Qayta ishlangan nashri t o s h k e n t

XII
B ugun  d o v o n   b o zo ri  g av ju m   b o ‘ld i.  0 ‘tg a n   m a s h in a   b ir 
t o ‘xtam ay   iloji  y o ‘q.  Birov  kiyiko‘ti,  birov  a n z u r  p iyoz,  birov 
kechki  o ‘rik,  birov  q u ru t  x arid   qiladi.
A zizbek b u g u n   baliq olib  ch iq q a n .  U  u ch   k u n d a n  beri  tu tg a n  
b aliqlarini  hovlidagi  suv toM dirilgan b o ch k ag a tash lab  yig‘ayotgan 
edi.
E rtalab   tu rib   b aliq larn i  u c h   k ilo -u c h   kilolik  q ilib   o ‘n  b ir 
b o ‘lakka b o ‘ldi.  U larning o y q u lo g ld a n  tol novdasini o ‘tkazib, shoda 
qildi.
128

A y v o n d a  ju n   sa v a la y o tg a n   k a m p ir  s o ‘rid ag i  s h o d a -s h o d a  
baliqlarga qarab:
—  B o la m ,  ju d a   k o ‘p a y ib   k e tib d i- k u ,  q a n d o q   o b o ra s a n ?  
K o ‘ta ro lm a y sa n ,  y a rm in i o b o r.  Q o lg an in i ertag a o p c h iq a rsa n ,  — 
dedi.
A zizbek b o sh  chayqadi.
—  Bugun sotvorm asam  b o ‘lmaydi.  Ertagacha aynab qoladi. 0 ‘ttiz 
kilo yuk n im a b o ‘pti.  Z in g ‘illatib olib k etam an .
U  sh u n d a y   d eb   b aliq larn i  sh o d asi  b ilan   q o p g a  solib,  o rq alab  
o p c h iq ib  ketdi.
D o v o n   b o z o rid a   h a m m a   v aq t  b aliq  b o zo ri  c h a q q o n   b o ‘ladi. 
A zizbek kelishi bilan tol soyasiga kleyonka yozib, baliq shodalarini 
te rib  q o ‘ydi.  A tro fn i  y o ‘lo v c h ila r o ‘rab  o lishdi.
— Shodasiga q a n c h ad an  so ‘rayapsan?
—  O lti  s o ‘m d a n .
—  In so fin g  y o lq  e k a n .  T o ‘rt  so ‘m d a n  b e ra y ,  x o ‘p,  de. 
A zizbek k o ‘n m ad i.  X a rid o r n arx n i sal  k o 'ta rd i.
—  B eshdan beray. T o ‘rtta  shodasini o lam an .  X o ‘p, de. 
A zizbek  sav d o lash ib   vaq t  o ‘tk azg u d ek   b o ‘lsa,  b a liq la r  ay n ib
qolishi m u m k in . A na sh u n in g  u c h u n  besh so‘m d an g a k o ‘n a  qoldi.
X a rid o r q iziq ib   k etib ,  yigirm a  besh  s o ‘m   u z a tib ,  ham m asig a 
b aliq  o lib  q o ‘ya  qoldi.  B esh ta sh o d a n i  k o ‘ta rib   m a sh in a si to m o n  
ketdi.
Y igirm a  m in u tla rg a   q o lm a y ,  A zizbek  b aliq la rn i  so tib   b o ‘ldi. 
Y erga o ‘tirib olib  pullarini sanashga tushdi.  R o p p a-ro sa ellik besh 
s o ‘m  b o ‘pti.
A zizb ek n in g   b irp asd a  sh u n c h a   pul  ishlashi  b o sh q a   b o lalarg a 
alam  qildi.  Bittasi  unga eshittirib:
—  O n asi b u zu q .  M irvali  to g ‘a b ilan  q o c h ib  k e tg a n ,  — dedi.
— N im a deding? Y ana bitta qaytar.
—  Y o q d im i?  Y ana  esh itg in g   kely ap tim i?  A y tg an im   b o ‘lsin, 
sen in g  ay an g jalab !
A zizbek  u n in g   yoqasiga  c h a n g   soldi,  lyagiga  kalla  urdi.  Bola 
o rq ag a  ik k i-u c h   q a d a m   tisa rilib -g a n d ira k la b   b o rd i,  lekin  y iqil- 
m adi.  U  jo n h o la td a  y e rd an  to sh  olib, A zizbekka o ‘qtaldi.
—  Y aqinim ga  kelsang,  sh u  b ilan boshingga solam an!
