Qayta ishlangan nashri t o s h k e n t

XVIII
Jayrona Q ohirada ko‘ylak sotib olgandi.  Uyga kelib,  kiyib k o lrsa, 
yelkasi sal kengga o ‘xshadi. T oshkentga borganda tuzattirib olarm an, 
deb chem odanga tashlab q o ‘ygandi. Y aqinda o ‘sha ko‘ylakni atelyega 
olib b o rd i.  B ichiqchi  x o tin   u n g a ta n ish  ed i.  U  J a y ro n a g a ,  qalay, 
S hefning tugNlgan  ku n larin i yaxshi  n ish o n lad in g larm i, d e b  so 'ra b  
qoldi.
S h e f  M o sk v ad a  ed i.  N a h o tk i  tu g 'ilg a n   k u n in i  o 'z i  y o ‘g ‘ida 
n ishonlashgan b o ‘lsa. Jay ro n a  o ‘zini g o ‘llikka soldi.
—  M en   S a m a rq a n d d a   e d im .  B ugun  e rta la b   keldim .  Y axshi 
n ishonlashgan b o ‘lsa kerak.  B uni siz q ay o q d an  bila qoldingiz?
—  S h o fy o rlari  b iz n in g   x o ‘ja y in d a n   ikkita  q o ‘yni  so ‘ydirib, 
k alla -p o c h a si  b ilan   o lib  ketg an   ekan.
B ich iq ch in in g   eri g o ‘sh t  k o m b in a tin in g  d ire k to ri  edi.
192

J a y r o n a   L u q m o n o v n i n g   s h o f y o r i   l e y t e n a n t   M a r d o n  
R o ‘ziyevning b a ’zi  olgN rliklaridan  v o q if edi.
L u q m o n o v   b u n a q a  jo y larg a  n arsa  s o ‘rab   o d a m   y u b o rm asd i. 
T a ’m i n o t   i s h la r i  b i l a n   s h u g ‘ u l l a n a d i g a n   o d a m l a r i   b o r . 
L e y tc n a n tn in g   b a ’zi  ish lari  t o ‘g ‘risida  u n c h a - m u n c h a   g a p la r 
J a y ro n a n in g   q u lo g ‘iga  c h a lin ib   q o lard i.  U  b azalarg a  b o rib ,  pul 
lo ‘lam ay   sarxil  m o lla r  o lib   k e tish in i,  x o ‘ja y in   y u b o rd ila r,  d eb  
aro q -v in o lar, shirinliklar undirisliini,  Q o ‘yliqdagi sholichilik tajriba 
s ta n siy a sid a n   S h e fn in g   u y la rid a   g u ru c h   q o lm a p ti,  d e b   sh o li 
o q lay d ig an   te g irm o n d a   to rttirib   u c h   q o p   g u ru c h   o lib   k e tg a n in i, 
S h e fn in g   u y la rig a   M o sk v a ,  L e n in g ra d ,  K iyev  to m o n la r id a n  
g e n e ra lla r kelyapti,  d e b  koreyslar k o lxozining b e d a n a  fcrm asid an  
a lla q a n c h a   b e d a n a n i  to z a la tib ,  o ln  q u ti  tu x u m in i  o lib   k etganini 
aytib b e rish g an   edi.
Y a q in d a ,  o ‘z  t a ’biri  b ilan   a y tg a n d a ,  pulga  c h o ‘m ilad ig an  
m aishiy xizm at k o m b in atin in g  direktori oldiga borib,  unga astoydil 
b ir  yaxshilik  q ilm o q c h ilig in i  ay td i.  D ire k to r  a w a lig a   q a n a q a  
yaxshilik  e k a n ,  d eb   h a y ro n   b o ‘ldi.
—  S h e f  m ajlisga  kirib  k etg an larid a  p a p k a la rin i  m ash in a d a  
q o ld irad ilar.  Q a n i,  p a p k a d a   n im a   b o r e k a n ,  d e b   o c h ib   q a ra d im . 
A ytav eray m i,  siz  q o ’rq m a n g ,  o ‘zin g izn i  tu tib   tu rin g ,  x o ‘p m i? 
O chib qarasam  deng,  sizni q am o q q a olib tergov qilish  to ‘g ‘risidagi 
q aro m in g  qoralam a nusxasi.
D irektorning rangida rang qolm adi.  K o‘zlari alang-jalang boMib 
qoldi.
—  T a sh v ish la n m a n g ,  —  ded i  R o ‘ziyev.  —  H ujjatga  hali  im zo  
ch e k ilm a g a n .  U n i  m a sh in k a d a n   c h iq a z ib ,  keyin  im zo   c h ek ad i. 
Siz  m en g a  k o ‘p   y ax sh ilik lar  qilgansiz.  T ek in g a  tu flilar  tik d irib  
bergansiz. A na sh u n in g  u c h u n   h a m  sizni ogoh  qilib q o ‘yish u ch u n  
oldingizga keldim.  K o'pam  diqqat bolaverm ang, to ‘g‘rilasa bo'ladigan 
ish.  Bir  h a ra k a t  qilib  k o ‘ram iz.  O brtaga  tu sh sa m ,  m eni  xijolat 
qilib q o ‘ym aysizm i? — deydi  ley ten en t.  —  L ekin, b u  k atta ch iq im  
b ila n  b o ‘la d ig a n   ish.  G a p la s h ,  d esan g iz g a p la sh a m a n .  Y axshilab 
o ’ylab,  k ey in   ayting.
—  G ap lash in g .  C h iq im d a n  q o c h m a y m a n ,  —  ded i u m id v o rlik  
b ilan   d irek to r.
—  B ugun gaplashib,  ertag a  natijasini  a y ta m a n .  H a re h tim o lg a  
qarshi ataganingizni ertalabga tayyor qilib turing.  M eni  ham  quruq 
qoldirm assiz.
13— S.  A h m a d .   J i m j i t l i k  
19 3

—  B egniki  b ejo g ‘lik,  d eydilar.  X a m ir  u c h id a n   patir.  M anavi 
gulli  b a x m aln i  x o n im in g izg a o lib boring.
L eytenant  ketayotganda direktor:
—  Ish o n sa  boMadigan g apm i?  X o tiijam  uxlayveraym i,  —  dedi 
b u   ish o n ish   qiyin  ish d a n   g aran g   b o ‘lib.
—  U xlayvering,  h a tto   x u rra k   h a m   o tish in g iz   m u m k in ,  — 
d ey a  M a rd o n   R o ‘ziyev kulib c h iq ib   ketdi.
E rtalab   le y te n a n t  iljaygancha  kirib  keldi.  D ire k to r  kechasi 
u xlam ag an  shekilli qovoqlari  shish g an ,  o zro q   ich g an g a o ‘xshardi. 
L ey ten an tn i  koT ishi  b ilan   shoshib:
—  N im a  boMdi,  — d e b  s o ‘radi.  —  Ish  b itd im i?
—  Bu  d u n y o d a   b itm a y d ig a n   ish  b o rm i?   Q alo v in i  to p san g , 
q o r   y o n a d i,  d e y d ila r.  Q o rn i  y o n d ira d ig a n   q a lo v   m a n a   b u . 
—  L e y te n a n t  b o sh   b a rm o g ‘ini  k o ‘rsa tk ic h   b a rm o g ‘iga  ishqab 
k o ‘rsatdi.  —  T a b rik lay m an .  Ish la r b itd i.  A gar bu  g ap n in g   hid in i 
ch iq azsan g iz  n im a  boM ishini  b ilasizm i.  T u y a  k o ‘rd in g m i,  y o ‘q, 
qabilida  ish luting.
D ire k to r,  m an a  e llik ta,  d eb   q o g ‘ozg a  o ‘ralgan  p u ln i  u n in g  
q o ‘liga tutqazdi.
—  N im a ,  y o m o n   d allo l  y o n id a n ,  d e b   sh u n i  a y ta d ila r-d a. 
Q o lg an   ellik tan i  y o n im d a n   b e ra m a n m i?   B o ‘p ti,  yopigNiq  q o z o n  
yopigM igicha  q o lsin .  Ish im iz  b itm a d i,  o llo h u   a k b a r,  d eb   q o ‘ya 
qolaylik.
D ire k to r  stol  to rtm a sid a n   x u d d i  b o y a  u z a tg a n d e k   q o g ‘ozga 
o ‘rog‘li  p u ln in g  yana bittasini stolga tashladi.
—  M a n a ,  yana  ellikta.  —  U  sh u n d a y   d eb   y o n in i  kovlab, 
g ‘ijim la n ib   ketg an   ellik  so 'm lik la rn i  b a rm o g ‘iga  tu fla b   san ay  
boshladi.  Sanab bo ‘lgandan keyin, bu sizga, deb  Leytenantga uzatdi.
Shu bilan  ikkovi o ‘rtasidagi oldi-berdi tugadi.  L eytenant chiqib 
ketayotganda bitta gap aytdi, xolos. «H atto xotiningiz ham  bilmasin».
R o ‘ziyev n ih o y atd a gapga c h e c h a n ,  h a rg a p ig a   m aq o l q o ‘shib 
gapiradigan, o ‘qigan kitobi  m iyasiga m u h rlan ib  qoladigan,  xotirasi 
kuchli  o d a m   edi.  S h e f m ajlisgam i,  kollegiyagam i  kirib k e tg an ch a 
ik k i-u c h   so a t  q o lib   k etard i.  S h u n d a y   p a y tlard a  u  v aqtini  kitob 
o ‘qish  b ilan   o ‘tk a z a rd i.  M in istrlik   garajidagi  sh o fy o rla r  kitobga 
qarab turishardi.  U  o ‘qiganini y o d d an ,  n u q ta-n u q tasi bilan, vergul- 
veiguli bilan yoddan aytib berardi.  Bitta ham  xato qilm asdi.  K itobga 
q a ra b  tek sh irib  tu rg a n la r u y o d d a n  o 'q ib  boM gandan  keyin,  qoyil, 
q oyil,  d e b  c h a p a k  ch a lib   y u b o rard ilar.
194

U n in g  bu q o b iliy atin i Ja y ro n a  z im d a n   k u zatib yurardi.  Iz m a - 
iz  y u rib ,  u n in g   q a y o q q a  b o rg a n in i,  k im d a n   n im a la r  o lg an in i 
a n iq  b ilg a n d a n   keyin  o ‘zi  b ilan  o c h iq ch asig a gaplashdi.
J a y ro n a   b u n a q a la rn in g   k o ‘p in i  k o ‘rgan,  tiliga  p ish iq ,  o ‘la- 
q olsa sirini b erm a y d ig a n la rn in g  q a n c h a d a n -q a n c h a s in i  ilintirgan 
edi.
J a y ro n a   u n g a ,  qilib  y u rg an   ish la rin g iz n i  L u q m o n o v   bilib 
q o lish id a n   q o ‘rq m ay sizm i,  —  dedi.
—  B ilm aydi,  —  ded i  is h o n c h   b ilan   ley ten an t.
—  B o rd i-y u ,  m e n   aytib  q o ‘y sa m -c h i?
L e y ten an tn in g  tiliga gap k elm ay qoldi.
—  Siz  u n d a y  qilm aysiz.  Y axshi o d am siz.
—  S h u   siz  ay tg an   yaxshi  o d a m n in g   sizga jin d e k  x izm ati  bor. 
A gar k o ‘nsan g iz,  atigi  o ‘n  k u n g in a  m e n in g   ix tiy o rim d a b o ‘lasiz. 
N im a   d e sa m ,  sh u n i  qilasiz.  Y o ‘q  desan g iz,  ix tiy o r  o ‘zin g izd a, 
qilib y u rg an  ish larin g izn i  o q iz m a y -to m iz m a y  u n g a ay tam an .
L e y te n a n t y o m o n  ahvolga tu sh ib  qoldi.
—  Bir  k u n   m u h la t  b erin g ,  o ‘ylab  k o ‘ray,  —  dedi.
Jay ro n a  bu  ishda yutib chiqishiga  ishonardi. X o ‘p,  d em ay,  iloji
y o ‘q  uning. Jayronaning uyi «Yashil gum baz» kafesining to ‘g ‘risida. 
Ichki  ishlar vazirligi piyoda yurganga ikki  m inutlik y o ‘l.  Shofyorlar 
h a r kuni kafedan  som sam i,  kabobm i oldirib kelib tushlik qilishardi. 
J a y ro n a   le y te n a n t  b ilan   b irin c h i  q avatdagi  a p te k a d a   u c h ra sh d i. 
L e y te n a n t  o ‘y la b -o ‘ylab  rozi  boMishga  q a ro r q ilg an in i  aytdi.
0 ‘n  k u n  k u tish  sh art em as.  M irvali b ilan   L u q m o n o v  o ‘rtasida 
boMayotgan su h b atn i an iq  qilib aytib bersa b o ‘ldi.  Shu y aq in  o rad a 
ikkovi alb atta uchrashadi.
O ra d a n   u ch   k u n   o ‘tib ,  Ja y ro n a   k u tg an   kun  keldi.  L u q m o n o v  
M irv ali  b ila n   u c h ra s h d i.  B og‘n in g   bu  to m o n id a   M a h k a m o v  
T o lib jo n   b ila n   g a p la s h y a p ti.  T o lib jo n   b o s h id a n   o ‘tg a n   o g ‘ir 
m a sh a q q a tli  k u n la rn i  aytib b ery ap ti.
B og‘n in g   b u   to m o n id a ,  M irv alin in g   ruxsatisiz  b iro n ta   o d a m  
k iro lm ay d ig an   sokin  b o g ‘da  L u q m o n o v   b ilan  M irvali  q a n d a y d ir 
jid d iy   b ir  g a p n i  q izish ib   g ap lash ish y ap ti.
U la rn in g   su h b ati  ikki  kishilik  te atrg a  o ‘xshardi.  Ikkovi  h am  
te n g   h u q u q li b o sh   ro ln i  ijro etish m o q d a .  L ey ten an t  R o ‘ziyev esa 
p a rd a n i o c h ib  yo p ad ig an , t o ‘lib qolgan  k u ldonni t o ‘kib keladigan, 
sovib  q o lg an   ch o y n i  t o ‘kib  ta sh la b ,  y an g itd a n   quyib  q o ‘yadigan 
d a sty o r  ro lin i  b a ja rm o q d a .
195

