Qayta ishlangan nashri t o s h k e n t

Y U L D U Z   S O ‘Q M O Q L A R I
B e lin g d a g i  p i c h o g ‘in g n i ,  m in g a n  
o tin g n i,  n ik o h in g d ag i  x o tin in g n i  birovga 
is h o n m a ,  b o la m ...
XIV
^Tolibjon  u m rin in g   b u y o g ‘ini  shu  togM arda,  bolaligi  qolgan 
qishloqda yashab o ‘tkazishga qaror qildi.  U jah o n n i kezdi. D engizlar, 
togMar, sa h ro lar oshdi.  S h o h o n a  m e h m o n x o n alard a yashab k o ‘rdi. 
L ek in   s h u   k ic h k in a g in a ,  a z im   togM ar  p in jig a   su q ilg a n   o n a  
qishlogM dek  q a d rd o n   jo y n i  k o ‘rm a d i.  S hu  y e r  m e n in g   s o ‘nggi 
b e k a tim ,  d ed i.  K uyovi  h o v li  etagiga  p o y d e v o r q o ‘yib,  buyogMga 
chogM  k e lm a g a n id a n m i,  qoMi  te g m a g a n id a m n i,  ta sh la b   q o ‘ygan 
u yni  b itk a z m o q c h i  boMdi.  B ugun  ikki  h a fta d irk i,  u  jiy a n la rin i 
yoniga olib, guvala dum alattiradi.
Bu q ishloq o d a m la rin in g  ajib yaxshi o d atlari bor.  Birov im orat 
b o sh lasa,  q o ‘n i- q o ‘sh n ila r  yalpi  h a sh arg a  ch iq ish a d i.  H a r  kuni 
bitta q o ‘shni o sh -o v q atn i  b o ‘yniga oladi.
T o lib jo n n in g   im o ratg a  u n n a g a n id a n   x a b a r to p g a n   q o ‘sh n ila r 
a rra y u   p o y te sh a la rin i  koM arib  k e la v e rish d i.  Biri  x o d a la rn in g  
p o ‘stlogMni shiladi.  Biri  p o y tesh a b ilan  to ‘sin  ch o p ad i.
K u n  yoyilishi b ilan T o lib jo n  onasini o 'r ik  tagidagi chorp o y ag a 
oM qazib  q o ‘y a d i.  K a m p ir  T o lib jo n n in g   e n d i  h e c h   q a y o q q a  
ketm aslig id an ,  shu  q u ra y o tg a n  u y im izd a  ikkim iz y ash ay m iz,  deb 
aytg an id an   n ih o y atd a xursand.  U  ich id a, b o la m -a ,  m en  buyogMga 
q a n c h a   y a s h a rd im ,  se n in g   b o s h in g n i  ikki  q ilsa m ,  sh u   u y d a 
k o ‘p aysang,  d e y a p m a n -d a ,  d erd i.  A m m o   T o lib jo n   u y la n m o q c h i 
em as,  u m r ketdi.  E ndigi  to p ilg an   h a m ro h n i  y arim  yoMda tash lab , 
b a x tiq a ro   qilib  k etish   n o m a rd lik ,  d e b   o ‘ylardi.
D a rd n in g  kelishi oson,  ketishi qiyin.  U  d o k to rlarn in g  gaplariga 
quloq solm agan edi. T o g 1  havosi, toza suv tarang tortilgan asablarini 
asta q o ‘yib y u b o ra y o tg a n in i o ‘zi  ham   seza b o sh lag an   edi.  S h u   uy 
b itsa ,  T o s h k e n td a g i  u y im n i  to p sh irib ,  k o ‘c h -k o T o n im n i  o lib 
k e la rd im ,  d eb   o ‘ylardi.  Q ish lo q   soveti  raisin in g   k a b in eti  y o n id a
10—   S.  A h m a d .   J i m j i t l i k
1 4 5

kattagina xona bor ekan.  K itoblarim ni sh u jo y g a olib kelsam, qishloq 
b o lalari  b a h ra m a n d   b o ‘larm id i...
