‘y ib   g a p irish a rd i.  S h u n d a   b ird a n  
T o lib jo n   o ‘zini tu to lm a d i.  Q o ‘li  b eix tiy o r Ja y ro n a n in g  so c h la rin i 
changalladi.  Siladi. Jay ro n a   unga  m o n elik  q ilm ad i.  E ngashgancha 
tu rav erd i.  S h u n d a  d a stu rx o n   ustiga J a y ro n a n in g   ik k i-u c h  to m c h i 
k o ‘z  yoshi  tu sh d i.
—  T o lib jo n   ak a,  —  ded i  u  yoshli  k o ‘zlarin i  y ash irib ,  —  shu 
d am lam i q ac h o n d a n  beri  kutardim .  Bilasizm i,  ikki oydirki, yotsam  
h a m ,  tu rsa m   h a m   k o ‘z  o ld im d asiz.  M en   tengi  q iz la m in g   oldi
233

t o ‘rt bolali boMdi.  M en  u m r b o ‘yi  k im n id ir qid ird im .  E ndi bilsam , 
sizni  q id irg an   e k a n m a n .
T o lib jo n   ichki  b ir  t o ‘lq in   y u ra g id a n   su rib   c h iq q a n   s o ‘zni 
aytdi:
—  S izni  baxtli  q ilo la rm ik in m a n ?
Ja y ro n a  bosh  irg‘adi.  T o ‘ziq sochlari  yelkalarida yelpig‘ich d ek  
selpinib bir boNagi  ko‘kragi  ustiga tushdi. C hiroyli yelkalari ochilib, 
y o m g 'ir  y o g ‘ib  o ‘tg an   c h o g ‘dagi  b e h iz o rn in g   h id id ek   y oqim li 
ifor,  g ‘a la ti,  o d a m z o d n i  m ast  q ila d ig a n ,  h u sh in i  o*g‘irlaydigan, 
q o n u n  taqiqlab q o ‘ygan taq d ird a h am  b ir hid lam asa boM maydigan 
ja n n a t  b o ‘yi  a n q ib   ketdi.  T o lib jo n   o ‘zin i  tu to lm a d i.  J a y ro n a n in g  
beliga  q o ‘l  y u b o rib   o ‘ziga  to rtd i.  O c h ilib   tu rg a n   y e lk a la rid a n , 
b o 'y n id a n  o 'p a  boshladi...
Tolibjon ertalab  uyg‘onganda yonida Jayrona yo‘q edi. Yonidagi 
y o stiq d an   h a m o n   o ‘sh a b e h i  hidiga o ‘xsh ash  «jannat»  b o ‘yi  kelib 
turardi.  T olibjon  h u z u r qilib k o ‘zini yum di.  Jay ro n a   narigi  x o n ad a 
u n i  uyg‘o tib   y u b o rm a slik   u c h u n   sh ip p a k n i  o y o q   u ch ig a  ilib 
y u rar,  n o n u s h ta   tay y o rlard i.  T o lib jo n   k o 'p d a n   b u n d a y   h u zu r, 
b u n d a y   h a lo v a tn i  k e c h irm a g a n d i.  U  sh u   to p d a   x u d d i  tu sh  
k o T ay o tg an g a  o 'x sh a rd i.  O xiri  o T n id a n   tu rd i.  Y uvingani  ch iq ib  
k etayotganida, Jay ro n a  yelkasiga o h o rli so ch iq  tashladi.  U n in g  bu 
ishi  h a m   T o lib jo n n in g   yuragini  toM qinlantirib  q o ‘ydi.
Ja y ro n a   n o n u sh ta g a   q u y m o q   qilgan  ek an .  T o lib jo n   m a q ta b - 
m aqtab yeya boshladi.
—  H a li  s h o s h m a n g ,  —  d e d i  J a y ro n a .  —  Q u y m o q   h a m  
k o ‘n g lin g izg a  tc g a r.  A x ir,  m e n   q u y m o q d a n   b o s h q a   o v q a tn i 
b ilm ay m an .  P o lu fab rik at  m a g a z in id a n   m u zlatilg an   c h u c h v a ra , 
guvalacha qilib tayyorlangan kotlet, yog‘li xam ir, c h o ‘zib q o ‘yilgan 
lag‘m o n la rn i  o p k elib   pishirib yurgan  o d a m m a n .  O sh  d a m la sh n i- 
k u ,  m u tlaq o  b ilm ay m an .  Palov erk ak lar ishi,  deyishadi,  to ‘g ‘rim i?