T a sh q a rid a n   m a b o d o   b iro r  o d a m   q arag u d ek   b o ‘lsa,  b u   ikki 
kishi  o ‘rtaga  pul  uyib  q o ‘yib  q im o r o ‘y n a y a p ti,  deyishi  m u m k in  
edi.  B iroq  o ‘rtaga  uyib  q o ‘yilgan  p u l  em as,  a lla q a c h o n   m a rh u m  
b o ‘lib ketgan c h o ‘p o n   R avshanbekning ru h i ek an in i  hech   q a c h o n  
xayoliga ham   keltirolm asdi.
L ey ten an tn in g  yollangan m u d d ati ertaga tugaydi. A ytadiganini 
b u g u n   aytib  b ersa,  b o ‘ldi,  s h u n d a n   keyin  u n g a  ra h m a t  aytib, 
jav o b  ini  beradi.
B og‘n in g   b u   to m o n i  jim jit.  L e y te n a n t  m a s h in a n in g   o rq a  
o'rindigMda uxlayapti. Tashqariga chiqib qolgan oyogMdagi  ko‘pdan 
yuvilm agan  p aypog‘ini  p ash sh a talayapti.
Jay ro n a unga birpas qarab tu rd i-d a  m ash in a oynasini chertdi.
—  M u m k in m i?
L e y te n a n t  sh o sh ib   m a s h in a d a n   c h iq d i.  K o ‘zla rin i  ish q ab  
xijolatlik  b ilan   u z r s o ‘radi.
—  Y uvinib  o lin g -d a ,  biz  o ‘tirg a n  jo y g a  b o rin g .  Q o ‘rq m a n g , 
e x tiy o t  c h o ra la ri  k o ‘rilgan.  O rq a n g iz d a n   h ech   kim   k u zatm ay d i. 
0 ‘z in g iz n i  y ax sh i  lu tin g .  S h a x sa n   o q s o q o l  o ta n in g   o ‘z la ri 
g ap lash ad ilar.  Bu  jo y d a   p ro k u ro rla r,  O liy  S ud  vakillari,  D av lat 
xavfsizligidan  kelgan  k ish ilar  o ‘tirish ib d i,  se k ad an   h a m   o d am  
bor.
T o r tin ib ,  iy m a n ib   k irib   k e lg a n   le y te n a n tn i  o q s o q o l  o ta  
ta n ish tird i.
—  M in is tr   L u q m o n o v n in g   s h o fy o ri,  le y te n a n t  M a rd o n  
R o ‘ziyev.
L e y te n a n t  y er  y o rilm a d i-y u ,  yerga  kirib  k etm ad i.
—  Bu  u k a m iz   b o ‘lay o tg an   ish la rn in g  jo n li  guvohi.  H a m m a  
gapi  rost.  Q an i,  ley ten an t, b u g u n  Shefingiz bilan  M irvali o ‘rtasida 
q a n d o q   g a p la r  b o id i?   B itta  q o ld irm a y   h a m m a sin i  aytib  b erin g , 
— d e d i oq so q o l  ota.
L e y te n a n t  sh u n d o q   k a tta   m artab ali  u lu g ‘  o d a m la r o ld id a  o ‘z 
b o sh lig ‘iga x o in lik  qilishi  kerakligidan xijolat b o ‘lardi.  U m u m a n , 
le y te n a n t  m a sh in a d a   y o tib   o lib ,  k ito b   o ‘q ig a n i,  o ‘q ig an   edi. 
S o tq in la r t o ‘g ‘risidagi  ro m a n la rn i  h a m   k o ‘p   o ‘q igan.  L e y te n a n t 
o ‘zid an   o ‘zi  jirk a n ib   ketdi.  Bu  k u n im d a n   o ‘lg a n im   yaxshi  edi. 
0 ‘g ‘rilik  qilib  q o ‘lga  tu sh g a n im ,  o lo m o n n in g   kaltagini  yeg an im  
m in g   m a rta   yaxshi  ed i,  d e b   a fs u s -n a d o m a tla r  ch e k d i.  E n d i  bu 
p u sh a y m o n n in g   foydasi  y o ‘q.  B ugun,  b u n d a n   b ir  n e c h a   d a q iq a
196

o ld in  b o ‘lgan su h b atn i, q a n d o q  b o ‘lsa,  o ‘sh a n d o q  qilib,  o q izm ay - 
to m iz m a y  aytib berishga  m ajbur.
U n in g   b irin c h i  gap i  sh u   boMdi:
—  B ugun  L u q m o n o v   b ilan   M irvali  o ‘rtasid a  o ‘lik  savdosi 
b o ‘ldi...
U   sh u  g a p n i  a y td i-y u ,  x u d d i so n ig a o lo v d a  to b la n g a n  ta m g ‘a 
bosilayotgan otga o ‘xshab pishqirib yubordi.
L e y te n a n t  M a rd o n   R o ‘ziyev  h o z ir  ay tad ig an   g a p la rn i,  siz 
m u h ta ra m  kitobxon,  o ‘z k o ‘zingiz b ilan  k o ‘rib tu rg an d ek  b o ‘lasiz. 
C h u n k i  uning xotiri tin iq  b o ‘lishidan tashqari gaplarining m an tiq i, 
d alil-isb o tla ri  n ih o y a td a   k u ch li,  a n iq ,  rad   qilib b o ‘lm as d a rajad a 
pishiq edi.  K o‘rgan  narsasi  k o ‘zida m u h rla n ib  q olar, eshitgan gapi 
q u lo g ‘i  ichiga  kirib  o lar,  q aytib c h iq ib   ketm asdi.
U  k o ‘p  k ito b   o ‘q ig a n id a n m i  y o k i  d e te k tiv   ro m a n la r  t a ’- 
sirid an m i  o ‘zi  k o ‘rg an -b ilg an  v o q ealarn i ju d a  qiziqarli qilib aytib 
berish qobiliyatiga ega edi. Aziz kitobxon,  keling leytenant  M ardon 
R o ‘ziyevning hikoyasiga q u lo q  tutaylik.
...  M irvali  b ilan  L u q m o n o v   a rc h a z o rd a n   ch iq ish d i.  A tro fd a 
h e c h   kim   y o ‘q.  L u q m o n o v   o ‘tirish g a  jo y   izlab  k a tta   o p p o q   b ir 
toshga k o ‘zi  tu sh d i-y u ,  b o rib  o ‘tirm o q c h i b o ‘ldi.  C h a n g  e m asm i, 
d eb  b a rm o g 'i b ilan  sidirib  k o ‘rgan  ed i,  to z a  ek an .  0 ‘tirdi.
Bu jo y d an  olis togMar,  pistazorlar, y o n g lo q zo rlar quyuq tu m a n  
ichida ju d a  g ‘alati boMib  ko‘rin ib  turardi.
—  X o ‘sh ,  g a p n i  n im a d a n   b o sh lay ,  o g ‘ay n i,  —  d e d i  g en eral.
—  lya,  — deya unga qaradi  M irvali. — S h unchalik gap k o ‘pm i, 
n im a d a n   b o sh lash n i  bilm ayapsiz?
—  K o ‘p. J u d a  k o ‘p. T o n g  o tg u n c h a  gaplashsak  ham  tu g am ay - 
d ig an  gaplar.
M irv alin in g   y u rag in i  v ah m   bosdi.  K eyingi  b ir-ik k i  yil  ich id a 
q ilg an   ishlari  k o lz o ld id a n  o ‘ta   b o sh lad i.  Q ay b irid a n  x a b ar to p d i 
e k an ? A gar  y o m o n   niyati b o ‘Isa,  m e n  b ilan g aplashib o ‘tirm asd i. 
B ittasiga b u y u ra rd i,  zin g ‘illatib old ig a solib o lib  b o rard i.  Y o k a t- 
tam izg a  tu sh u n tirib ,  b o sh im g a  m in g   b ir  b alo n i  solardi.  Y o ‘q ,  u 
bosh q ach a y o ‘l tutyapti.
D o v o n g a  k o ‘ta rilish d a   o ‘ng  to m o n d a   b ir  m a sh in a   sig‘adig an  
yo‘l bor.  Bu yo‘l oxirida kattagina sahnni egallagan terakzor.  Mirvali 
sh u   L u q m o n o v n in g  iltim osi b ilan  k ic h k in ag in a,  atigi  besh xonali 
d a c h a  qurgan.  U n d a  m inistrlikdan kelgan generallar,  polkovniklar 
d a m   o lib  k etard i.  B oshqa  k u n lari  ray o n   m ilitsiyasi  x odim lari
197

ichkilikbozlik qiladigan joyga aylanib q o lg an  edi.  Bu  ish  k o ‘ngilga 
o ‘tirm agan  M irvali  dachaga olib b oradigan y o ‘lni buzib,  xonalarni 
qulflab tashladi.  Balki  L u q m o n o v  sh u n in g  alam in i  o lm o q ch id ir... 
S h u n in g   u c h u n   u n i  ch e tg a   to rtib ,  a y tm o q c h i  b o ‘lgan  g ap larin i 
esiga  s o la y o tg a n d ir.  Y o  d o ‘p p isi  t o r   k elib   q o lg a n ,  y o   m e n i 
sh ilm o q c h i,  d eb   o ‘ylardi.
—  M en g a  q a ra n g ,  M irv ali,  h o z ir  jo n in g iz   m e n in g   q o ‘lim - 
d aligini  bilasizm i?
L u q m o n o v n in g  bu gapi  M irvaliga  m alol  keldi.  A xir u k im san , 
O liy sovet d e p u ta ti,  Q a h ra m o n ,  qolaversa  B irin ch in in g  en g  yaqin 
kishisi.  Bu generalchaga m u n aq a gaplashishga kim  huq u q  berdi?
—  N im a ?   —  ded i  M irvali  z a rd a   b ila n .  —  M e n i  q o ‘rq it- 
m oqchim isiz?  O vora b o ‘lasiz!
L u q m o n o v  o ‘rn id an   tu rib  ketdi.  M irvali h a m   tu rd i.  B ir-b irin i 
te p m o q c h i b o ‘lib tu rg an   ikkita x o ‘rozga o ‘xshardi  ular.
—  M enga qara, g o ‘dak!  Seni u ch   m o d d a bilan ayblaym an.  Biri 
k ek ird ag in g d an ,  biri  k in d ig in g d an ,  y a n a   biri  o y o g ‘in g d an   dorga 
osadigan  ayblar. A gar  bittasini aytsam ,  o y o q larim  tagida em aklab 
yurishga h a m   rozi  boNasan.
M irvali  b o ‘sh ash d i.  M o d o m ik i,  u  shu  xil  b a la n d   kelayotgan 
e k a n ,  d e m a k ,  qoMida  rad  qilib  boM m aydigan  d a lilla r b o r.
—  A yting!  —  d e d i  M irvali  sal  y o n   b erib .  —  A ytavering. 
C h o ‘zm ang.
Ikkovi y an a toshga o ‘tirishdi.  L u q m o n o v  k o ‘p  m a h b u sla m in g  
te rg o v id a   q a tn a s h g a n ,  g e n e ra l  fo rm a sin i  k o ‘rg a n d a   q a lt-q a lt 
titra g a n la rn in g   k o bp in i  k o ‘rgan  edi.  A m m o   m an av i,  h e c h   kim ga 
b o ‘yin  b e rm a y m a n ,  d eb   tu rg an   o liftan in g   c h ira n ish la ri  sovun 
k o 'p ig id e k  y o rilib   ketish in i  h a m   bilardi.
—  B irinchining oyog‘iga yiqilib,  iltijo qilgan kam p im in g  o ‘g ‘lini 
tan iy sizm i? A navi  y o ‘q b o ‘lib  ketg an   c h o ‘p o n n i...
—  B ilam an ,  —  d e d i  M irvali.
—  S h u n i  siz  oN dirgansiz!  M a n a   sh u n in g   u c h u n   siz  b o ‘y n in - 
g izd an  osilasiz.
—  T u h m a t  qilyapsiz.  —  M irvali  h e c h   c h o ‘c h im a s d a n ,  u n in g  
k o ‘zlariga tik q arab  aytdi b u  gapni.
—  U   o d d iy   c h o ‘p o n   e m as  edi.  B uni  yaxshi  bilasiz.  U  sizni 
kindigingizdan osadigan gunohingizdan xabardor edi.  U chinchisi — 
o y o g ‘in g izd an   o sad ig an  g u n o h in g iz n i  b ir o z d a n   keyin  a y ta m a n . 
A w al birinchisini hal qilaylik.  —  U  sh u n d ay  deb yon c h o ‘ntagidan
198