T olibjon yaqin 
0
‘ttiz  yildan beri  kitob yig‘ardi.  0 ‘g ‘lim  voyaga 
y etg an d a o ‘qiydi,  d eb   n iyat  q ilgandi.  S alkam   yig irm a  m in g   kitob 
kim sasiz  uyda c h a n g  b o sib ,  sarg‘ayib y otibdi.  S h u larn i  q ish lo q q a 
sovg‘a qilam an. Yaxshigina kutubxona boMadi.
U n in g   dilida  n iy atlari  k o ‘p  edi.  E ndigi  q o lg an   u m rin i  o n a  
qishlogM ning b olalariga  bagM shlam oqchi.  U larn i  o ‘qitib ,  o la m n i 
ta n itm o q c h i.  Bu qishloq bolalari  u c h u n  b ird a n -b ir ideal —  Shtirlis 
b ilan   Raj  K ap u r,  xolos.  B olalarni  kitobga  o ‘rgatish  kerak.  T oki 
u la r  ish ch i  k u ch i  boMib  e m a s,  o n g li,  k a tta  ja m iy a tn in g   b ilag ‘on 
a ’zolari  boMib yetishsinlar.  U larn in g  hozirgi  tu rish -tu rm u sh i faqat 
jism o n iy  m e h n a td a n  b o sh q ag a yaram ay d ig an   qilib q o ‘yadi.
K u n la rn in g   b irid a   T o lib jo n   d o ‘sti  M irv a lid a n :  « 0 ‘rto q , 
b o la la rn in g  o ‘qishi  c h a to q -k u ,  o ‘q itu v ch ilarin g   h a m   h e c h   b aloni 
bilm ay d i,  u larin g   na  g az e ta   o 'q iy d i,  n a  k ito b ,  u la r  tarbiyalagan 
b o la la r  k im   b o T ib   yetish ad i?»   d e b   so ‘rag a n d a ,  M irvali  x an d o n  
tash lab   kulgan  edi.
—  N im a ,  o 'q ib   p ro fe s s o r  b oM arm idi?  Y o z is h -c h iz is h n i, 
o 'q is h n i  bilsa  boM di-da.  U n d a n   y u q o risin i  bilsa,  ketib  q o lad i. 
In s titu td a  o 'q iy m a n ,  d e b   sh ah arg a  ta lp in ib   q o lad i.  B itta  o ‘qigan 
se n m i,  k etib  q o ld in g -k u .  B oshingga  tashvish  tu sh m a sa ,  qay tib  
kelm asding.  B ular  h a m   sh u n a q a -d a .  M en g a  ishchi  k erak,  olim  
em as,  ishchi.  Ilmi boMsa, to g ‘d a echki boqadim i?  M a’lum oti boMsa, 
poda ketidan changga belanib yurib, bo'yniga ko‘za osib xonadonlar 
oldidan  «oshhalol» deb chaqirib yuradim i?  Ilm i boMsa,  tili chiqadi. 
A gar m en g a qolsa,  to g ‘  oralaridagi  q ish lo q lard a o 'r ta   m aktablarni 
y o p ib ,  boshlangM ch  m a k ta b   qilib  q o ‘yard im .  Savodi  boM masa, 
katta boM ganda a n o n im  y o zo lm ay d i,  bildingm i?! Afsuski,  b u n aq a 
q ilo lm a y m a n -d a ,  z a m o n   koM arm aydi.
Bu gaplam i yurt otasi, davlat m iqyosida ish yuritadigan  M irvali 
aytayotganiga T olibjon  ish o n m ag an d i.  Q iziqchilik qily ap tim i,  uni 
la q illaty ap tim i,  yo  k o ‘nglidagi  g ap n i  ay ty a p tim i,  b ilo lm ag an d i.
M irvali  h e c h   k im d a n   h ay iq m ay d i.  Istagan  ishini  qilaveradi. 
U ,  h u k u m a t  bu  togM am i  m en g a  b erg an ,  d eb   o ‘ylayapti.  Y o ‘qsa, 
b u n c h a lik  zolim   boMib ketm asdi.
K am pir so‘rida oMiigancha ustalam i gapga soladi.  U lam i ko‘rmasa 
h a m   o v o zid an   tan iy d i.