T o lib jo n   o g ‘z id a   q u y m o q   bo M g an id an   g a p iro lm a y ,  b o sh  
q im irla tib  ta sd iq la b  q o ‘ydi.
—  U n d a n   k e y in -c h i,  T o lib jo n   ak a.  p iro g ,  to rt  tay y o rlash n i 
b ila m a n .  Ic h in g iz d a  o ‘ylay o tg an d irsiz,  h e c h   b alo n i  b ilm a s e k a n , 
deb.  M en bechora bunaqa narsalam i qaydan bilay.  D etdom da o'sdim . 
In stitu t yotogMda u m rim   o ‘tdi.  Q olgani  y u rtm a -y u rt  kezish...
T o lib jo n   unga  a lla q a n d a y   m e h r  b ilan  q a ra d i.  Ja y ro n a   b u n i 
sezdi.
234

—  D e m a k ,  t a ’n a  qilm aysiz.  A gar siz  x o h lasan g iz,  kulin ariy a 
kursiga kirib o ‘qiym an. Azbaroyi sizga yoqadigan ovqatlam i o ‘rganish 
uch u n .
T o lib jo n   m e h r-m u h a b b a t  aks  e tib   tu rg a n   k o ‘zlarig a  b o q ib , 
g o h   q o sh la rin i  k erib ,  g o h   c h im irib ,  g o h   lab la rin i  g o ‘d a k la rc h a  
c h o lc h c h a y tirib ,  e n tik ib -e n tik ib   g a p ira y o tg a n   k e lin c h a k n in g  
o fto b li  k u n la ri  k o ‘p  boMishi  u c h u n   jo n u  ja h o n in i  s a rf q ilish g a 
h a m   ta y y o r  edi.
S hu tariq a  u larn in g  taqdiri  bogMandi...
B axtli  d a m la r  k o ‘z  o c h ib   y u m g u n c h a   o ‘tib   k etad i.  T o lib jo n  
bilan Ja y ro n a  b ir-b irla rin i  yalab -y u lq ab ,  asal o y in in g  b ir haftasini 
o ‘tk azib   y u b o rg a n la rin i  b ilm ay  q o lish d i.
E ndi  u y o q -b u   y o q d a n ,  d u n y o n in g   ish larid an   h a m   g aplashib 
o ‘tira d ig a n  vaq t  keldi.  K e c h q u ru n   telev izo r k o ‘rib o 'tiris h g a n d a , 
Jayrona yarim  hazil, yarim  ch in  qilib, siz kurashga yaram as ekansiz, 
b itta  zarb ad ay o q  gangib q o la r ek an siz,  dedi.
T o lib jo n   h a y ro n   b o ‘ldi.
U n d a n  b u n aq a t a ’nan i  kutm agandi.  Q a c h o n d ir,  k im d ir aytishi 
kerak boMgan bu gapni Jay ro n a  a y td i-q o ‘ydi.
—  M eni  k echiring, T o lib jo n  aka.  Siz bilan ta q d irim  bogMandi. 
Endi  hayotingizga befarq qarolm aym an.
E r ta m i- in d in   M o sk v ag a  k e ta m a n .  T o lib jo n   a k a ,  b u n a q a  
b o ‘shashm ang.  BoMgan gaplam i qog‘ozga tushiring.  M oskvaga olib 
ketam an.
—  U  g a p la r  eskirib  k e td i,  —  ded i  T o lib jo n .