q a ttiq   m u q o v a li  d a f ta rc h a   o lib ,  ic h id a n   b ir  s u ra t  c h iq a z d i. 
—  M anavi  o ‘sha c h o ‘p o n   R avshanbekni  oMdirib, o ‘ngirga tashlab 
k etg an in g izd a olin g an   surati.  S h u n d a n  gaplashaylik.  X o ‘sh ,  n im a 
qilam iz?  N im a  qilishim izni  o ‘zingiz ayting.  Siz ay tg an ch a boNadi. 
A gar  kelisholsak.
M irvali o ‘zini o ‘nglab oldi. A w aliga unda rad qilib b o im ay d ig an  
d a lilla r   b o r ,  d e b   o ‘y la b   s a l- p a l  c h o ‘c h ig a n   e d i.  E n d i  u n i 
laq illatm o q ch i b o ‘ldi.
—  M en g a q a ra n g ,  aka.  X o ‘sh ,  sh u n d o q  boMgan,  deylik.  Q a n ­
d o q  q ilsam ,  siz ay tg an   d o rg a b o ‘y n im d a n   o silm ay m an ?
L u q m o n o v   ja v o b   o 'rn ig a   bo sh   barmogM   b ilan   k o ‘rsatk ich  
barm ogM ning u ch in i  b ir-b irig a  ishqab  k o ‘rsatdi.
— Q a n c h a ?   B itta yetadim i?
L u q m o n o v  yan a ovoz c h iq azm ad i.  U c h  barmogM ni  k o ‘rsatdi.
—  Bu k o ‘p ,  — ded i  M irvali.
L uqm onov, siz bilan  kelisholm adik, deb o ‘m id a n  turdi.  Mirvali 
u n in g  kiteli e ta g id an  to rtib  oMqazdi.
—  B o‘pti.  R ozim an.  Lekin hu jjatlam i qoMimga berasiz.
—  R o z im a n ,  —  ded i  L u q m o n o v .
—  E n d i  ik k in c h isin i...  K in d ig im d a n   o sad ig an   g u n o h im n i 
ayting.
L u q m o n o v   d a fta rc h a s in i  o lib ,  yozuvlarni  o ‘q iy   b o sh lad i.
— Sovxozda ellik m ing echki bor, deb hujjatlashtiigansiz. Aslida, 
y etm ish   m in g   ech k i  b o r.  Siz  h a r  yili  ellik  m in g   ech k i  tugMladi, 
d e b   h u jjatlash tirg an siz.  A slida,  y etm ish   m in g   e c h k id a n   yigirm a 
m ingi  ta k a   boMib,  ellik  m in g i  ik k ita d a n   tu g ‘adi.  H a r  yili  b o r 
e c h k ila r  yoniga  yuz  m in g   ech k i  q o ‘shiladi.  Siz  yiliga  ellik  m ing 
echkini to g ‘d a n  oshirib savdoga o'tk azasiz.  H a r bir echkiga arz o n - 
garov  n arx   q o ‘yib,  yigirm a  so ‘m d a n   pullaysiz.  E llik  m in g   ech k i 
yig irm a  s o ‘m d a n   n e c h a   pul  boMadi?  H isobini  o ‘zingiz  bilarsiz? 
Bir m illio n  s o ‘m  boMadi, t o ‘g*rimi?  M en  sizning to n n a -to n n a la b  
sotadigan tivitlaringizni  hisobga k iritm ayapm an.  U n d a n  ham   ikki- 
u c h   y u z  m in g   d a ro m a d in g iz   b o r.  X o ‘sh ,  b u larn i  n im a   qilam iz? 
Y o g u v o h larn i  c h aq iray m i?
M irvali h a r q an d ay  tan g  paytda ham  o 'zin i y o ‘qotm asdi.  Raqibi 
oldida hech q ach o n  past kelm asdi. A m m o bu gal ozroq yon berm asa 
boMmasdi.
—  X o ‘sh ,  n im a  q ilam iz?  —  d ed i  L u q m o n o v .
199

—  N a rx in i  ayting,  —  d e d i  u  asta   taslim   b o ‘lib  k elay o tg an in i 
unga sezdirm ay.
—  Siz  ayting!
M irvali b itta  barmogMni  k o ‘rsatdi.  G e n e ra l,  ensasi q o tg an d ek , 
lablarini  b u rib ,  u c h ta   barm ogM ni,  M irvali  ikkitasini  k o ‘rsatdi. 
G e n e ra l  h a m o n   u c h ta sin i  k o ‘tarib   tu ra rd i.
—  B o 'p ti.  M eni  shilishga  kelgan  ek ansiz.  E n d i  oyogM m dan 
osadigan g u n o h im n i  ayting.
L u q m o n o v  c h a p  c h o ‘n ta g id a n  q a la m  b ilan  ch izilg an   xaritaga 
o ‘xshagan  q o g ‘ozn i  olib,  to sh   ustiga  q o ‘yib,  b u k lan g an  jo y larin i 
b a rm o q la ri  b ilan  tek islag an   boMdi.
—  N im alig in i  bilyapsizm i?
M irvali  bilm adi.
—  Y axshilab qaran g .  M a y d o n to ld a n  b o sh lan g an  yoM.  BuyogM 
q a y o q q a   o lib   b o ra d i?   Q a n i,  y an a  b ir  qarang!  —  M irv ali  b ir 
q arashdayoq bildi.  —  Bu g ‘ordagi p in h o n a  ishratxona yoMi.  Ichida 
n im a la r borligini  aytib be ray m i? V id eo m ag n ito fo n d ag i  len talard a 
k im la r  va  n im a la r  su ratg a  o lin g an in i  h a m   ay t,  d esan g iz  aytib 
beraveram an.
U  sh u n d a y   d eb   to sh   ustiga  b ir  d a sta  su rat  tash lad i.  M irvali 
su ratlam i  b ir-b ir k o ‘ra boshladi.  H a m m a  x o n a la r alo h id a -a lo h id a  
suratga olingan.  V ideodagi b eh ay o  film lar ham  fotoga oMkazilgan.
—  YoM  esin g izd am i  yo  o ‘zim   o b o ra y m i?   —  ded i  L u q m o n o v . 
—  K alit  id o ra d a ,  seyfda  q o lg an   d esan g iz,  m e n   k alitim n i  b erib  
tu rish im   m u m k in .
G e n e ra l c h o ‘n ta g id a n   ikkita  kalit o lib , ja ra n g la tib  to sh   ustiga 
tashladi.
U n in g   dalillarin i  aslo  rad  e tib   boM masdi.
—  B ilam an ,  —  d e d i  M irvali g ‘azab  b ilan .  —  Bu J a y ro n a n in g  
ishi.  QoMimga tusharsan!  K indigigacha tilam an.
—  X o ‘sh ,  b u n i  n im a  q ilam iz?
M irvali  indam adi.  H ali  h a m  g ‘azab oMida qovrilardi.
—  X o ‘sh ,  b u n i  n im a   q ilam iz?  —  d e b   ta k ro rlad i  g en eral.
—  N a rx in i  ayting!  —  d ed i ja h l  bilan  M irvali.
—  Bu  ish  p u l  b ilan   b itm ay d i.
—  BoMmasa,  n im a   b ila n   b itad i?  —  d e d i  M irvali  u n g a  savol 
nazari  b ilan  qarab.
L u q m o n o v   b ir  m u d d a t  te k   qoldi.  K eyin  dedi:
2 0 0

—  S h u  jo y n i  m en g a berasiz.  V assalom .  S h u n d a  oyogN ngizdan 
osilish d an  qutulasiz.
—  B erganim   b ilan   siz  bu jo y la rg a   b o ro lm ay siz.  N e c h a  jo y g a 
sh lag b au m   q o ‘y g a n m a n .  U n d a n   ta sh q a ri,  siz  clga  ta n iq li  o d am  
b o ‘lsangiz.
—  Bu  to m o n id a n   x o tirja m   boM ing.  V e rto ly o tn i  n im a g a  
chiqazgan.
—  S h artin g izg a  rozi  b o ‘lish d an   o ld in   b itta   g ap   s o ‘raym an. 
OchigNni ayling, b u  Jay ro n a degani q a n d o q  balo? S h u n in g  ishim i?
—  G a p n i  kav lash tirm an g .
—  T o   sh u   ju v o n n i  b ir  k e c h a   b a g ‘rim g a  b o sm a s  e k a n m a n , 
oMsam arm o n im   ic h im d a ketadi.
L u q m o n o v   x a n d o n   ta sh la b   kuldi.
—  C h u c h v a ra n i x o m   sa n a m a n g ,  M irvali.  Bu Ja y ro n a   hali  qiz 
bola.  U  h a tto   E ro n d a  Z o h ir sh o h n i  ham   laqillatib  ketgan.  Siz kim  
b o ‘psiz!?
M irv ali,  v o y -b o ‘,  d e b   y u b o rg a n in i  b ilm ay   q o ld i.  G e n e ra l 
o ‘rn id a n  tu rd i.
—  Bu  y e rd a  p u lin g iz  y o ‘q d ir.  M en   kirib,  b iro z  uxlab  olay. 
U n g ach a siz b o rib  o lib  keling.  M e n ,  o d a td a , bug u n g i  ish n i ertaga 
q o ld irm a y m a n .
—  H u jjatlar n im a b o ‘ladi?
—  Siz b era d ig a n in g iz n i be ring,  h u jja tla r o ‘sh a z a h o ti boMadi.
—  Siz  m e n in g   o ‘rn im d a ,  m e n   sizn in g   o ‘m in g iz d a   b o ‘lsam , 
b o ‘yningizga  o lti  y u z  m in g   s o ‘m   y u k lab   q o ‘ysam ,  xuddi  m en g a 
o ‘xshab  in d a m a y  b erav erarm id in g iz?
L u q m o n o v   o rq asig a  q ay td i.  K u tilm ag an   b u   s o ‘ro q q a   b ird a n  
ja v o b  b e ro lm a y  p ich a o ‘ylan ib  turdi.
—  A lb a tta ,  b era rd im .  B ilasizm i,  M irvali,  b u   b ir  q im o rd e k  
g ard k am   ish.  O m a d   b ir  sizga,  b ir  b o sh q ag a  keladi.  O m ad in g  
keldim i, ol, o m a d in g  ketdim i,  ber.  M an a sh u n d a  o ‘g lil bolach a  ish 
boMadi.
—  R a h m a t,  —  d e d i  M irvali.  —  S izd an   x u d d i  s h u n d a y  jav o b  
k u tg an d im .  M en  p u ln i o lib  kelgani  k etd im .
M irvali s h u n d a y  d e b  m a sh in a  to m o n  yurdi.
L uqm onov uning haligi so‘m g‘iga u n ch a e ’tib o rb erm ad i.  S o‘roq 
tag id a  q a n d o q   sir-sin o a t  y o tg an in i  o ‘ylab  k o ‘rm a d i.  X o tirjam  
y otoqqa kirib ketdi.
201