146

—  H oy,  sen  E g a m b erd im isan ?  N e v a ra -ch e v a ra la rin g   tin c h - 
o m o n   yuri p tim i?   Q izin g   k ep q o lg an d i.  K etd im i  yo  o ‘tiri p tim i? 
J o ‘n atv o r,  qiz degan  ch iq ib   ketgan uyiga begona b o ‘ladi.
—  K etg an ,  k e tg a n ,  e n a ,  —  deydi  E g am berdi.
—  B inoyi  b o ‘pti.  E ndi  kelsa,  k iritm a .  C h iq q a n   qiz  chigM riq- 
d a n   t a s h q a r i d a ,  s h u   g a p n i  b ila s a n m i?   X o tin in g   r a h m a tli 
h alim d ak k in a,  parish talik k in a edi.  U y lan m ad in g m i?
— Y o sh im   h a m   k etib q oldi.  U y at b o 'la r.
— U n aq a dem a,  D unyo shu.  Ketgan ketdi.  Endi qaytib kelmaydi. 
Y o tarin g  b o r,  tu ra  ring bor.  Y an a o ‘zin g  b ilasan,  b o sh in g  bolishga 
yetganda peshonangga bitta urib q o lm agin, dey m an -d a.
K a m p ir  d o lc h in   c h o y in i  h o ‘p la b ,  u z o q   tin   o la d i.  Y an a 
ustalarning gangur-gungur gaplariga quloq soladi.  G apga aralashgisi 
keladi.  O kzini tu ta d i.  Oxiri  boMmaydi.
— G ‘up ro m id d in .  H oy,  G ‘uprom iddin!  Ilgarilari kirib,  Ь1фа8- 
y arim p as gaplashib o ‘tirib ch iq ib  ketarding.  N ega daraging y o ‘q?
O ltm ish  yoshlardagi jik k ak  ch o l teshasining sopini belb o g 'id an  
o ‘tkazib,  so 1 riga keladi.  O m o n atg in a o ‘tirib,  k am p ird an  h ol-ahvol 
so ‘ragan  b o ‘ladi.
—  K a m p ir  e n a ,  x o tin   u c h - to ‘rt  k u n   ol  k e td im ,  o l  q o ld im , 
d e b   q o ‘rq itd i.  S hu n g a  a n d a rm o n   b o ‘lib  k iro lm ad im .  D o lc h in  
c h o y in g izn in g  x u m o ri  tu tib  tu ra d i.  Q a n i,  b itta  quying.
K am p ir c h o y  q u y ib  u zatad i.  N e c h a  m a rta la b  ay tg an  gaplarini 
yan a boshlaydi.  G ‘u p ro m id d in   k o ‘ngli  u c h u n  b u  g ap lam i b irinchi 
m a rta  esh ita y o tg a n d e k ,  h a -y a ,  s h u n a q a m i-y a ,  d e b  o ‘tirav erad i.
—  Baraka topkur, xotining kichkinaligida ju d a  jikildoq edi.  Bitta 
gap  aytg an g a o ‘n ta n i q o ‘n dirardi.
G ‘u p ro m id d in   b o sh in i  silk itib -silk itib   kuladi.
—  E ,  en asi  tu s h m a g u r-a ,  bizzi  x o tin   y oshligida  b ir  gapga 
o ‘nni q o ‘ndirsa,  qariganda o ‘ttizn i q o ‘ndiradi.  U nga bitta gap aytu 
o rq an g g a  q a ra m a y   qoch!  —  B ay -b ay -b ay ,  —  deydi  k a m p ir,  — 
h aliyam   q o lm a p ti-d a ,  shu  o d a ti  oM magur.  H ay  m ayli,  u m rid a n  
b arak a to p sin .  Ish q ilib ,  x u d o  senga t o ‘zim  bersin.  C h id a y sa n -d a , 
chidam ay qayoqqa ham  borarding. Shuncha nevara-chevara, evara...