—  Y o‘q,  y o 'q ,  u n a q a   d em a n g .  T o lib jo n   ak a,  siz  y a n a   orqaga 
ch ek in y ap siz.  Siz  to   o ‘z  m avqeingizni  tik lam as  ek an siz,  b u   ish 
eskirmaydi.  Siz bo'shashm ang.  Paxta zavodlarida m uttaham lik bilan 
yigMb  q o ‘y ilg an   p a x ta la rn i  k o lx o z la rg a   s o tis h la ri,  m u z la g a n  
k o 'sa k la rn i  ch a n g a lla b   te rg a n   k o lx o zch ilarn in g   haq ig a  xiyonat 
q ilay o tg an lari  t o ‘g ‘risida,  q o ‘shib  y o zib   p la n   toM dirayotganlar 
haqidagi  hujjatlar bilan tan ish ib  chiqdingiz.  A na shu la m i  bila turib 
in d am aslik   jin o y a t  em asm i?!  T o lib jo n   ak a,  sh u larn i  M oskvaga 
x a b ar  qilaylik.
T o lib jo n  bosiqlik b ilan   dedi:
—  H o z ir b u  g ap larn i  M oskvaga  x ab ar qilib boMmaydi.
Ja y ro n a  sa p ch ib  o T n id a n  tu rib   ketdi.
235

— Y ana lanjlik qilyapsiz, T olibjon aka.  N im a u ch u n   kurashdan 
o ‘z in g izn i o lib  q o c h a siz ?
T o lib jo n   J a y ro n a n in g   qoM idan  u sh la b   o ‘tq a z m o q c h i  boMdi, 
Ja y ro n a  siltan ib   nari  ketdi.
—  Siz  h o z ir  b u   b o 'sh a sh g a n   o d a m g a   k o ‘ngil  q o ‘yib  ch ak k i 
q ilg an   e k a n m a n ,  d e b   o ‘y lay o tg an   boN sangiz  k erak.  A gar  siz 
ay tg an d ek  qilib yozib yuborsak,  xalqim izga ja b r  qilgan  b o la m iz ...
Jay ro n an in g  qoshlari  kerildi. Jah l bilan,  «Bu  nim a deganingiz», 
deya ach itib  gapirdi.
—  0 ‘z in g iz   b ilib   tu rib s iz ,  G d ly a n   b ila n   Iv a n o v   b o sh liq  
shafqatsiz tergovchilar yuzlab od am n i qam ab  boylik talab qilyaptilar. 
Biz  y u b o rm o q c h i  boMgan  hujjat  yan a  q a n c h a la b   o d a m la rn in g  
qam alishiga sababchi boMishi m um kin.  Shuning u ch u n  bu m asalada 
e h tiy o t  boM ishim iz  kerak.
Jayrona b o ‘shashdi. T olibjonning o p p o q  sochlariga tikilib qoldi. 
A sia  qoM  c h o ‘zib ,  u n in g   ta sh v ish la rd a ,  a y riliq lard a,  a z o b lard a 
o q arg an   so c h la rin i  silay b o sh lad i.
—  M en  m a salan in g  b u   to m o n in i  o ‘ylam ag an   e k a n m a n .
—  H ali  y o sh siz -d a ,  —  ded i  kulib  T o lib jo n .
—  Siz yosh,  d eb  aytayotgan x otiningizning duny o g a kelganiga 
ertag a q irq  yil toMadi.  B ilasizm i,  T o lib jo n  ak a,  yosh x o tin la r eriga 
h o k im lik   q ilis h n i  yaxshi  k o ‘rad ilar.  C h id a y siz -d a .  L e y te n a n t 
R o ‘ziyev m ah o rat bilan aytib bergan hikoyasining qoglozga tushgan 
nusxasini  ru sch ag a  ta ijim a   qilib  berasiz.  0 ‘zim   m a sh in k a d a n  
chiqazib,  M oskvaga olib ketam an.  L uqm onov oMikxonada yotibdi. 
U n in g   m asalasi  hal  boMgan.  A m m o   M irvalini  o x irig ach a  fosh 
q ilish im   kerak.
—  H oziroq taijim aga oM iraman, bir-ikki soatda aytganingizdek 
qilib b eram an ,  — dedi T olibjon Jay ro n an in g  q afiy lig id an   m am n u n  
boMib.