M irvali  h ech  q a c h o n , h e c h  kim ga yem  boMgan  em as.  G en eral 
x a m ird a n   qil  s u g 'u rg a n d e k   qilib  u n d a n   olti  yuz  m in g   o la m a n , 
d eb   ish o n d i.  T o rtish m a g a n ig a ,  sav d o lash m ag an ig a,  aqalli  b iro n  
m a rta  u n d o q  em as,  d eb  e 'tiro z  b ild irm ag an ig a h a y ro n  b o ‘lm adi.
M irvali y o ‘l-y o ‘lakay o ‘ylab b o rard i:
« M en i  sigir qilib so g 'sa  boM averadigan  la q m a  d eb  o ‘y lay ap ti, 
shekilli.  H ali  q a ra b   tu r,  o ‘zin g n i  sh ilib ,  sh ir  y alan g ‘o c h   qilib 
q o ‘yg an im n i  b ilm ay   q o lasan .  L ekin  sen  ab lah   u n c h a -m u n c h a  
g u n o h la rim n i b ilasan.  B ilam an ,  k o ‘p d a n   k u zatasan .  Q a d a m im n i 
san ab   y uribsan.  S en  sh o x id a  y u rsan g ,  m e n   b arg id a  y u rish im n i 
b ilm ay san m i?  Ja y ro n a n i  qoMga  o ld in g m i?   Ish ra tx o n a n in g   kaliti 
qoMingga  q a y d a n   tu sh d i?   U n d a n   faq at  ikki  nusxa  b o r  edi.  Biri 
R asu lb ek d a,  biri  m e n d a  ed i.  U n i o ‘z im iz n in g  u sta x o n a d a  y u n o n  
ustasiga yasatg an m an .  R avshanbekning o ‘lim in i  m enga yo p ish tir- 
m o q c h im isa n .  S h o sh m a ,  u n in g  oMigini  b o ‘y ningga sh u n d a y  osib 
q o ‘yayki,  q a y o q q a  b o rsa n g ,  k o ‘rin ib  tu rsin ...»
Ravshanbek oxirgi m arta dovon ortiga echki haydaganda yigirma 
kun uyiga kelm agan edi.  K un ora tog‘ orqasiga echki haydab, changga 
belanib, so ‘q m o q la rd a  y u rark an ,  uyiga sira borgisi  kelm asdi.  U nga 
xiyonat qilgan Bodom gulni ko‘rishga toqati yo‘q edi. Yigirma kundan 
beri  h ay d ay o tg an  e c h k ila r h iso b d a y o ‘qligini  R av sh an b ek  bilardi. 
A m m o bu to ‘g ‘rida birovga lo m -m o m  deb o g 'iz ochishga q o ‘rqardi. 
U nga sherik b o ‘lib borib kelayotgan  Rasulbek oldi-sotdiga aralashm ay 
c h e td a   tu ra d i.  U  a n a  s h u n a q a ,  qilg an   ish id an   iz  q o ld irm ay d ig an  
usta edi.  U c h  yuz m ing s o 'm n i  ushlab h a m  k o ‘rm adi.  N im a  b o ‘lsa, 
R av sh an b ek   b o ‘lsin,  d e b   o ‘zini  e h tiy o t  qildi.
Ravshanbek so‘nggi o tam i «egasi»ga topshirib kelayotganda ham  
R asulbek  u  bilan  y o n m a -y o n   q a y tm a d i.  U n d a n   ta x m in a n   ikki- 
u c h  y u z m e tr o rq a d a  q o ra la b  kelaverdi.
R avshanbek ch a rc h a g an , b u tu n  vujudi changga belangan,  o td a 
m udrab kelardi. Z am burug‘qoya tagidagi kam arda militsiya kapitani 
uni  kutib tu rg an in i  bilm asdi.  K am ar o g ‘zida  k apitan y o ‘lini to ‘sdi. 
R avshanbek d ovdirab q oldi.  O rq a d a   R asulbek o ‘zini  p an ag a oldi. 
K apitan to ‘p p o n ch a o'qtalib,  Ravshanbekni o td an  tushirdi.  Rasulbek 
b o 'y n id ag i fo to a p p a ra tin i olib,  u z o q d a n  olad ig an   o b ’ektiv q o ‘ydi. 
R avshanbek to  o td an  tushguncha ikki m arta suratga oldi.  K apitan o t 
egaridagi  x u iju n n i  k o ‘rsatib,  n im a d ir d ed i.  R av sh an b ek  o rqasiga 
tisarildi.  K a p ita n   x u rju n n i  e g a rd a n   to rtib   tu sh ird i.  Ich id ag ilarn i 
yerga t o ‘kdi.  P ach k a-p ach k a yuz so ‘m liklar yerga tushdi.  Rasulbek
2 0 2

tin m a y  su ratg a olaverdi.  K ap itan   R av sh an b ek k a  n im a d ir d eb  b a- 
qirdi.  R avshanbek engashib,  p u llam i xuijunga sola boshladi.  S h u n ­
d a   k a p ita n   u n in g  b oshiga g u v alad ek  to sh   b ilan  u rdi.  R avshanbek 
m ukkasi  b ilan  yiqildi.  K a p ita n   pul  t o ‘la x u rju n n i  yelkalab,  u n in g  
jasadiga qaradi.  Keyin oyog‘i bilan surib,  uni pastlikka tepib yubordi. 
A na sh u n d an  keyin kapitan yolg‘iz oyoq y o ‘l bilan jadal yurib ketdi.
R asulbek  b u   v o q ean i  o ‘z  k o ‘zi  b ilan   k o ‘rib g in a  q o lm ay ,  o ‘n 
besh c h o g ‘lik fo to  kadrga  m u h rlab  q o ‘ygandi.
M irvali  q ay tib   k elg an d a  L u q m o n o v   oldiga  p a p iro s  q u tisid ek  
m a g n ito fo n   q o ‘yib,  o ‘zi  yaxshi  k o ‘rad ig an   h o fiz  q o ‘sh iq larin i 
e sh itib  o ‘tirard i.  M irvali y o ‘ta lg a n d a n   keyin  b o sh in i  k o ‘tard i.
—  B o‘ldim i?
—  BoMdi,  ak a,  —  ded i  M irvali.
—  M a sh in a n g iz n i  m e n in g   m a sh in a m g a   y o n m a -y o n   qilib 
q o ‘ying.  0 ‘sh a jo y d a g ap lash am iz.  L u q m o n o v  k ab in ad an  b ir jig ar 
rang  p a p k a  o lib ,  M irvaliga  sa lm o q la b   k o ‘rsatdi.  K eyin  m a sh in a  
y u k x o n asin i  o c h ib   q o ‘ydi.  M irvali  k o ‘ta rib   kelgan  d ip lo m a tn i 
y u k x o n ag a  b e p a rv o   ta sh la d i.  L u q m o n o v   y u k x o n a   q o p q o g ‘ini 
q arsillatib  yopdi.
—  H a m m a sim i?   —  ded i  u.
—  H am m asi.  Ikki  yuz  m in g ,  —  ded i  M irvali.
—  lya!  —  dey a  q o sh lari  k erilib  k etdi g en e ra ln in g .  —  O ltitag a 
g aplashganm iz-ku.
—  U ch ta sin i  avval  olg an in g iz  esin g izd an   c h iq d im i?   X o ti- 
ran g izn in g   m azasi  y o ‘q   e k a n ,  general.
L u q m o n o v  g ‘azab d a n   titra b   ketdi.
—  K im   b ilan   g a p la sh ay o tg an in g n i  u n u tm a!  Q a c h o n   sen d an  
u c h   y u z  m in g  s o ‘m   olg an m an ?!  T u h m a t  q ilm o q ch im isan ?!
Bu g ap d an   M irvali  pinagini  h am  b u zm ad i.  Q aytaga u n i erm ak  
qilib  kula boshladi.
—  K ek ird ag in g d an   o ta m a n !  K im lig im n i  b ilm as ek an san .
—  M eni sen lam an g ,  — ded i h a m o n  sovuqqonlik bilan  M irvali. 
—  Siz b ilan   o fto b d a   q a tiq   y a la m a g a n m an .  B eshigim ni  te b ratg an  
b o ‘lsangiz  h a m  sen lam an g .  D ip lo m a td a  ikki  yuz  m in g  b o r.Q a n i, 
h u ijatlam i  c h o ‘zing.  A na  u n d a n   keyin  savdosini  b itish g an im iz  — 
kekirdagim dan otadigan aybim  to ‘g ‘risida gaplashamiz. A na o ‘shanda 
u c h   y u z  m in g n i  q a c h o n   o lg a n in g iz n i  a y ta m a n .  A g ar  o lg an  
q arzin g izn i  isbot qilib b e ro lm a sa m ,  u c h  yuz  m in g  tayyor.  H o z ir- 
n ing o ‘zida b eram an .  K elishdikm i?
2 0 3

L u q m o n o v   u n in g  sh artlarig a  no ilo j  k o ‘ndi.
—  G u g u rl b o rm i?  — d eb  so ‘radi  L u q m o n o v .
M irvali  m a sh in a d a n  g u g u rt oldi.
—  M e n  sizga b ittalab  u z a ta v e ram a n , siz yondiraverasiz.
L uqm onov to ‘rt sahifali qog‘o z uzatdi.  S o‘nggi to ‘rtinchi sahifa
tagini  y irtib   o lib   qoldi.
—  Bu  keyingi  t o ‘rt  yil  ic h id a   d o v o n d a n   o sh irilg an   e c h k ila r 
h aq id a.  K im ga, q a n c h a d a n  so tg an in g iz a n iq  k o ‘rsatilgan.
Mirvali shoshib, qog‘ozga ko‘z yugurtira boshladi. U nda  Rasulbek 
b ilan   R a v sh a n b e k la r  o lib  o ‘tg a n   e c h k ila r  so n i,  k u n   va  oylari 
an iq   k o ‘rsatilg an  edi.
—  B uni  k im la r  y o zg an i  m a n a   b u   yerda.  B uni  o ‘zim   kuydi- 
ram an.  — S h u n d ay  deya boya yirtib olib qolgan b ir burda q o g ‘ozni 
k o ‘rsatdi.  —  K im   yo zg an in i  bilish in g iz sh a rt  em as.
Mirvali gugurt chaqib qog‘ozlam i tutdi. Y arm i yonguncha ushlab 
tu rd i-d a ,  keyin  tash lad i.
L u q m o n o v   m a sh in k a d a   yozilgan  e k sp ertiza  xulo sasin i  unga 
uzatdi.
—  Bu  c h o ‘p o n   b o la n in g  o ‘lim i  t o ‘g ‘risida.  R av sh an b ek   ism li 
c h o ‘p o n   e k a n in i  ta sd iq la g a n .  Y o n d irasizm i  yo  esd alik k a  o lib  
q o la s iz m i,  ix tiy o r  siz d a .  M a n a v ila r  sizn i  R a v sh a n b e k   b ila n  
Z a m b u ru g ‘q o y a  tagidagi  k a m a rd a   g ap lash ib   tu rg a n   p ay tin g izn i 
k o ‘ig an  ikki guvohning k o ‘rsatm asi.  Bular tojik ch o 'p o n la ri.  X otir­
ja m  b o ‘ling,  b u  h u jjatlard an   nusxa  k o ‘ch irilm ag an .  K o ‘ryapsizm i, 
registratsiya  h a m  q ilin m a g a n ,  raq am   h a m  q o ‘y ilm agan.  Bir o ‘qib 
c h iq in g -d a ,  k uydirib  tashlang.  E k sp ertiza  xulosasini  k u y d irm a - 
d in g iz-k u .
—  E sd alik k a o lib q o lm o q c h im a n ,  —  d e d i x o tiija m   M irvali.
L u q m o n o v   e n d i  M irv a li  e s a n k ira b   q o la d i,  o ‘z in i  u n in g
o y o q lari  ostiga  ta sh la b   y o lv o rad i,  d e b   o ‘ylagan  ed i.  A jab,  aksi 
boMyapti.  D ovdiram ayapti h am .  Q o ‘yib bersa, h a tto  u n d a n  baland 
kelm oqchi.  N im asiga ishonyapti?
L uqm onov  p ap k ad an  sahifalari  i p   bilan chatilgan daftarch an i 
oldi.
—  B u la r  u stin g iz d a n   tu sh g a n   a n o n im   x atlar.  H a m m a sin i 
o q ib a ts iz   q o ld irg a n m a n .  B iro n ta si  d a f la r d a n   o ‘tk a z ilm a g a n . 
K o n te y n e rla rd a   Sibirga  j o ‘n atila d ig a n   q u ru q   m eva  o ‘rniga  tivit 
jo y lag an in g iz...
2 0 4