A zizbek u n i  p isand q ilm ay  boraverdi.  B ola q o c h d i.  K eta tu rib
qoMidagi to sh n i o td i. T o sh  A zizbekning t o ‘pig‘iga tegdi.
9 —   S .   A h m a d .   J i m j i t l i k
1 2 9

—  S h o sh m a ,  qoMimga  tu sh a rsa n ,  —  ded i  b o ld irin i  silarkan 
Azizbek.
H o zirg in a savdosi  yaxshi  boM ganidan q u v o n g a n   A zizbekning 
k o ‘ngli  v ay ro n   boMdi.  Q ish lo q d a   o n a sin in g   M irvali  b ilan  ketib 
q o lg an in i  h a m m a   b ilard i.  Bu  t o ‘g ‘rida  sira  A zizb ek n in g   o ld id a 
gapirishm asdi.  0 ‘rtoqlari gaplashib turganda uning qorasi k o ‘rinishi 
bilan jim ib qolishardi.  Shunda Azizbek, albatta ayam ni gapirishyapti, 
d eb  o ‘ylardi.  Ichlari  kuyib ketardi.
H o z ir u q ish lo q q a q a y ta rk a n ,  ay asin in g  b u  q ilm ish id an  o ‘zini 
q o ‘yarga jo y   to p o lm a y ,  y u m -y u m   yosh  t o ‘kib,  a c h c h iq   q ism a ti- 
d a n   o ‘k in ib   kelardi.
0 ‘ngga burilish joyida sovxozning oq  <«Volga»si turardi. Azizbek 
ayasini  o lib  ketgan  b u   m ash in ag a  nafrat  b ilan   b ir  q a ra d i-y u , 
yuzini  ch etga o ‘girib, jad al keta boshladi.  U ta x m in a n  m ashinadan 
yigirm a q ad am larch a  uzoqlashgan edi,  o rqasidan «Azizbek» degan 
ovoz esh itild i.  Bu o v o z u n g a  q a d rd o n ,  b e sh ik d a  y o tg an   p ay tid an  
q o n -q o n ig a , jo n -jo n ig a  singib  ketgan edi.  S h a rtta  o ‘girilib q aradi. 
DoMana tagida turgan Bodom gulning surm a bosilgan ko‘zlari Azizbek 
to m o n   iltijoli  b o q ib  tu rard i.
A yasi  so c h in i  k e s tir ip ti.O ‘sm ir  b o la la rg a o ‘xsh ab   kestiri pti. 
T illa tish   q o ly d irip ti.B o ‘y n id a  sh o d a -s h o d a   m arvarid.  O y o g ‘ida 
u c h i  bigizdek  o lc h a ra n g   tufli.  K o ‘ylagining  etagi  tizzasid an   t o ‘rt 
enlik y u q o rid a.  B arm o q larid a,  q u lo q larid a b rillia n tla r yaltirardi.
A zizbek o n asin i k o ‘rm aganiga у a rim  oy b o ‘lgandi.  T ushlariga 
kirardi.  K atta  enasiga  b ild irm ay  b u rc h a k -b u rc h a k la rd a   yig‘lardi. 
O n a sin in g   o v o zin i  e sh itib ,  b a d a n id a   sh irin   b ir  n arsa  o 'rm a la b  
ketdi.  H o z ir b o ra m a n , b a g ‘riga o tilib ,  o ‘k irib -o ‘kirib yigMayman, 
d eg an   o ‘y b ir o n d a  x ay o lid an   yug u rib   o ‘tdi.
A m m o  qarshisida tu rg an  x o tin   u n in g  onasiga o ‘xsham asdi.  Bu 
boshqa  B odom gul edi.
A zizbek onasi to m o n g a  o ‘g irilg an ch a q im irla m a y  tu rib  q oldi. 
U nga  intilm adi.  B odom gul bolasi to m o n   kela boshladi.
—  Begim .  B egjonim .  Sog‘inib  k etd im ,  bolam .  Beri  kel.
A zizbek jo y id a n   q im irla m a d i.  O nasiga  q a ra m a y ,  yu zin i  ters
o ‘girib turaverdi.
B odom gul  kelib,  uni b a g ‘riga bosdi.  K uchli a tir h id id an   nafasi 
q ay tg an  A zizbek o n asin i o ‘zid a n   nari  itardi.
—  S o g ‘in m a d in g m i,  b o la m ?   —  d e d i  ovozi  titra b   B odom gul.