—  E rtalab   ta ijim a   qilasiz.  H o z ir  m a sh a q q a t  bilan  y etishgan 
shu baxtli dam larim izning gashtini suraylik.  Siz boya ta'riflaganingiz 
kabi  o ‘n  sakkiz  yoshga  k irg a n im d a ,  g o ‘yo  b u n d a n   b u y o n   ham  
sh u  o ‘n  sakkiz y o sh in g d a q im irla m a y  oM iraverasan,  y illar oMadi, 
u m r  k e ta d i,  sen   o ‘n   sak k izd a  tu ra v e ra sa n ,  d eb   b u y u rilg an d ek . 
T a b ia tn in g   m u tla q o   o ‘zg artirib   boM mas  q o n u n la ri  b o r-k u ,  axir. 
U n g a o ‘ch a k ish ib  boM m aydi.  A gar m e n  shu  alp o z d a   ketaversam , 
erk ak lab   k e ta m a n .  A yollik  lato fati  h a m ,  ayollik  n a zo k ati  ham
2 3 6

oMadi.  A gar  y an a  b iro n   yil  k e c h ik sa m ,  d u n y o d ag i  en g   baxtsiz 
ayollarning biri boMib qolam an. Y a’ni bola ko‘rish baxtidan  m ahm m  
b oN am an.  M en  sizga o ‘td a   kuygan  o ‘g ‘lingiz o ’rniga o ‘g ‘il  tu g ‘ib 
b erish im   kerak.  S h u n i  yaxshi  bilingki,  kech   erga  tek k an   q izlar 
bitta tu q q an d ay o q  shalvirab,  birdan  qarib qoladi,  yuzlariga dogMar 
tushadi, o ‘rgim chak to ‘ridek ajinlar tushadi.  Sochlari oppoq paxtadek 
boMib qoladi.  Siz sh u n d ay  xotin bilan  yashay olasizm i?  K o‘nglingiz 
sovib q o lm ay d im i?
Tolibjon uning nim a deyayotganini tushundi.  U ni bag‘riga bosib, 
so c h la rin i  siladi.
—  Y axshilab  q a ra n g ,  so ch larim g a  o q   o ra la b   q o p ti.  Bu  u m r 
q irovi.  X u d o   h a ra k a tin g n i  qilib  q o l,  d eb   o g o h la n tiry a p ti...  X udo 
o ‘n  sakkiz yosh d a to ’xtatib q o ‘ygan t o ‘siqni  olib tash lad i, shekilli. 
G o ‘yo  to ‘xtab   q o lg an   soat  b ird a n   ch iq illab  y u rib   ketdi.  E ndi  uni 
to ’xtatib boMmaydi.  Bu  nim a?  B axtm i, baxtsizlikm i?  Baxt to m o n g a 
o c h ilg a n   oxirgi  yoM.  S hu  yoMni  ikkovim iz  b irg a,  in o q ,  to tu v  
b osib  oM ishim iz  kerak...
Ikkovi  a lla -p a lla g a c h a   b ir-b irin i  y a la b ,  y u lq ab   oM irishdi. 
G a p la sh m a g a n   g ap lari  q o lm a d i.  Ja y ro n a   b olalik  yillarini  esladi. 
O ta -o n a s in in g   yuzi,  k o ‘zi  q a n a q a   ek an lig in i  eslay o lm ag an id an  
k o ‘z  yosh  ham   qilib  oldi.  U larn in g   suvratlari  h a m   q o lm ag an . 
U n in g   n a akasi,  n a  o p asi,  n a  ukasi,  n a singlisi  bor.  J u d a   kich k in a 
q izalo q   p ay tid a n   b o la la r  uyida  ta rb iy alan ad i.  B o lalam in g   u zo q - 
y a q in  q a rin d o sh la ri y o ‘q lab   kelg an d a  u  b ir ch e k k a d a   m u n g ‘ayib, 
o ‘ksib oMirardi.
Jay ro n a  erin in g   issiq b ag T id a halovat  to p g an d ek ,  uxlab qoldi.
U  k o ‘zini o c h g a n d a , T olibjon y o n id a y o ‘q  edi.  Soatiga qaradi. 
B esh d an   o sh ib d i.  X alatin i  yelkasiga  ta sh la b ,  zal  uyga  c h iq a y o t- 
ganda Tolibjon bilan to ‘qnashib ketdi. T olibjonning qoMidagi choy- 
n ak d an   sapchigan  c h o y  u n in g  k o 'k sig a t o ‘kilishiga o z  qoldi.