L u q m o n o v   b ir  d a m   g ap irish d a n   t o ‘xtadi.  K o ‘zlarin i  qisib, 
M irvaliga,  e n d i  q alay san ,  dey a tiija y ib  tu ra rd i.
—  M a n a   sh u   xatni  ishga  solib  y u b o rsam ,  bilasizm i,  n im a  
boMardi?  S o ‘zsiz otuvga h u k m  qilinardingiz.  Bu xat bo sh q a birov- 
n in g   q o ‘liga  tu sh sa ,  y o ru g 1  d u n y o d a   b ir  m in u t  h a m   tu ro lm a s- 
dingiz.  B unaqa jin o y atn i davlat kechirm aydi.
M irvali  u n in g  bu gaplariga parvo qilm adi.
—  S h u n a q a   d eb  o ‘ylaysizm i? V o y -b o ‘,  q o ‘rqitib yub o rd in g iz-
ku!
M irvali q o g ‘o z la m i g ‘ijim lab,  yerga q o ‘ydi, g ugurt ch aq d i.  T o 
yonib tu g ag u n ch a q arab  turdi.
—  M a n a ,  e n d i  tam o m !  X o tirjam   uxlashingiz  m u m k in .  Bu 
n a rsa la m i faqat tu sh in g izd a  k o 'rasiz,  — ded i general.
— A n o n im   y o z g a n la r y a n a   bo sh   k o ‘ta rm ay d im i?
G e n e ra l  p ic h in g  qildi:
—  Boshi o m o n  b o ‘lsa k o ‘ta ra d i-d a .
—  J a y ro n a n in g   b oshi  o m o n -k u ?
—  U n d a n   x o tiijam  boMing.  Y aqin  o ra d a   uni  b iro n   m a m la k a t- 
dagi  elc h ix o n a g a   ta ijim o n   qilib  y u b o ram iz.  X o 'sh ,  en d i  q a rz d a n  
gaplashaylik.  Q a c h o n   q a rz d o r b o ‘lib q o lg an  e k a n m a n ?
T a n ta n a   qilish,  ezg‘ilash  n avbati  en d i  M irvaliga  kelgandi.  U 
k ostu m in in g  yon ch m tagidan b ir konvert chiqazdi.  U ni o chm ay, 
q o ‘lid a o ‘y n a b  tu rib  g ap  boshladi:
—  M ashinadagi d ip lo m a tn i olib,  ichidagi  p u ln i sanab  ko'ring. 
K o ‘c h a d a n   to p sa n g   h a m   san ab   o l,  d eg an   g ap   bor.
L u q m o n o v   m a sh in a  y u k x o n asid an  d ip lo m a t  olib to sh   ustiga 
q o ‘ydi,  o c h ib ,  p u lla m i  san ay   b o sh lad i.  T o ‘p p a - to ‘g bri  ikki  yuz 
m in g  s o ‘m   ch iq d i.
—  E n d i  m anavi  k o n v ertn i  oching!  —  ded i  M irvali  b u y ru q  
ohan g id a.
L u q m o n o v  k o n v ertn i  o lib o c h d i.  Ic h id a n  b e sh ta su rat  chiqdi. 
G e n e ra ln in g   qoN lari  d ir-d ir  titra y   b o sh lad i.  K o ‘zo y n ag in i  olib 
a rtm o q c h i  boN di,  y o n in i  izlab  d a s tro ‘m o l  to p o lm a d i.
—  0 ‘zingizni q o ‘lga oling, g en eral,  — d ed i  soxta  m e h rib o n lik  
b ila n   M irvali.
L u q m o n o v   qoMidagi  su ra tla rd a   R av sh an b ek n in g   o ‘lim i,  m i­
litsiya k a p ita n in in g  pu llarn i olay o tg an i,  x urjunni o rq alab  k etayot- 
gan i ju d a  an iq  aks etg an  edi.
2 0 5

R asu lb ek   p ro fessio n al  fo to g ra f  e k a n lig in i  y a n a   b ir  m a rta  
n am o y ish   qilg an   edi.
—  X o ‘sh,  q alay?  Q ay n in g izn i  tan iy ap sizm i?
—  S en provokatorsan!
—  S e n la m a n g ,  d e g a n d im -k u   sizga.  A g ar  bu  isb o tla r  h am  
sizni q an o atlan tirm asa, yan a u n d a n   h am  z o ‘rini o ‘rtaga q o ‘yam an. 
Yoningizdagi  m agnitofoningizni oling.  Bitta antiqa lenta bor, q o ‘yib 
eshitasiz.
L u q m o n o v   u n g a  yeb q o ‘y g udek b o ‘lib  q a ra b  tu ra rd i.  M irvali 
sh im in in g  c h o ‘ntagidagi  m ag n ito fo n   kassetasini  olib,  oldiga ta s h ­
ladi.
—  Q a y n in g izn in g   o v o zin i  eshiting.
L u q m o n o v  kassetani  m ag n ito fo n g a q o ‘ydi.
...  R av sh an b ek n in g  oM im idan o ‘n  besh  k u n la r o ‘tib ,  L u q m o - 
novning qaynisi, militsiya kapitani toqqa o ‘rtoqlari bilan ovga keladi. 
M irvali  xuddi  sh u n d a y   q u lay   fursatni  k u tib   y u rard i.  U  L u q m o - 
n o v n in g   q ay n isin i  tu sh lik k a  ta k lif qiladi.  O v q at  u stid a  R asulbek 
o lg a n   s u r a tla r n i  o ld ig a   q o ‘y a d i.  A g a r  b o ‘lg a n   v o q e a n i  o ‘z 
o g ‘zi  b ilan   aytib  b e rm a sa ,  h o z iro q   o rg a n d a n   o d a m   c h a q irib , 
q a m a tish in i,  ishini  trib u n a lg a   o sh irish in i  a y tad i.  O z ro q   ichib 
d ovdirab qolgan  k apitan h a m m a  gapni aytib beradi.  M irvali  uning 
gaplarini  m agnitofon  lentasiga tushirib oladi.  K ap itan  o ‘sh an d a bu 
ishni  p o c h c h a m n in g   to p sh irig ‘i  b ilan   q ilg a n m a n ,  u  bilib  q o ‘y, 
senga  q o 'lim d a n   pul  b e rm a y m a n ,  m e n   y o ‘l  k o ‘rsa ta m a n ,  o ‘zin g  
pul  to p a sa n ,  d eg an in i  ay tad i.  X u rju n d ag i  u ch   yuz  m in g   s o ‘m n i 
oborib,  L uqm onovga berganini b o ‘yniga oladi.  0 ‘sha g ap lar m ana 
shu len tag a yozilib qolgan.
L u q m o n o v  
o v o z  yozilg an   le n ta n i  e s h ita r  e k a n ,  q o sh lari 
c h im irild i,  k o ‘zlari  a la n g -ja la n g   b o ‘lib  ketdi.
— X o‘sh,  qalay? — dedi  M irvali  istehzo bilan.  —  Bu to g ‘lam ing 
chum olisidan tortib ch u m ch u g ‘igacha sanog‘li.  Bitta begona kapalak 
u c h ib   kelsa  h a m   b ilam iz.  Birov  kelib,  o d a m   oMdirib,  p u lin i  olib 
k e ta d i-y u   bilm aym izm i?!
L u q m o n o v   in d a m a d i.  U n g a  yeb  y u b o rg u d ek  b o ‘lib  b ir q a ra b  
q o ‘ydi.
—  C h o ‘p o n n in g   x u rju n id a n   olgan  u c h   yuz  m in g n i  b e rish in - 
giz shait.  Bu pul b o ‘yningizda osilib yotgan qarz.  Sen o d am  o ‘ldir- 
g a n s a n ,  sh u   g u n o h in g   u c h u n   u c h   y u z   m in g   b e r a s a n ,  d e b  
sav d o lash g an   edingiz.  E n d i  sh u   fak tn i  o 'z in g iz g a   so ta m a n .  Y ana
2 0 6

uch   y u z  m in g  b o ‘yningizga  tu sh a d i.  O lti y u z  m in g  toMaysiz.  Ikki 
yuz  m in g   s o ‘m n i  qoyil  qilib  olgan  ed in g iz.  —  U   sh u n d a y   deb 
to sh   ustidagi d ip lo m a tn i  o lib ,  o ‘z m a sh in asin in g  o ld   o ‘rin d ig ‘iga 
tashladi.  —  Bu pul sizniki edi.  Endi  m eniki b o ‘ldi, deb hisoblaym an. 
0 ‘zingiz,  bugungi  ishni ertaga q o ld irm ay m an ,  deb aytgan edingiz. 
Ik k o v im iz  b ir  xil  e k a n m iz .  M en   h a m   erta g a   q o ld irm a y m a n . 
Y oningizda olti yuz m ing borm i? T oshkentga borib olib kelasizm i? 
S h u n d a y   qila  q o ling.  M en   sizga  o ‘xshagan  x u d b in   em a sm a n . 
R aq ib im g a  ish o n a m a n .  M anavi  su ra tla rn i  h a m ,  kassetani  ham  
a w a l qoMingizga berib q o ‘yib,  keyin  h aq im n i o lam an .  BuyogMdan 
k o ‘ng lim   t o lq.  S u ra tla rn in g   n eg ativ i,  m a g n it  le n ta sin in g   asli 
ish o n c h li jo y d a.
L uqm onovdagi a w a lg i g ‘uru r, g ‘o ‘dayish,  o ‘ziga ish o n ch  alla- 
q a c h o n  g ‘oyib boM gandi.  U  en d i  ta m o m a n  taslim   boMib,  a fto d a - 
hol  b ir alp o z d a   b o sh in i  egib  o ‘tirard i.
B u tu n   respublika  m ilistiyasini  o y o q q a  tu rg ‘izad ig an ,  y o m o n  
k o ‘rgan  o d a m id a n   ayovsiz  q aso s  o la d ig a n   gen eral  en d i  n o c h o r 
b ir a h v o ld a  edi.
—  M u n d o q  qilaylik,  — d e d i  M irvali.  —  Siz T o sh k e n tg a  borib 
ovora b o ‘lib yurm ang. Yaxshisi,  B ulung‘urga boring. Axir,  h a m m a  
to p g a n -tu tg a n in g iz  b efa rz an d   xolan g iz q o ‘lid a-k u .  S h u n d a y  qila 
qo ling.  H a m   y aq in ,  h a m   naq d .  S h o fy o rin g iz  shu  y erd a  garovga 
qoladi.  Sizni  m en in g  sh o fy o rim   ikkita a d ’y u ta n tim  b ilan  oboradi. 
Pulni  shofyorim ga b erib ,  o ‘zingiz qay tib   kelm asangiz  h a m   m ayli. 
M ash in a n g iz  pul  k elg a n d a n   keyin  ketadi.
L u q m o n o v n in g   ran g id a  rang q o lm ad i.  Q oshlari  b ir k o ‘tarilib, 
b ir  tu sh a rd i.
—  H a y ro n   b o ‘lyap siz-a?  P u lim n i  q ay erd a  saq lash im n i  bu 
q a y o q d an  biladi,  d eb  o ‘ylayapsiz.  0 ‘lm ang.  Siz b u tu n   respublika- 
ning sirini  bilasiz.  M en   sizn in g  siringizni  b ilam an .
O d am larg a zu g ‘u m   qilib y ashagan,  q a n c h a la b   kishilarga ja b ru  
sitam   o ‘tk azg an   bu  z o ‘rav o n ,  en d i  b ir sovxoz  d irek to rig a  o ‘yin - 
c h o q   boMib o ‘tirip ti.
—  S h o fy o rim   m a sh in a n i  sam o ly o t qilib u c h irib  o b o rad i.  Q irq 
m in u td a   B u lu n g ‘urga  yetasizlar.  Q irq   m in u td a   q ay tib   kelasizlar. 
X o lan g izd an   p u ln i  sa n a b   olishga  b ir  so at  k etsin.  Ja m i  b ir  yuz 
q irq  m in u t.  Y a’ni  ikki  soatu yigirm a  m in u t vaqt  ketadi.  Sizga besh 
so a t  m u h la t b e ra m a n .  Siz qay tib   k elm asan g iz  h a m   m ayli.
2 0 7