— Q alam pirdek zahar gaplariga o ‘iganib qolgan ekanm an.  Kasai 
boMganda q o ‘rqib ketdim .  Ikki  k u n  tild an   ham  q o ld id a, boyaqish, 
qargM shlarim   ijobat  boM dimi,  d e b   o ‘zim n i  o ‘zim   k o yidim .  Ja 
jo n im d a n   qM kazvorganda,  tilin g   kesilsin,  d ev o rg an   p ay tlarim
147

b o ‘lgandi. Tavba qildim ,  xudoyim , tavba qildim , deb nola qivordim . 
X ayriyat,  tili  c h iq d i.  H o z ir b in o y id e k   m en i  q a rg ‘ab   yotibdi.
—  O tan g n i  o n a sin i  eslay san m i?  M o m o n g n i  ay ty a p m a n .
—  H a ,  b ila m a n .  E slaym an.  E las-elas  esla y m a n ,  ju d a   q arib  
qolgan edilar.
—  H a ,  b alli,  —  d ey d i  k a m p ir.  —  0 ‘sh a  m o m o n g n i  b o b o n g  
M ak ritd a n  o p q o c h ib  kelgandi.  H u sn  d eg an in g  oy d esan g  o y ,  kun 
desang kun edi.  Soch deganing yerga tegardi.  Q ishloq qizlari tom ga 
chiqib, qaldirg‘o ch d ek  tizilib olib, uni to m o sh a qilishardi.  R ahm atli 
tirik boMganda yuz oMtizdan oshardi. X udoning qudrati bilan bolalari 
o ‘ziga o ‘xsham adi.  O tasiga o ‘xshagan q anshari  past boMishdi.
—  E n a jo n ,  e n d i  b o ray ,  ish  q o lm asin .
G ‘u p ro m id d in   sh u n d a y   d e b   o 'r n id a n   tu rd i.  K a m p ir  o ‘tirib - 
o ‘tirib ,  y an a  zerik d i.  K im   b ila n d ir gaplashgisi,  k im g ad ir  yigMlib 
q o lg an  g a p larin i  aytgisi  keldi.  O xiri  c h id a m a y  o v o z berdi:
—  D o lim b o -e,  n im a qilyapsan, bitta choy ichib ket.  Poyteshada 
tik tu rg an ch a b o lo r chopaverib,  hassaga o 'x sh a b  ketgandirsan.  Kela 
qol!
A trofdagi  u sta la r D o lim b o y g a q a ra b   iljayishdi:
—  B or,  b o ra   q o l,  o c h e re tin g  keldi.
D o lim b o y   p o y te sh a n i  q alin   p a y rax alar  ustiga  e h tiy o t  qilib 
q o 'y ib ,  s o ‘riga  kelib o ‘tirdi.
K a m p ir  c h o y n a k   tag id a  q o lg a n in i  silqib  q u y d i.  D o lim b o y g a 
uzatdi.  K eyin, T o lib -e , c h o y  o p k e, dedi.  N im a d a n  g ap  boshlashni 
b ilm ay ,  b ir  o z  tu rd i.  N ih o y a t,  g ap in i  to p d i.
— D olim boy,  kichkina q u d an g n i  m elisa d eb  eshitdim .  Rostm i? 
M elisalik  h a m   yaxshi  h u n a r.  Y o n id a   t o ‘p p o n c h a si  boMsa,  y an a 
n im a  kerak.  K elin in g   m o ‘m in -q o b ilg in a m i yo  m elisani  q iz im a n , 
d eb  q ay n o n asin i  to k ch ag a c h iq azib  q o ly yaptim i?
— Y o‘g ‘-e,  — ded i usta  D olim .  —  Bu qiz q u d a  ayaning oldingi 
erid an .  D adasi sartaro sh  boMgan.  Q u d ach ilik n i o ‘sh a b ilan qildik. 
D a ro m a d i yaxshi.  B u tu n   ray o n d a  u n d a n  b o sh q a  s u n n a t q iladigan 
sa rta ro sh  y o ‘q.  T o p ish i  yaxshi.
—  U n d o q  boMsa,  d u ru st.  B e sh -o ‘n y ildan  b u y o n   to g ‘d a  o ‘g ‘il 
bola ko‘p  tugMlyapti.  Bu h a m  boMsa qudangni  rizqi-da.  Senga xudo 
b e rib  q o p ti.  H o z ir o ‘tirib   h iso b lasam ,  m an i  h iso b im d a  san   b u  yil 
o ltm ish  ikkiga kirarkansan.  Kelasi yili  payg‘a m b a r yoshiga kirasan. 