—  B iron jo y in g iz   k u y m ad im i?
—  H echqisi y o ‘q.  Birov  nim a boMdi, deb so‘rasa,  erdan  kuygan 
x o tin m a n ,  d eb  q o ‘ya q o lam an .
T o lib jo n   u n in g  haziliga tu sh u n d i.
— TopshirigMngizni bajarib q o ‘ydim .  B ilm adim , sizga yoqadim i 
y o ‘q m i.  H a r  qalay  o ‘rischaga  sizch alik   usta  e m a sm a n ,  — dedi 
T o lib jo n   m a m n u n  o h a n g d a .
237

—  Endi siz h am  ozroq  m izg‘ib oling.  T urguningizcha m anavini 
m ash in k ad a k o lchirib q o ‘yam an .  Y o‘q,  d e m an g , x o tin n in g  gapiga 
e r  d arro v   x o kp  deyishi  kerak.
T o lib jo n ,  x o ‘p,  x o ‘p   d e d im -k u ,  d e b   y o to q q a   kirib  ketdi.
Jayrona leytenant  M ardon  R o‘ziyevning hikoyasini m ashinkada 
bosib b o 'lg u n c h a  to n g  otib,  yuqori  qavatdagi  uylarning derazasiga 
oftob tushgan,  o ‘qishga b o radigan b o lalam in g  ovozlari,  bog‘chaga 
borishi  kerak boMgan b o lach alam in g  injiqliklari, on alarin in g  ularga 
yalinishlari esh itila boshladi.
Eshik q o ‘ng‘irogli jiringladi. Jay ro n a kim  boMdiykin ertalabdan 
kelgan,  d eb   e sh ik n i  o c h d i.  Y o n   q o ‘sh n isi  —  o ltm ish la rg a   kirgan 
xo tin   qoMida  b ir  d a sta   gul,  k a rto n   q u tid a   to rt  va  y elim   x altad a 
n im a la rn id ir  k o ‘ta rib   tu rard i.
—  K ech a  k e c h q u ru n   b ir  o d a m   b erib   ketdi.  Ich k arig a  kiring, 
d e sa m ,  k o ‘n m a d i.  E h tiy o t  boMing,  x alatin g iz  h o ‘l  boM m asin. 
G u ld a sta n i suvli  paqirga solib q o ‘ygandim .
Jay ro n a   unga m in n a td o rc h ilik  bildirib, sovg‘ala m i oldi.
Q o ksh n i  x o tin   k etish i  b ilan   yelim   x altan i  titk ilay   b o sh lad i. 
U n d a n   ju d a   h a m   ch iro y li  g u ld o r  k o n v e rtn i  oldi.  S h o sh ib   o ‘qiy 
boshladi.
«Q izim , q irq  yoshing m u b o ra k  boMsin...».  Bu oqsoqol  o tan in g  
tabrik xati  edi.
Shu o d am   uning b ird a n -b ir m ehriboni.  H am  otasi,  ham   ustozi. 
O 'n   to 1 it y o sh id a n   u n in g  tarb iy asid a boMdi.  O ta -o n a si y o ‘q ,  en d i 
o ‘n to 1 it yoshga kirgan bu y etim ch an i  u o ‘z tarbiyasiga oldi.  H atto  
c h e t ellard a  h a m   u n i o ‘zi b ilan  olib yurdi.
Ja y ro n a n in g   k o ‘z la rid an  yosh  quyilib kelard i...  U   q irq  yoshga 
kirg an im d a tabriklaydigan  y o r-jo 'ra la rim ,  d u g o n alarim   y o ‘q , d eb  
o ‘ksigan  edi.
T o n g g a  yaqin  telefo n   zarb   b ilan ja ra n g la b   uyg‘o tib   yubordi. 
Ja y ro n a  xalatini  h a m   kiym ay, sh o sh ib   narigi  x o n ag a ch iq ib  ketdi. 