L u q m o n o v  kalovlab,  ovsarlarga o ‘xshab,  n im a  boM ayotganini 
b ilm ay ,  an g ray ib   q a ra b   tu ra rd i.
M irvali  uni yan a avrashga tushdi.
—  M enga q aran g , g en eral, shu arzim agan olti y u z m ing  so ‘m 
u c h u n   b ir-b irim iz   b ilan   s e n -m e n g a   b o rib   o ‘tirm ay lik .  0 ‘zingiz 
bilasiz,  m en   b ir d ev o n a  fe 'l o d a m m a n .  Siz u c h u n   shu arz im a g a n  
p u ld an   kechib yu b o rish im   h a m   m um kin.  A m m o  atigi  b ir k ungina 
«g‘alaba»  n a sh ’asini  su rm o q c h im a n .  K eling,  d iq q at boMmang.  Bu 
pul sizniki edi, endi  m eniki b o ‘ldi.  Ertaga yana o ‘zingizniki boMadi. 
M en   saxiy  o d a m m a n .  H a  d eb   p u ln i  o ‘ylayverm aylik.  U zo q   y o ‘l 
yurasiz. J a ’far qovurdoq qilgan.  H ozir ikkovim iz suv b o ‘yiga tushib 
p icha xashaklanib olam iz. YoMga q u w a t b o ‘ladi.
L u q m o n o v d a   M irvali  p u ld a n   k ech ad ig an g a o ‘x shaydi,  d eg an  
ilinj  p ay d o   b o ‘ldi.
Ikkovi  suv b o ‘yid a yaxshilab q o rin  t o ‘yg‘izib olishdi.
—  O ziq lik  o t  h o rim a s,  d ey d ilar,  e n d i  B u lu n g ‘urg a b o rsan g iz 
b o ‘ladi.
—  M ash in an g g a  b e n z in n i  k o ‘p ro q   quyib  o l,  —  ded i  M irvali 
shofyoriga.
L u q m o n o v   d a rm o n siz   su d ralib ,  ic h id a   J a ’fa r  b ilan   N asim  
p o lv o n   o ‘tirg an   m a sh in a   old ig a  keldi.  B o r-y o ‘g ‘ini  sh ilib   olgan 
M irvaliga  nafrat bilan qaradi.
—  Sen  o d a m   em as,  q a sh q ir  ekansan!
— T o ‘g ‘ri aytasiz,  —  dedi  M irvali.  —  Ik k ovim izning tuprogM - 
m iz  b ir jo y d a n   o lingan.
«Volga»  yeldek u ch ib   ketdi.  O rq asid an  q a rab  qolgan  M irvali:
—  S h o ‘ring  q u rsin ,  —  d ey a  kulib  q o ‘ydi...
*  
*  
*
YigNlish  ahli  le y te n a n tn in g   h ik o y asid an   h ay ro n u   lol  b o ‘lib 
q o ld i.  H a m m a n in g  gapi  b ir jo y d a n   ch iq d i.
—  L u q m o n o v g a  te z d a   e h tiy o t  ch o rasi  k o ‘rish  k erak,  —  ded i 
yig‘ilishni  b o sh q aray o tg an   O qsoqol.  — 0 ‘rtoq  p ro k u ro r,  sh u n d ay  
qilsak q o n u n iy  b o ‘ladim i?
—  M en sanksiya b eram an.  Shu bugunoq qam oqqa olinadi.  U ni 
en d i o ch iq d a qoldirib b o ‘lm aydi.
S h u   b ilan   z o ‘ravon  L u q m o n o v n in g  taq d iri  hal  boMgan  edi.
20 8

XIX
M irvali n o t in c h  edi.  B ugun  u suyangan to g ‘larn in g  biri  quladi 
—  L u q m o n o v   x iz m a t  v a z ifa sin i  s u iis te ’m o l  q ilg a n i  h a m d a  
p o ra x o ‘rligi  u c h u n   ish d a n  o lin d i,s h u  k u n iy o q   u n i  q a m o q q a  olish 
to ‘g ‘risida sanksiya berildi.
P o ra olganligi  isbot qilin g an  o d a m n in g  ahvoli  n im a boMishini 
M irvali yaxshi biladi.  L u q m o n o v  tiliga  pishiq o d a m m id i?   Boshiga 
q ilich   kelg an d a  h a m   su k u t saqlay o lad im i?
K ech a g in a   M irvali  o ‘zi  t o ‘g ‘risida  tu sh g a n   h u jjatlarn i  u n d a n  
sotib olgan,  k o ‘zi o ld id a yondirgan edi.  Bir bob o y  h u k u m at tilidan 
s h u n d a y   d e g a n   ed i:  « Y iq q a n d a n   q o ‘rq m a ,  y e g a n d a n   q o ‘rq. 
Y iq q a n in i  o la m iz ,  y e g a n in i  o lo lm ay m iz» .  A m m o   L u q m o n o v  
y em ag an , y iq q an  edi.  O ldirishi  aniq.
O d a m   b o la sin in g   ishi  b ir  y u rish m a sa ,  k e tm a -k e t  y u rish m as 
e k a n .  M irvali  L u q m o n o v   b ilan   so ‘nggi  m a rta   u c h ra sh g a n d a   u, 
x o tiijam  boMing,  u stingizdan  m anavi xatlarni y o zg an lar bu yoru g ‘ 
ja h o n d a  tirik  y u rm ay d i,  d eg an d i.  L u q m o n o v  v a ’d a sin i bajarishga 
u lg u rm ad i.  M irv alin in g   raqiblari ja z o siz   q oldi.  U la r  k im la r edi? 
Bu  b ir  L u q m o n o v g ag in a  m a 'lu m .  U la rn in g   y a n a   b o sh   k o ‘ta r- 
m asligiga e n d i  kim   kafil  boMadi?
M irv a lin in g   d a r d i- d u n y o s i  q o r o n g ‘u  b o ‘lib  y u rg a n   sh u  
k u n la rd a ,  sa ra to n d a   c h a q m o q   c h a q q a n d e k ,  y a n a   b ir  v o q ea  u n i 
ta m o m a n  gan g itib  q o 'y d i.
U  telev izo r o rqali b eriladigan  k o ‘rsatuvlarni  u n c h a  xush lam as 
edi.  H am m asi o ‘zim  bilgan gaplar,  deb o ‘ylardi. A m m o  «Vremya» 
in fo rm a tsio n   p ro g ra m m a sin i  a lb a tta   k o ‘rardi.  M a m la k a tn in g  b ir 
k u n lik  siyosiy  h ayoti  sh u   e sh ittirish d a   aks e tad i.  M irvali  q ay erd a 
b o ‘lsa  h a m   —  to g ‘u  to sh la rd a   y u rg an   p a y tla rid a   h a m   c h o 'p o n la r  
o ‘toviga kirib,  «V rem ya»ni  k o ‘rardi.
Bugun u to g 'd a  xum orbosdiga ov qildi. Aksiga olib na bir qush, 
na b ir quy o n  ura oldi.  Bekorga o ‘q sa rf qilib b oqqa qaytib keldi-yu, 
y e c h in m a y   k arav o tg a  o ‘zin i  tash lad i.  U y q u   k elm ad i.  K o ‘ziga 
L u q m o n o v  k o ‘rinaverdi.  U   y o q q a ag ‘darild i,  bu  yoqqa ag ‘d arild i, 
oxiri  ta ja n g  b o ‘lib  o ‘rn id a n   tu rd i.
Y o z  k u n la ri  u z u n ,  k e c h   k irish i  q iy in .  U   s o a tig a   q a ra b , 
tele v iz o r  tu g m a sin i  b o sd i.  «V rem ya»  b o sh la n d i.  A n a  sh u n d a n  
k eyin...
14—   S .  A h m a d .   J i m j i t l i k
2 0 9

M irvali  u c h u n   d a h sh a tli  v o q ea y u z b erdi.  X u d d i  yong in asid a 
b o m b a  p o rtlag an d ek  g a ran g  b o ‘lib qoldi.  D ik to r q iz  p axtachilikni 
riv o jlan tirish d a en g  yuqori  k o ‘rsatk ich larg a erish g an lik lari  u c h u n  
0 ‘zb ek isto n   S S R d an   p a lo n c h i  va  p a lo n c h ila rg a   ik kinchi  m a rta  
S o tsialistik   M e h n a t  Q a h ra m o n i  u n v o n i  b erish   t o ‘g brisida  SSSR  
O liy  Soveti  P re z id iu m in in g   F a rm o n in i  o ‘q ib   e sh ittird i.  E k ran d a 
«olisni  k o ‘zIagan»  m c x a n iz a to r ayol  su rati  p ay d o   b o ‘ldi.  M irvali 
sh u  d aq iq alard a m u tla q o   nafas h a m  o lm ag an d ir.
M irv alin in g   raqibi,  h a m m a  vaq t yoMiga  t o ‘g ‘a n o q  boM adigan 
rais k o ‘rindi.  M irvali  u ch in ch i o d a m n in g  n o m i ch iq ish in i k utardi. 
Bu odam   M irvalining o ‘zi b o ‘lishi kerak edi.  U n in g  nom i chiqm adi. 
S u rati  h a m   k o 'r in m a d i.  H a m m a m iz   u c h u n   h u rm a tli  o ta x o n , 
ilg arilari  M irv ali  b ila n   k o 'r is h g a n d a ,  u n in g   « O ltin   Y u ld u z»  
taq ilg an   k o ‘kragiga  b a rm o g ‘ini te k k izib  turib:  sh u   b itta  jo y  b o ‘sh 
tu rsin ,  y u ld u z n i  ik k ita  q ila m iz ,  d c rd i.  M irv ali  ik k in c h i  «O ltin  
Yulduz»ga olib boradigan so ‘q m o q la m in g  an ch asid an  o m o n -e so n  
o ‘tg a n   e d i. 
Bu  s o ‘q m o q la r d a   q a n c h a   x a v f - x a ta r ,  q a n c h a  
t o ‘q n ash u v larg a d u c h   keldi.  Bu  so ‘q m o q la rd a  q a n c h a  q u rb o n la r 
q o lg an .  Ik k in c h i  «yulduz»  s o ‘q m o q la ri  b o rsa   k e lm as,  q ay tish  
g u m o n   s o ‘q m o q la r  ed i.
S h u   to p d a   M irv alin in g   v u ju d id a   v ah sh iy   b ir  k u c h   g ‘alay o n  
q ila rd i.  K im n id ir  o tib   tash la g isi,  k im n id ir  q o ‘llari  o g ‘rig u n c h a  
d o ‘pp o slag isi,  n im a la rg a d ir o ‘t q o ‘yib  yu b o rg isi  k elard i.  M irvali 
y eru   k o ‘kka  sig ‘m asdi.  B aqirgisi,  y ugurgisi,  b o s h in i  d ev o rla rg a  
urgisi  k elard i.  U m r  b o ‘yi  a y tg a n in i  q ild irg a n ,  b ir  o g ‘iz  s o ‘ziga 
o ‘ n la b   o d a m l a r   b a b - b a r a v a r   la b b a y   d e b   t u r g a n ,  e r t a l a b  
uyg‘o n g a n d a   k ek sad ir,  y o s h d ir salo m g a  k e la d ig a n ,  suv d e g a n d a  
d a ry o n i b o sh lab   k elad ig an lar o ld id a  b e b u rd  boNib q o lav erad im i? 
M irvalining u m rid a b irin c h i  m a rta  sh u n d a y  ta n g  ahvolga tushishi 
ed i.  D e m a k ,  d u n y o d a   u n d a n   h a m   q u d ra tli,  z o ‘r  o d a m la r  b o r 
ekan.  Bittasi o tax o n n in g  q ilo ‘tm a s d o ‘sti, bittasi  «olisni k o ‘zlagan» 
an av u ...
M irvali b o g ‘d a dam  o lay o tg an d a tiq etgan tovush eshitilm asdi. 
M e h m o n x o n a g a  b iro v   k irm a sd i  h a m ,  c h iq m a sd i  h a m .  B og‘dagi 
d a s ty o rla r o y o q  u c h id a   y u rish a r,  sh iv irlab  g a p la sh ish a rd i.
U  k ec h a la ri  yolgMz  y o tish d an   q o ‘rq ard i.  T u n la ri  b iro n  joyga 
b o rad ig an  b o ‘lsa,  m ash in a d a  o yog‘ining tagiga q irq m a  q o ‘sh o g ‘iz 
m iltiq  ta sh la b  q o ‘y ardi.  U x la y o tg an d a te z -te z  c h o ‘ch ib  uyg‘o n ib
2 1 0