M ovlud o ‘q itasanm i?
148

—  Y o ‘g ‘- e ,  —  d e d i  u s ta   D o lim ,  —  z a m o n   k o ‘ta rm a y d i. 
Y oshligim da kom so m o l b o ‘lgan ek a n m a n , esim d an  chiqib ketibdi. 
G a p   teg ad i,  en ajo n .
K a m p ir  lab larin i  b u rd i.
—  H e c h  b o ‘lm asa,  K iyiksovdi en a m g a  b iro n   n im a ata.
H a sh a rc h ila r  D o lim b o y n i  ch aq irish d i:
—  H o ,  u sta buva,  q arab  qoldik-ku!
O sto n a d a   m u n k a y ib   o ‘tirgan  c h o l  y o n b o sh ig a  q o lyib  olgan 
p a c h o q   p a q ird a n   q iy s h iq -q in g ‘ir  m ix la rn i  o lib ,  b o lg ‘a  b ila n  
to ‘g ‘rilardi.  U  q o rin  solganidan m unkayib o ‘tirishga qiynalardi.  U , 
k a m p ir m en i h a m  ch a q irib  q o la rm ik a n , jin d a k k in a  b e lim n i yozib 
o la rd im ,  d e g an   o ‘y  b ila n   te z -te z   o v o z  c h iq a rib   q o ‘yardi:  «H oy 
b o lalar,  ch o y g a  q a ra n g la r,  pay rax a  o ld id a   g u g u rt  o ‘yn a m a n g la r, 
oyoq ostidagi guvalalarni ch etg a olib q o ‘yinglar».
K a m p ir  u n i  o v o z id a n   ta n im a d i.  Bu  kim   b o ‘ldi  e k a n ,  deb 
o ‘yladi.  O xiri c h o l  c h id a m a y  ketdi:
—  K a m p ir  e n a ,  sh u n c h a   ovoz  b e ra m a n ,  n eg a  m en i  c h a q ir- 
m aysiz?
K a m p ir ovoz kelg an  to m o n g a  q arad i.
—  K im san? T a n im a y ro q  tu rib m a n .  O vozing  n o tan ish .
—  A xir,  m e n   R azzo q   b u q a c h im a n -k u .
—  O vozing o ‘x sh am ay d i-k u ?
R azzo q  b u q a c h i  o ‘rniga b o sh q a  birov jav o b  qildi:
— Ichaverib ovozi shunaqa bo ‘lib qolgan. K echasi uyga kelganda 
b o la la ri  o v o z id a n   ta n im a y ,  avval  d e v o r  n a h r a s id a n   q a ra b , 
dad asilig in i  bilib ,  keyin  eshik  o c h ish a d i.
—  V oy,  o m o n   b o ‘lgur-e!  0 ‘z in g a m   ara q   o ‘lg u rn i  suvdek 
icharding-da, shu ichishingga vohligina o ‘lib ketarsan,  deb o ‘ylagan 
ed im .  X ay riy at, jo n in g  q a ttiq q in a  e k a n .  K el,  kela  q o l,  b itta  c h o y  
ich ib   ket.
P o ‘stlo q  shilib,  beli q o tib   k etg an larg a alam   qildi.
—  H o ‘,  p iy a n ista   n o m a rd ,  b e o c h irt  o ‘td in g -a ,  e n d i  m eni 
n av b atim   kelgan  edi.
K am p ir R azzoq buqachiga c h o y  uzatdi.
— C h o ‘lga sh a k a r y oqqani esingdam i?  — ded i k a m p ir R azzoq 
b u q a c h ig a .  —  0 ‘s h a n d a   u y in g d a g i  p a x sa   d e v o rla rn i  y iq itib , 
q ay n atilg an  y an to q  sh arb atin i  y a n a  olti  m a rta  q ay n atib ,  loyqadan 
o ‘tkazib tinitgan eding.  Paxsa oxurdan, paxsa loyqasidan o ‘tkazilgan 
sh a rb a t  b u lo q   s u v id e k tip - tin iq   b o ‘lg an   edi. D o sh   q o z o n d a   suvi
149

bug‘lanib ketguncha qaynataveigan eding.  Oxiri qozon tagida oppoq, 
h u k u m a tn ik id a n   ham   o p p o q  sh a k a r qolgandi.