Q andaydir jiddiy bir voqea yuz beiganga o ‘xshaydi.  D avlat xavfsizligi 
q o 'm ita sin in g  telefoni  sh u n a q a   «trevoga» signaliga o ‘xshash  ovoz 
c h iq a ra rd i.  T in c h lik m ik in ,  ishqilib.
J a y r o n a   k im   b ila n d ir   g a p la s h a r d i.  X u d d i  b iro v   e s h itib  
q o lis h id a n   h a d ik s ir a y o tg a n d e k ,  p a s t  o v o z d a ,  q is q a - q is q a , 
u z u q -y u lu q ,  esh itg an   o d a m   aslo   tu sh u n o lm a y d ig a n   qilib  g a p ­
lashardi.
2 3 8

Ja y ro n a  tru b k an i joyiga q o ‘yib,  y o to q q a  kirdi,  karavot  chetiga 
o 'tirib ,  h u rp ay ib  oldi.  H ali  to n g  o tm a g a n ,  d eraza  orqasi  q o ro n g ‘i 
edi.
—  Kim   e k a n , b e m a h a ld a  telefo n  q ilgan? — ded i T olibjon.
—  Q o ‘m itadagi  n avbatchi  d u g o n a m ,  — dedi Jay ro n a.
—  T in c h lik m i?
—  Y angi  m in istrim iz A k b ar  R azzoqovni  g d ly a n c h ila r qoMiga 
k ish an  solib o lib  k etishibdi.  O q so q o l  o ta m   zu d lik  b ilan  o rq a m a - 
o rq a  M oskvaga uchib ketibdilar.
U c h   k u n d a n   keyin  T o lib jo n   J a y ro n a n i  T o sh k e n t  a e ro p o rtid a  
M oskvaga  k u zatib   q o 'y d i.  S hu  b ilan  k e lin -k u y o v n in g   asal  oyi 
poyoniga yetdi.
T o lib jo n n in g   tan id ag i  b ir  n e c h a   y illard an   beri  h u k m   surib 
k elay o tg an   m u d ro q lik   ta rq a y   b o sh la d i.  U n in g   y ash ag isi,  shu 
p ay tg ach a  y o ‘q o lg an   yillarini  q ay ta  tiklagisi  kelardi.  U  hali  to n g  
y o rish m ay   tu rib ,  gM ra-shira  qorongM da  tru sic h a n   boMib  balan d  
qavat u y lar atro fid a yuguradi.
S h u n d ay  tongi yu g u rish lard a  u  hovlidagi  skam eykada  m u d rab  
o'tirgan bir kishiga ko‘zi tushdi. Ju d a tanish tuyuldi. Q ayerda ko‘igan 
e k a n m a n ,  deya o ‘ylab liftda  oltin ch i  qavatga  koMarildi.  Endi  uyga 
kirishi  bilan  esladi.  Bu  k o ‘ziga ta n ish   k o ‘ringan  o d a m   M irvalining 
m axsus so q ch isi  N asim .
E rtasiga yan a yugurib q ay tay o tg an d a xuddi o ‘sha skam eykada 
q o tm a g in a   b ir  yigitni  k o ‘rdi.  U  o ltin c h i  qavat  d e ra z a sid an   k o ‘z 
uzm asdi.  T olibjon  uni  h a m  tan id i.  U J a ’fa re d i.  M irvali  raqiblarini 
m a n a   sh u la rn in g   qoMi  b ilan  y o ‘q  q ilad i.  T o lib jo n n in g   m iyasiga 
y a rq   e tib   b ir  g a p   keldi:  u la r  J a y ro n a n in g   jo n ig a   q asd   q ilib  
kelganlar!
T o lib jo n n i  v ah m   bosdi.  Ja y ro n a n i  q a n d a y  qilib o g o h lan tirish  
m u m k in ?  Z o ra  o ‘zi  M oskvadan  telefon  qilib qolsa.
T o lib jo n   d e ra z a d a n   q arad i.  S k am ey k ad a  N a sim   p o lvon  bilan 
J a ’fa r  g a p la s h ib   o M irish a rd i.  U la r   J a y r o n a n in g   M o sk v a g a  
ketg an id an  b e x a b a r boMsalar kerak.  U y d an  ch iq ish in i  kutishyapti. 