k etardi-da, shoshib yostiq tagiga q o ‘ygan pistoletini ushlab k o ‘rardi. 
N a z a rid a   k im la rd ir  u n i  t a ’q ib   q ilay o tg an g a,  d a ra x tla r  p an asid a 
k im lard ir u n i  nish o n g a o lib  tu rg an g a o ‘xshayverardi.
U n in g   n o tin c h   u x la sh i,  k e c h a la ri  d o v d ira b   o ‘rn id a n   tu rib  
ketib,  q o ‘lida pistolet bilan d eraza oldiga kelib tash q arin i kuzatishi 
bejiz em asdi.  O blast  p ro k u ro ri,  m ilitsiya organlari  n ech a  m artalab 
uni  q a m o q q a  olishga c h o g ‘lanishdi.  H a r gal orderga  im zo chekib, 
en d i  q o ‘lga  o la m iz ,  d e b   tu rg a n la rid a ,  a lb a tta ,  Ittifo q n in g   eng 
m o ‘ta b a r g a z e ta larid a n   b irid a u  t o ‘g ‘rida  —  «ajoyib tash k ilo tch i»  
M irvali  t o ‘g ‘risid a  b ir  sahifa  m a q o la   b o silard i.  P ro k u ro r  h a m , 
m ilitsiya organlari h a m  d o g ‘da qolaverardilar.
Q o n u n  organlari bu ishlam i yashirin tayyorlashardi.  U n i q o ‘lga 
o lib ,  jin o y a tin i  b o ‘yniga  q o ‘yib,  keyin  y u q o rig a  x a b ar  q ilish n i 
m o ‘ljallashardi.
O b la st  p ro k u ro ri  q a m o q q a  o lish   t o ‘g ‘risid a  k e c h a si  o rd e rg a  
im z o   c h e k a rd i.  T e rg o v c h ila r,  m a s h in is tk a la r,  se k re ta rla r,  h a tto  
k a b in e tn i  y ig ‘is h tira d ig a n   fa rro s h   h a m   k e tib   b o ‘lg a n d a n   k ey in  
o rd e rg a   im z o   c h e k a rd i.  O p e ra tiv  g r u p p a n i  t o ‘p la b ,  e rta la b   u n i 
q o ‘lga olish t o ‘g ‘risida o ‘ta   m axfiy b ir sh a ro itd a  to p sh iriq  b erardi.
Bu  x a b a r  o ‘sh a   z a h o tiy o q   M irv a lin in g   q u lo g ‘iga  y e ta rd i. 
T o s h k e n t  yoMiga  t o ‘rt  y engil  m a s h in a  j o ‘n a tib ,  p a n a  jo y la rd a  
p usib tu rish n i  to p sh irard i.  0 ‘zi to n g  sah arlab  sovxoz m ash in asid a 
d o v o n   o rq a li  S a m a r q a n d ,  J iz z a x   o ra la b   y o ‘lga  c h iq a rd i.  U 
o rq a s id a n   m ilitsiy a   m a s h in a s i  k u z a tib   k e la y o tg a n in i  b ila rd i. 
K e sk in   q a y rilis h la rd a   to s h la r   p a n a s id a   p u sib   tu rg a n   b o s h q a  
m a sh in a g a  o ‘tib   o lg a n in i  m ilitsiy a  x o d im la ri  b ilm a y  q o la rd ila r. 
U la r   a w a lg i  m a s h in a   o rq a s id a n   q u v ib   k e ta v e ra rd ila r.  Y etib  
o lg an larid a ad ash g an lik larin i bilib,  M irvali  alm ash tirg an  m ash in a 
iziga tu sh ish ard i.  U   esa to  T o sh k e n tg a  y etg u n ch a yan a u c h ta  m a ­
s h in a   a lm a s h tiris h g a   u lg u ra rd i.  K a tta   id o ra   o s to n a s id a n   o ‘tish i 
b ilan   q u d asig a  ro ‘b a r o ‘  k e lard i.  Q u d asi  k a tta   a k a n in g  o ‘ng q o ‘li 
ed i.  A n a   s h u n d a n   k e y in   M irv a lin i  b e z o v ta   q ilg a n   m a s a la   o ‘z- 
o ‘z id a n   tin c h ib   k e ta rd i.
M irvali  sovxozga  q ay tib   kelib,  o b last  p ro k u ro rin i  te le fo n d a  
«S alom   b e rd ik ,  aka»,  d e b   e rm a k   q ilard i.  L ek in   M irvali  u la r  b ir 
kun suiqasd uyushtirishlari  m um kin, d eb  kechalari bezovta yotardi.
T elefon zarb  b ilan  jiringladi. A bdulaziz M irvaliga,  n im a  qilay, 
n im a d eb  ja v o b  beray , d eg an d ek  qaradi.
211

—  Avval  k im lig in i  b il-c h i,  k ey in   sh u n g a   q a ra b   m u o m a la  
q ilasan ,  —  ded i  M irvali.
A bdulaziz tru b k an i k o ‘tarib,  kim  b ila n d ir o d o b  bilan gaplashdi. 
K eyin,  h o z ir  o ‘zlariga  tru b k a n i  b e ra m a n ,  dedi.
—  Q u d a  bu v a,  sizni s o ‘rayaptilar.
H ali  ham  u n c h a  o ‘ziga kelm agan,  bosh o g ‘rig‘i qilishdan o ‘zini 
tiyib o ‘tirgan M irvali gandiraklab borib, telefonga javob qildi.  U n in g  
sa lo m -a lik d a n   keyin  ay tg an  gap i  sh u   boMdi:
—  E ndi  k echirasiz-da,  quda.  K echa p ich a b eodobchilik boNdi. 
0 ‘zim dan o ‘tganini o ‘zim  bilam an.  Itd an  b a tta r x o r b o l i b  k etd im - 
ku!
—  M enga qaran g ,  qu d a.  B irovdan gin a qilishga asosingiz y o ‘q. 
A yb  o ‘zin g izd a,  u stin g izd an   tu sh g a n   x a tlarn i  o ‘qisangiz,  te p a  
so ch in g iz tik  b o ‘lib  k etard i. AygMrlik  h a m   evi b ila n -d a ,  togM arni, 
u m u m a n , b irlash m an i  nas bostirib yuboribsiz.  N o m u sid an  ayrilib, 
erg a  te g o lm ay   y urgan  q iz larn in g   o n a la ri  yigMab  yozgan  x atlarn i 
o 'q is a n g iz ,  h a tto   o 'z in g iz d a n   o ‘z in g iz   jir k a n ib   k e ta rd in g iz . 
K a tta m iz n i  s a l- p a l  y u m s h a tg a n d e k   b o 'l d i m .  B u g u n   q o ‘sh 
q a h ra m o n n in g   uyiga  tab rik lag an i  u z o q -y a q in d a n   k elg an lar  k o ‘p 
b o ‘ladi.  U larga ranjiganingizni sezdirm ang.  A kaga g in ax o n lik  qila 
k o ‘rm ang.  U stin g izd an  tushgan  o ‘sha x atlarn in g  h a m m asin i o ‘q i- 
g an.  C h a p a q a y  ja h li  c h iq ib   tu rib d i.  K o ‘p ch ilik   o ld id a   s h a rm a n - 
d an g izn i  c h iq a rish i  m u m k in .  Sizga  o ‘rgatgulik  e m a s,  buyogMni 
o ‘zingiz ep lash tirasiz...
M irvali b ir o g ‘iz ham  g ap irm ad i.  H a m m a  gapni q u d a n in g  o ‘zi 
aytdi.
Shu  g ap la rd a n  Tceyin  M irvali  q o ‘sh  q a h ra m o n n i  tab rik lash g a 
borm asa bo'lm aydi.  H am m a unga qaraydi. «Yulduz» ololm ay qolgan 
z o ‘ra v o n n in g   ic h id a   n im a la r  b o 'la y o tg a n   e k a n ,  d eb   u n i  k u zatib  
o ‘tirish ad i.  M irvali  o ‘zini  h e c h   g ap   b o ‘lm a g a n d e k   tu tish i  kerak. 
A lb atta,  b u   q iy in   ish.  A m m o   M irvali  b u   m a salad a artist  edi.  0 ‘z 
rolini o ‘zi a ’lo d arajad a ijro eta olardi.
«L uqm onovning shunday nozik paytda qam alishi  ishning beliga 
te p d i» ,  d eb  o ‘ylardi  M irvali.  B ir h iso b d a  u n in g  ta x m in la ri t o ‘g ‘ri 
edi.  U   o ‘ziga q arash li  kishilar to ‘g ‘risida yozilgan xatlarni  poytaxt 
to m o n g a  o ‘tk azm asd i.  R aqiblarini yoMdan olib ta sh la m o q c h i edi. 
U lg u ro lm ad i.  E n d i  shikoyat xatlari  po y tax t to m o n  d a ry o d ek  o q ib  
ketyapti.
2 1 2

M irv a li  s h u   p a y tg a c h a   ra q ib   d e b   ta x m in   q ilib   y u rg a n  
h am q ish lo q la rin in g  t a ’zirin i  b erish n i  diliga tu g ib  q o 'y d i.
Q o ‘sh  q a h ra m o n n i  ikkinchi  «Y ulduz»  b ilan  tab rik lash   u ch u n  
b o rish i  kerak.  0 ‘ziga  q o lsa,  aslo  b o rm a sd i.  U n in g   rizqini  yulib 
ketgan  bu ay y o m i  k o ‘rarga k o ‘zi  y o 'q  edi.  E ndi  b o rm ay   ilojsiz...
N im a   qilsin?  Q u ru q d a n -q u ru q   b o rav ersin m i?  H a r  kim   o 'z  
o b ro ‘siga  y arasha  ish  tu tish i  kerak.  G ila m   o b o rsa,  ch o l  nazariga 
ilm aydi.  M a g n ito fo n   o b o ray   d esa,  ch o l  o d a m   u n i  n im a   qiladi? 
T illa so atm i?  U   h a m  boMmaydi.  A rzim agan  narsa.  S h u n d ay  narsa 
o b o rsin k i,  ra h b a rn in g  qulogMga  y etsin.  Y aqin  o d a m la rim n i  ham  
q a d rla y a p ti,  d esin .  E gasini  siylasang,  itiga  suyak  ta sh la ,  d eb   b e- 
koiga aytishm agan.
Ikkinchi «Yulduz»ga a w a l o ch g an  so 'q m o q lam i o ‘t bosdi.  Endi 
yangi so 'q m o q lar ochish kerak. Q o 'sh  q ah ram o n  —  «kattam iz»ning 
e n g   y aq in   kishisi.  U  n im a   desa,  sh u n i  qiladi.  S o 'q m o q n i  uning 
o sto n a sid a n   b o sh lash   kerak.  S h u n d a   y o ‘l  u n i  t o 'p p a - to 'g 'r i  q o ‘- 
shaloq «Yulduz»ga oboradi.
M irvali  o ‘y la b -o ‘ylab,  a n c h a g in a   m u sh k u l,  a m m o   ep lasa 
b o ‘ladigan  b ir  y o ‘l  to p d i...
M irv alin in g  buyrugN  d eb   E ralin i  o ti  b ilan   c h a q irib   kelishdi.
E rali,  q a n d a y d ir  m aro sim   b o 'ls a   k erak ,  M irv alin in g   m an a 
sh u n a q a   o tla rim iz ,  m a n a   sh u n a q a   c h a v a n d o z larim iz   b o r,  deb 
m aq tan g isi  kelgan  b o 'ls a   k erak,  d eb   o 'y la g a n d i.  S h u n in g   u c h u n  
k o ‘ksiga  h a m m a   o rd e n -m e d a lla rin i  ta q ib ,  b o sh id a   yangi  gilam  
d o ‘p p i,  egniga o h o rli o la c h a  to ‘n  kiyib kelgan  edi.
L ekin  Q o ra   B axm al  n e g a d ir  o 'y n o q la m a s ,  b o sh in i  xo m u sh  
egganicha b itta-b itta bosib kelardi.  C havandozlar, ot sezgir jonivor, 
o ‘zini  n im a d ir ku tay o tg an in i bilib tu ra d i,  deyishadi.  O t x o 'rsin sa, 
fa lo k a t  y u z   b e ra d i,  b a h rid a n   o ‘tish   k e ra k ,  d e y ish a rd i.  B a ’zi 
c h a v a n d o z la r so ‘yib  y u b o rish ad i.
Q o ra   B axm al  x o ‘rsingani  y o 'q .  F a q a t  u  x o m u sh .  Q a n d a y d ir 
k o ‘ngilsiz h odisani sezib turganga o 'x sh a rd i.  O tin in g  bu  h o latid an  
E ralin in g   ru h i  tu sh d i.
M irv ali  m a sh in a g a  s u y a n ib ,  q o ‘lidagi  n o v d a n i  p ic h o q  b ila n  
k e rtib ,  o ‘y o ‘ylab   tu ra rd i.  E rali  u n g a  y a q in   k elib ,  o td a n   tu sh d i. 
U   b ila n   ikki  q o ‘llab   k o ‘ris h m o q c h i  b o ‘ld i.  Bu  n im a   q ilg a n i?  
C h a v a n d o z n i  p is a n d   q ilm a g a n im i  yo  k allasi  n ih o y a td a  jid d iy  
b i r   g a p   b ila n   b a n d l i g i d a n m i ?   E r a l i n i n g   k o ‘n g li  o ‘k s id i.
2 1 3