A zizbek indam adi.
130

— A hvolingni qara.  K iyim laring h am  to ‘zib ketibdi.  M en senga 
k o sty u m ,  etik  o lib  keldim .  U n d a n   keyin...
B odom gul gapini tugatm ay,  m ashina to m o n  jadal ketdi.  U n d an  
shoshib bitta tugun oldi.  Y ana q an d ay d ir kich k in a qog‘o z quti  ham  
oldi.
—  M an a,  m a n a ,  —  d ey ard i  u  o ‘g ‘li  to m o n   sh o sh ib   k elarkan. 
— zo ‘r kostyum.  Finlam iki.  K o‘rganda o ‘rtoqlaringni ko‘zi o ‘ynaydi. 
Senga ataylab b o ‘yningga osib y u radigan  m ag n ito fo n  o lib keldim . 
Z o ‘r a s h u la la m i  yozvolib  esh itib   y u rasan .  E tikka  g ‘a rc h   soldirib 
tikdirdim .  Y urganingda g ‘a rc h -g ‘u rch  qiladi.
B odom gul qoNidagi  n arsalarn i A zizbekka  uzatdi.  A zizbek ikki 
qad am  orqaga chekindi.
—  K erak m as,  k erak m as...
—  N eg a  u n a q a   d e y san ,  b o lag in am ?  M en   seni  o lib  ketgani 
kelganm an.  «Volga»ga  solib opketam an.
A zizbek b o sh in i  k o ‘ta rib ,  o nasiga y o m o n   qaradi.
—  M enga u n aq a qaram a,  bolam .  O n an g m an -a.
—  K atta en am n i kimga tashlab ketam an?! Ahvoli  nim a kechadi?
—  H a fta d a ,  o ‘n  k u n d a   x a b ar o lib  tu ra sa n .
—  K atta e n a m n i tash lab   h e c h  q a y o q q a  k e tm ay m an .  Siz bilan 
k e tm a y m a n .  S izni  y o m o n   к о ‘г а т а п .  M irvali  to g 'a n iy a m  y o m o n  
k o ‘ram an .  Siz... siz...
B o d o m g u ln in g  q o sh lari  c h im irild i.
—  N ega?  M e n g a   n im a  q ip ti?
A zizbek  o n asig a,  siz  b u zu q   x o tin siz,  d e b   a y to lm ad i.  L axcha 
c h o ‘g ‘  b o ‘lib tu rg a n  b u  so ‘z to m o g ‘ida tu rib  qoldi.
—  M irvali  to g ba  seni  yaxshi  k o ‘radi.  0 ‘zim   o ‘g ‘il  qilib  o la ­
m a n ,  d ey ap ti.Y u r,  k etay lik .V elo sip ed   o lib  b eram an .
A zizbek b oshini  sarak -sarak  qildi.
—  K etin g ,  k etin g ,  aya.  A gar  y an a  kelsangiz,  o ‘z im n i  o tib  
q o ‘ya m a n .  0 ‘rto q larim  sen , ja la b  x o tin n in g  bolasisan,  d eb  erm ak  
qilishyapti.  Keting.  H oziroq keting.
A z iz b e k n in g   o v o z i  h ir q ir a b ,  g a p ir o lm a y   q o ld i.  U n in g  
k o ‘zlaridan o ‘t c h aq n ay o tg an g a o ‘xshardi.
—  M a n a   k o 'ra siz ,  M irvali  to g ‘an i  a lb a tta   o tib   tash lay m an ! 
D a d a m n in g  o ‘ch in i  o la m a n .
—  D a d a n g n i  u   oN dirgan  e m a s,  esingni  yiglib  ol.
—  M eni sizdaqa o n a m  y o ‘q.  Keting!
131

A zizbek  sh u n d a y   d e d iy u   keskin  bu rilib ,  tu p ro q   y o ‘lda ja d a l 
yurib  ketdi.
B odom gul  qoMidagi  n arsalarn i  u n g a  u z a tg a n c h a   o rq a sid a n  
yugurdi.
—  B olam , bolaginam !  P esh o n am d a bittagina bolam san.  U nd ay  
qilm a. A gar sen x o ‘p  desang,  uyga qaytib k elam an .  Birga tu ram iz.
A zizbek orqasiga q a ram as, y o ‘l-y o ‘Iakay jav rab  borardi:
—  K erakm as,  kelm ang.  U yim izga qad am  bosm ang.  Siz y o m o n  
xotinsiz.