B o la -c h a q a n g   b ila n   b u   a tro fd a   paxsa  q o ld irm a d in g .  E shak 
a ra v a d a   y a n to q   ta sh ig a n in g   ta sh ig a n   edi.  O lz in g   h a m   m o ld e k  
ishlading.  Q o ‘n i-q o ‘sh n ila rn in g  q o z o n in i sh arb atg a toM dirib,  olti 
q o p   o p p o q   s h a k a r q a y n a tib   o lg an   ed in g .  0 ‘zin g   oM gidek  p ish iq  
boM sang  h a m   b a ’z i- b a ’z id a   o d a m g a rc h ilig in g   tu tib   q o la rd i. 
T o lib n in g  s u n n a t t o ‘yiga b ir q o p   m a rv a rid d e k  s h a k a r c h iq a z g a n  
ed in g .  S h u   y a n to q   s h a k a rid a n   b esh   kashkil  s h in n i  so lg a n sa n , 
h o ‘  b u n g a   n e c h a   yil,  n e c h a   z a m o n la r  boMib  k e tg a n .  S h in n in g  
ta m o m  boM gandir.
—  B or,  bor.  B iron  o ‘ttiz   sh ish a d a   sh in n i  b o r.  Q ish d a  b o la la r 
q o m i shinniga qorib, «R ohatijon» qiladilar. Yangichasiga aytganda, 
«Fruktoviy» m u zqaym oq boMadi.
—  U ru sh   yillari  x o ‘p a m   q u tu rg a n d in g -a .  O M igingni  b itta  
b u q a n in g  b o byniga  tash lab   olg an d in g .  B itta g 'u n a jin g a   q o ‘yishga 
yuz  s o ‘m   o lard in g .  E lligini  o ‘zin g   yeb,  elligini  b u q an g g a  yedi 
rarding.  S ani b o sh in g d a n  o ‘tg an  g a p la r sh u n d o q q in a   esim d a  tu - 
ripti.  B ir  c h e k k a d a n   aytib  beraym i?
U lar orasida oMayotgan gaplarga quloq solib turganlar:  «Ayting, 
ay tin g ,  k a m p ir  e n a ,  bizga  ogMz  o c h irm a y d i,  siz  ay ting»,  deb 
turib olishdi.  Razzoq buqachi o ‘zini  u yo q -b u  yoqqa tashlab k o ‘rdi- 
yu,  boM m adi.  K a m p ir c h o y   h o ‘plab,  gapga tu sh ib   ketdi:
—  S h u   d esan g ,  R azzoqvoy,  san  u y lan g an in g d a  « R o ‘m olim » 
p lastin k asi  e n d i  c h iq q a n   yili  edi.  T o ‘g brim i?  T o ‘yin g d a  hovliga 
patifon opchiqib, o ‘n yetti m arta q o ‘yib eshitganm iz.  0 ‘sha xotining 
t o ‘y d a n   y e tti  k u n   o ‘tm a y   q o c h ib   k e tg a n   e d i.  U n d a n   k ey in  
p a la n d a ra lik  b itta  ju v o n  x o tin   o lding.  0 ‘sh a yili  pilla tu tg an larg a 
b a x m a l  b e ris h   ra sm   boM gandi.  0 ‘sh a   x o tin in g   y a x s h ig in a , 
sogM om gina  ed i.  Bir  oyga  q o lm a y   rangi  sarg ‘ayib,  o q so q lan ib  
q o lg an d i.  Sal  k u n   o ‘tm a y ,  o la m d a n   o ‘tib   ketdi.  Q a n a q a   d a rd i 
b o rlig in i  h e c h   kim   b ilm a y   q o ld i.  U n d a n   k ey in   R avot  m esh 
to m o n d an  qiz olding.  K o‘hlikkina edi.  0 ‘shanda o ‘zim izning quvalik 
terim ch i  S hakarxon  M o ‘m inova degan ju v o n n in g  suvrati gazetada 
ch iq q an d i.  K elinni yuzini h e c h  kim  k o ‘ro lm ay  qolgandi.  T o ‘yning 
ertasigayoq  ch irq illa g a n ic h a   se p -sid irg ‘asini  h a m   ta sh la b ,  R avot 
m eshga piyoda dodlab,  q o ch ib  ketgandi.