D a v ra la rd a   b iro v g a  g a p   b e rm a y ,  o ‘z  t a ’b iri  b ila n   a y tg a n d a , 
b o sh id a g i  d o ‘p p isi  tu s h ib   k e tsa ,  p u l  b e rib   b iro v g a   o ld ira d ig a n  
yakkakift ch a v a n d o z g a  sh u n a q a   m u o m a la  q ila d im i?   B olasi tengi 
g o 'd a k  sh u   ish n i  q ila d im i?
Erali  o ‘ziga  yetgulik  m a g ‘ru r  edi.  B ir  k o lngli  u n in g   qoMini 
silta b   ta s h la b ,  s h a rtta   o rq a sig a   o ‘g irilib ,  o tg a   q a m c h i  b o sib  
k e tv o rsam m ik an ,  d eb  o ‘yladi  h a m .  S h ay to n g a  hay b erd i.  «B ir sir 
b o rd irk i,  M irvali  b u n a q a   m u o m a la   qilyapti.  Q a n i,  k o ‘ra y -c h i, 
buy o g ‘i q a n a q a  k o ‘c h a rk in » ,  d eb  o ‘yladi  Erali.
—  K eldingizm i?  —  d e d i  M irvali  u n in g   fe ’li  ay n ib   tu rg a n in i 
sezib.  —  Biz  b ilan   b iro n   piy o la  c h o y   ichishga  h a z a r  qilm assiz, 
chavandoz.
«Bu  q a n d o q   g ap   b o ‘ldi?  G ‘a la ti-k u » ,  d e b   d ilid a n   o ‘tkazdi 
Erali.
—  G a p  b u n d o q ,  ch a v a n d o z .  S izni  h u rm a t  q ilish im n i  bilasiz. 
Q ayerga  b o rsam   sizni  p ro p a g a n d a   q ila m a n .  P en siy an g izn i  ham  
o rag a  tu sh ib   h a m m a n ik id a n   b a la n d   qilib  b e rg a n m a n .  T o m o r- 
qangizni  sovxoz tra k to rid a  h ay d atib  b e ry ap m an .  Q an d o q k i  m ajlis 
b o ‘lsa frontovik, deb prezidium ga chiqazam an.  Edgorlik ochilishida 
sizni el ta n isin ,  k a tta la r nazariga tushsin,  d eb  atay in  o tla r parad in i 
tash k il q ild im .  S h u larn i bilasizm i?
—  B ilam an ,  b ila m a n ,  a k an g   aylansin.
—  M e n ,  b ilm aysiz,  d eb   y urgan  e d im .  R a h m a t,  bilarkansiz. 
N e c h a  yoshga kirdingiz, oqsoqol?
—  B ir  k am   e tm ish g a,  —  d e d i  E rali  h a y ro n   b o ‘lib.
— Y oshingiz ham   ketib qopti.  Y igitlarga o ‘xshab jikillab yurish 
en d i yarash m ay d i.  Y oshingizga yarashiqli  ish  qiling.  E n d i  b o 'ld i, 
o td a n  lu sh in g ,  o q soqol.
—  H ali k o ^ k a rig a  yaraym iz,  ukaginam .  U n c h a -m u n c h a  yigitga 
b elim izn i  b erib   q o ‘y m ay m iz,  —  d ed i  Erali  yerga  q arab .  —  A gar 
x o ‘p   desang  sh u  jo y d a ,  h o z im in g   o ‘zid a  b ir  b e llash m ay m izm i?
—  U n aq a qu ru q  gapni q o ‘ying.  BoMadigan gapdan gaplashaylik. 
Bola boMib sizdan b iro n   narsa so ‘rag an m an m i?
— Y o‘q.  H am m a narsasi but, to ‘kis, badastir odam san.  M endan 
n im an iy am   so ‘rarding?!
—  B o rd i-y u ,  s o ‘rasam ,  y o ‘q   d e m a y   b erasizm i?
Erali  o ‘ylan ib  q o ld i.
2 1 4

—  B eram an .  J o n im n i  so lrasan g ,  ol.  U y im n i  so ‘rasan g ,  ol. 
F a q a t  belim d ag i  p ic h o g ‘im n i,  n ik o h im d ag i  x o tin im n i,  m in g an  
o tim n i  s o ‘ram a.  Q o lg an   n im a m   b o ‘lsa,  bari  —  seniki.
M irvali  u n in g   s o ‘nggi  so ‘zid a n   keyin  a y ta r  gap in i  y o ‘q o td i. 
E n d i o ch iq c h a sig a  g ap lash ish  p ayti  keld i,  d eb  o ‘yladi.
—  B o rd i-y u ,  sh u   m in g an   o tin g izn i  so ‘rasam -ch i?!
E rali  b o sh in i sa ra k -sa rak  qildi.
— O d a m  bolasi o ‘z farzan d in i birovga b erad im i? T o ‘g ‘ri,  k o ‘p 
b o la lila r b a ’z a n  b efarzan d larg a  rah m i  k elg an id an ,  shu g ‘arib n in g  
x o n ad o n ig a h a m  g o ‘d ak  ovozi kelsin, deb beradi. Jo n id a n  sug‘urib 
beradi. A m m o  yakka farzandlilar oMaqolsa bunga ko‘nm aydi.  Q ora 
B axm al  m en in g  bittayi b itta  farzandim .  B unaqa gapni  b ir aytding, 
ikkinchi o g ‘zingga olm a.
—  B o rd i-y u ,  m a jb u r  q ilsa m -c h i?
Erali  isteh zo   b ilan  kuldi.
—  G itle r tirilib   kelg an d a  h a m   o lo lm ay d i.
—  E ,  G itle rn i  q o ‘ying!  U  y o ‘q  b o ‘lib  ketg an   narsa. 
M en 
m ajb u r q ilam an .
—  U n d a ,  — ded i  Erali g ‘azab bilan,  — o 'rta g a  p ich o q  tushadi.
K o ‘ch an in g  narigi betida u ch  yigit b o ‘layotgan voqeani  kuzatib
tu rard i.  B u lar  M irv alin in g  yigitlari edi.  U la r d ire k to m in g  so ‘ziga 
k irm ag an ,  h a r  xil  «ig‘vo»  g ap   ta rq a ta d ig a n la rn i  u n in g   b u y in g 4i 
b ilan   to g 4  o ralarig a  o b o rib   kaltak lab ,  c h a la   o 4lik  qilib  tash lab  
k elishardi.  U la rn in g   biri  N a sim   p o lv o n ,  biri  J a ’far,  biri  ish to n  
p olvon  laqabli  R ajab  polvon.
M irvali  o 4rn id a n   tu rib ,  b o sh   egib  o 'tirg a n   E ralin in g   tepasiga 
keldi.
—  P ichog4ingiz yoningizda tu ra  tursin.  B odring archib yeyishga 
kerak b o 4ladi.  Siz hali  m ening sovunim ga kir yuvm absiz.  M en bitta 
g a p ira m a n .  Ik k ita  g ap irish g a  m ajb u r  qilm an g .  Y o ru g 4  d u n y o n i 
ko'zingizga zim isto n  qilib q o ‘yam an.
M irv a li  s h u n d a y   d e y a   tu r ib ,  k o 4c h a n in g   n a rig i  b e tid a g i 
y ig itlard an   biri  —  N a sim   p o lv o n g a  im o   qilib  q o 4ydi.  U c h   yigit 
un in g  q o 4lini qayirib  M irvaliga qaratdi.  Erali  ingrab yubordi.  Q arib 
k u c h d a n   q o lg an   b u   o d a m   u c h   d av an g irg a  b as  kelo lm asd i.  Erali 
J a ’farga g ‘azab bilan qichqirdi:
—  N o m a rd !  B ir  g a d o d e k   n o c h o r  b o la   eding.  O ta n g n i  o 4ligi 
uyda y o tg an d a q o 4s h n im a -q o 4shni  izg4ib,  q a rz  so 4rab yurganding.
215

S h u n d a o tan g n i  m e n  o ‘zim   k o ‘m gandim .  M a’rakalarida kadboni* 
b o ‘lib xizm atini  qilganm an.  B or b u d -sh u d im n i sarflaganm an.  H oy, 
N a sim ,  senga  n im a b o 'ld i?   K im ga  ityaloqlik  q ily ap san ?  D ad an g  
o n an g g a  u y la n g an d a  h ech   k im   o ‘g ‘riga  m iy o n a  rav**  b o ‘lishga 
u n a m a g a n .  M en   o ‘sh a n d a   m iy o n a  rav  b o ‘lg an m an .  Q oM im ni 
q ay irm a,  n om ard!
C hinorga bog‘lab q o ‘yilgan Q ora  Baxm al bezovtalanib,  Eraliga 
q a ra b   ta lp in d i.  O y o g ‘i  b ila n   y e r  tim d a la b   tu p ro q n i  o rq a g a   o ta  
b o sh la d i.
—  O bor!  — d e d i  M irvali  a m iro n a .  — Y o ‘qo t  k o 'z im d a n !
U ch   yigit  k u c h   b ilan   E ralin i  su d ra b   k etd i.  M irvali  ularga
qichqirdi:
—  U   y o q q a em as,  m an av i yoqqa!
XX
M irvalining *Volga»si T e m u r d arv o zasid an   o ‘tg a c h ,  S an g z o r 
soyini  y o q alab   b o ra rd i.  U   tezlik n i  p asaytirdi.  U n in g   o rq a sid a n  
kelayotgan yuk mashinasi bortida boshiga dasturxon yopib, b o ‘ynidan 
ta n g ‘ib q o ‘yilgan  Q ora  B axm alni  N asim   polvon b ilan J a ’far q o ‘sh 
jilo v d a  ikki  to m o n d a n   to rtib  ushlab kelishardi.
YoMga ch iq ish ay o tg an d a  k o ‘p n i  k o ‘rgan,  k o ‘p  teg irm o n lard an  
b u tu n   c h iq q a n   N a sim ,  o tn in g   k o 'z in i  bogMab  q o ‘yish  k erak, 
yoMni ko‘rsa qaytib keladi, deb aytgan edi.  S h u n d a M irvali yelkasiga 
q o q ib ,  «Y ashavor,  eski o ‘g ‘risan -d a, b ilasan,  — deg an d i. —  Biring 
o t o 'g 'risi, biring h o ‘kiz o ‘g ‘risisan. N asim , dadangga teng keladigan 
o ‘g ‘ri boMmagan. A zim  o ‘g ‘ri desa,  S am arq an d d an   D ushanbegacha 
h a m m a   ta n ird i.  H ozirgi  o ‘g ‘rilar  h am   o ‘g ‘rim i?  Z o ‘r   o ‘g ‘rilar 
o ‘tib  ketgan».
M irvalining b u  g a p larid an   ikkovlari  h a m  g ‘u ru rla n ib  ketdilar.
M akritlik N izom  polvon desa ham m a tanirdi.  U  U igutda boMgan 
katta b ir kurash d a nom ardlik q iladi-yu,  n azard an  qoladi.  M akritda 
bosh  koMarib  y u ro lm ay ,  D en o v g a  k o 'c h ib   ketdi.  U  y e rd a   h ech  
kim  u n i kurashga to rtm a d i,  to ‘rt oy o ‘tib yan a bosh egib,  M akritga
*