K e c h a   va  b u g u n   T o lib jo n   u la r  o ld id a n   oM ganda  u n g a  e ’tib o r 
berishm adi.  E ’tib o r berganlari ta q d ird a  ham  tanisholm asdi.  O dam  
kiyim   b ila n   o d a m .  Y arim   y a la n g ‘o c h   o d a m n i  ta n ib   o lish   oso n  
e m a s,  a lb a tta .
239

T o lib jo n   c h ir o q   y o q m a y , 
b o lo x o n a d a n   p a stg a   q a ra d i. 
S kam eykada  sigaret c h o lg ‘i  y iltirard i.  D e m a k ,  u la r k etish m ag an . 
K utishyapti.  U lar to  Jay ro n an i biryoqlik q ilm ag u n ch a  M irvalining 
ko‘ziga k o ‘rinisha olm aydi.
M irvali  b itta   g ap irad i.  B ir  g a p n i  ikki  m a rta   q a y ta rm a sd i. 
A ytganini  q ilm a g a n la rn in g   ho lig a  voy  edi.  A na  s h u n in g   u c h u n  
h a m   kelgan  yig itlarn in g   biri  u x lag an d a,  ikkinchisi  uyg‘o q ,  y o ‘l 
poylab o ‘tirard i.
T olibjonning ko‘zi  ilingan ekan, telefon jiringlashidan  uyg‘o n ib  
ketdi.  T u m b ochkadagi soat  u ch  yarim ni  k o ‘rsatib tu rard i. T olibjon 
tru b k an i  oldi.  Bu  Ja y ro n a  ed i.  M oskvaga  yaxshi  y etib  b o rg a n in i, 
R ais b ilan  u c h ra sh g a n in i  aytdi.  BoMgan g ap larn i  te le fo n d a  aytish 
m u m k in   em asligini  T o lib jo n   tu sh u n a rd i.  S h u n in g   u c h u n   ham  
n im a  d ey ish d i,  d eb   s o ‘ram ad i.  F a q a t  q a c h o n   q ay tish in i  s o ‘radi. 
Ja y ro n a   erta g a   ik kinchi  reys  b ilan   u c h ib   kelishini  ay tib ,  m alol 
kelm asa,  kutib olsangiz yaxshi boM ardi,  yuklarim   k o ‘p,  yotoqdagi 
to sh o y n a   to rtm a sid a   «Jigu!i»ning  kaliti  b o r,  a e ro p o rtg a   m in ib  
c h iq in g ,  d eb   iltim os  qildi.  U n in g   bu  gapi  T o lib jo n   u c h u n   ayni 
m u d d a o  edi. T o lib jo n  b u  y erd a u n g a suiqasd  tay y o rlan ay o tg an in i 
aytm adi. Jay ro n a o vqatdan qiynalayotganingiz y o ‘q m i, deb so‘radi. 
K eyin,  sizga  ajoyib  p la sh ch   o ld im ,  F in ly a n d iy a n ik i,  dedi.
T o lib jo n g a  u m rid a  birov b iro n   n im a o lib  b erm a g a n  ed i.  Esini 
tan ib d ik i,  ishlab  k a m -k o ‘stini o ‘zi  qiladi.  S tu d en tlik   yillarida dam  
olish  kunlari  m ard ik o r bozoriga chiqardi.  K ech q u ru n lari  m aktabda 
qorovullik qilardi.  U n c h a -m u n c h a  rassom likka qoMi  kelishganidan, 
yaqin  kolxozlarga chiqib,  klublam i bezar, shiorlar yozib ch o y ch aq a 
ishlardi.
U  u m rid a   b irin c h i  m a rta ,  senga  p alo n   n arsa  o ld im ,  d eg an  
g ap n i  esh itish i  edi.  0 ‘pkasi  t o ‘lib,  k o 'z la rid a n   yosh  c h iq ib   ketdi. 
Ja y ro n a   keyin  n im a  d ed i,  eslo lm ad i.  T o lib jo n   hiq illab   tru b k an i 
joyiga qo'ydi.
Pastda,  qorongM da  h am o n   sigareta c h o ‘gM yiltirardi.