U sta  D olim  gapga aralashdi:
150

—  K a m p ir  e n a ,  bu  y aram as  kuniga  ikkita  k irp in in g   s h o ‘rva- 
sini ichadi.  B edananing tuxum ini xom  yutadi.  Q assoblardan oshnasi 
k o ‘p.  Q o ‘c h q o r so ‘ygan  kuni  o ‘q d e k  u c h ib  bo rad i.
K a m p ir  pixillab  kuldi.
—  T a g ‘in a m   A b o   M u s lim i  s o h ib q iro n   b o ‘lib   k e tm a g a n  
ekansan-da!
Bu  g a p la rd a n   h a sh a rc h ila r  q o tib -q o tib   k u lish ard i.  R azzoq 
b u q a c h i  p e sh o n a sin i  u q a la b ,  terg a  p ish ib ,  in d a m a y   o ‘tira rd i. 
K a m p ir  x u d d i  k ito b   o ‘q iy o tg a n d e k ,  u n in g   tarjim ai  h o lin i  an iq  
qilib  aytardi.
—  S h u n d a n   keyin  sen i  ta n iy d ig a n la r  q iz   b e rm a y   q o ‘yish- 
g an d i.  Y an a u c h  b o r uy lan d in g .  B ittasi o 'ld i,  o ta -o n a la ri aravada 
olib ketishdi.  Bittasini erta saharda o ‘zini suvga tashlayotganda ushlab 
o lish d i.  B ech o ra  q o ro n g ‘i  tu sh ish i  b ilan   q o ‘sh n ilarn ik ig a  ch iq ib  
ketgancha ertalabgacha uyga qaytm asdi.  Oxiri q o ch ib  qoldi.  Keyin 
kim ga  uylanganding?  H a, esim da, b ir yoshi o 'tg a n ro q  yakkabogMik 
y allach in i  oluvding.  U y lan d in g ,  o z ib - to ‘zib ,  d ev o rlarn i  u sh lab , 
hassaga  ta y a n ib ,  p ash sh alarg a  ta la n ib   y u rad ig an   b o ‘lib  qo ld in g . 
X ayriyat,  bu  x o tin in g n in g  jo n i  q a ttiq q in a   ek an .  Y ash ab   k etding. 
S hu n g a uylandingu  pensiyaga ch iq m asan g  b o ‘lm ay qoldi.
U sta la rd a n   biri  o v o z berdi:
—  N im a   b a lo ,  k a m p ir   x o la ,  q is h lo g ‘im iz n i  is p ra v ic h n i 
b o ‘yrasim isiz?  H a m m a  gapni kitobga yozgandek bilasiz-a!
—  B ilam an -d a,  k o ‘z o ‘lgur b u n d o q  b o ‘lg an d an   keyin, o ‘tg a n - 
k etg an lam i eslab o ‘tiram an .  H am m asi yodim ga keladi.  Birovi bor, 
birovi  u ru sh d a  o 'q q a  u c h ib   k etg an ,  birovlari  tirik ch ilik ,  d eb  t o ‘rt 
tarafga tarqab ketgan.
U  yana  R azzoq buqachiga o ‘girildi.
—  X o ‘sh ,  x o tin in g   q alay?  N ev aralarg a  q o rish ib   o ‘tirip tim i?
—  H a ,  e n d i  o ‘tirm a y   q a y o q q a  h a m   b o ra rd i.  A m m o -le k in  
p a rd o z -a n d o z  o 'sh a n d o q .  Q o sh id an  o ‘sm a, yuzidan u p a arim aydi. 
X o tin   k is h in in g   y u z i  b ir  n u r a g a n d a n   k e y in   p a r d o z   tu tm a y  
q o ‘yark an .  Q ari  artistlarg a o ‘xsh ab   terisin i  to rttirsa ,  b o sh q a  gap. 
M asjid b u zilsa,  m e h ro b  q o la r d e g a n d e k ,  asli h u sn id a n  p ic h a  bor. 
S h o ‘xligi  h a m  o ‘ziga yarasha.
U sta la r  g ap   q o tish d i:
—  B uqachi  b a ’z i-b a ’zid a  u y id an   q o c h ib   c h iq ib ,  k ech alari 
o q so q o ln in g  tash q ari  hovlisida y o tib  yuradi.
151

K a m p irn in g   ic h i  y o lg ‘iz lik d a n   g ip   b o ‘lib   q o lg a n   e k a n . 
H a m q ish lo q la ri  bilan  g a p la sh ib ,  ro sa  d ilin i  y o z d i.  T o lib jo n   esa 
h a s h a r c h ila r n in g   b ir   o t a - o n a n i n g   b o la s id e k   a h illik la r ig a , 
o n a sin in g   u la r  b ila n   o ‘z  jig a rid e k   g a p la sh ish ig a   q a ra b ,  yuragi 
to ‘lqinlanib ketardi.  D unyoning h ech  yerida b u n aq a ahil od am lam i 
k o ‘rm agandi.  Y ax sh i-y o m o n   k u n lard a b ir-b irin in g  pinjiga  kirishi, 
b itta s in in g   d a rd ig a   h a m m a s in in g   jo n i  o g ‘rish ig a ,  b itta s in in g  
q u v o n ch ig a  ham m asi  b a b -b a ra v a r yayrab ketishiga  h a y ro n  b o ‘lib 
q o lg an  edi.
U   h a y o td a   a n a   s h u n d a y   q u v o n c h li,  n u rli,  b e o z o r,  h u z u r- 
halovatli  d a m la rn in g   k o ‘p  b o ‘lish in i,  u z o q   boM ishini  istardi.
K a m p ir  o 'tirg a n   s o ‘riga  o fto b   kelib  q o ld i.  T o lib jo n   k o ‘tarib  
ayvonga oborib qo ‘yay, desa k o ‘nm adi. Q adrdon ham qishloqlaridan 
b ir q a d a m   b o ‘Isa  h a m   nari  ketgisi  kelm asdi.
—  H o y   G ‘u p ro m id d in ,  beri  kel.
—  E,  q a n a q a siz ,  e n a .  G ‘u p ro m   h o z ir c h o y   ich d i-k u !
—  G ‘u p ro m id d in n i  ikki  k a rra   c h o y   ic h ish g a   h a q q i  b o r. 
B o s h q o ro n g ‘i  k e lin la rg a   a lo h id a   « N o rd o n   b o g 1»  q ilg an .  S h u - 
n in g  u c h u n   « O blizdroviya»  ic h id a  c h iro g ‘i b o r  so at  b e rg a n ,  b il- 
dingm i?
—  B olam ,  uydan  Z a y n a b n in g  so y ab o n in i  o p c h iq ib  ber.  T u tib  
o ‘tira m a n .  N eg a c h a rc h a rk a n m a n , bolam .  San o ta  yurtingga kelib 
v atan   tik a s a n -u ,  m e n   c h a rc h a y m a n m i?   Bu  h a sh a rc h ila r  k o ‘z 
oldim da o ‘sgan bolalar. Ovozini eshitsam , ota-onalari esimga tushadi. 
U larn i tirik  k o ‘rgandek boM am an.  C h a rc h a m a y m a n ,  bolam .
D a r h a q iq a t,  h o z ir   h o v lin i  t o ‘ld ir ib   h a s h a r   q ila y o tg a n  
ch o lla rn in g   o ldi  o ltm ish d a n ,  keti  ellik d an   osh g an   k ish ilar  edi. 
K a m p ir  u la r  tu g ‘ilganda  o ‘ttiz d a n   o sh g a n ,  yursa  y er  titray d ig an  
p olvon  x o tin   edi.  G u rsilla tib   k e tm o n   c h o p a rd i.  T o g ‘d a n   b u rn i 
yerga tekkudek b o ‘lib o ‘tin  orqalab kelardi. T olibjonning otasi qirga