Bodom gul to ‘xtadi.  U o ‘g ‘lim  izm im dan chiqm aydi, deb o ‘ylar- 
di.  Y aqin  b ir  y arim   o y d irk i,  u  ishq  o ‘yinlariga  b erilib ,  ay sh - 
ish rat  o g ‘u sh id a  e n tik ib ,  M irv alin in g   erk a la sh la rid an   x u d d i  tush 
ko‘rayotgandek m av h u m  b ir olam d a yasharkan, qishloqda A zizbek 
ism li  bolasi  b o rlig in i  b iro n   d a q iq a   xayoliga  k eltirm ag an d i.  E ndi 
ishq  o ta sh la ri  o ‘ch ib ,  b a d a n i  soviy  b o sh la g a n d a   b o lasin i  eslab 
qoldi.
Ish q   o ‘y in la r i  b ir  g u rilla b   y o n g a n   g u lx a n g a   o ‘x s h a y d i. 
K im n in g d ir  k o ‘ksini  b ir  d a q iq a   isitad i,  olov  tillari  b ilan   u n in g  
h issi-h irsiy o tlarin i ju n b u sh g a  keltiradi.
Bu  xil  o lo v   o ‘yini  d a rro v  s o ‘n ad i.  U stin i  la h zad a  kul  bosadi.
B od o m g u l  k o ‘ksida  M irvali  y o q q a n   gulxan  o ‘c h a   b o sh lag an  
edi.  Ishq o ‘yinlari  p o yoniga yetay d eb  qolgandi.
B od o m g u l  k o 'k sin i  isitgan,  k o ‘zlarig a  anvoyi  n u rla r jilvasini 
n a m o y ish   q ilg an ,  faqat  tu sh la rd a g in a   boM adigan  b ir  sirli  o lam  
asta-sekin asli holiga qaytayotgan edi.  Bodom gul ana shu m astonavor 
o la m d a   e n tik ib -e n tik ib   y ash a rk a n ,  h ay o tim n in g   b u y o g ‘i  n im a  
boMadi,  d e b   o ‘y lam ag an   edi.
E n d i  o ‘y la y a p ti.  T a n id a   ish q   o ta s h i  so v iy   b o s h la g a n d a , 
b u lu tla r g a c h a   u c h ir ib   o lib   c h iq q a n   m u h a b b a t  k ay fi  ta rq a y  
b o sh la g a n d a  b o lasin i  eslab q o ld i.  D u n y o d a  b ird a n -b ir su y a n a d i- 
g a n im ,  o rz u -u m id la rim n i  ro ‘yobga c h iq a ra d ig a n   o ‘g ‘lo n im ,  d eb  
y o ‘q lab  kelgandi.
Y oshligida  r o ‘zg ‘o r   tashvishi  b oshiga  tu sh g a n   b o la la r  b ird an  
ulg‘ayib qoladilar.  G a p -so ‘zlarida, yurish-turishlarida kattalarga xos 
o d a tla r  p ay d o   boMadi.  A y n iq sa,  o riy at  b irin c h i  o ‘rin g a  c h iq ib  
qoladi.
B od o m g u l  haq id ag i  g a p la r A zizb ek n in g   ic h -e tin i  tim d a la rd i. 
Y uragida  o n asig a  n isb atan   g ‘a z a b m i,  n a fra tm i,  o ‘zi  h a m   hali 
b ilm ay d ig an   b ir  ala m   y ash ard i.  B a’z a n ,  q a n i  edi  o n a m   p o k ,
132

b eg ‘u b o r b o ‘lsa-yu, xuddi bolaligim dagidek o sto n a d a  o ‘tirib,  uyga 
kelish in i  in tiz o rlik   b ilan   k u tsa m ,  d e b   sh irin   x o tiralarg a  berilib 
qo lard i.  B iron  o d a m   bu  b o la  B o d o m g u ln in g   o ‘g‘li  desa  ezilib, 
R avshanbekning o ‘g ‘li desa k o ‘ksi to g ‘d e k  koH arilib ketardi.
E n d i  B odom gul  kelin  boMib  tu sh g a n   q a d rd o n   q ish lo g ‘iga, 
opa-singil b o ‘lib ketgan q o ‘n i-q o ‘shnilarga begonadek edi.
U qaytib m ashinaga chiqqanda shofyor, qoMidagi tugunga qarab, 
bo sh   ch ay q ad i.
—  0 ‘g ‘lingiz a n c h a g in a  o ‘ja r  k o ‘rinadi.
B odom gul  in d a m a d i.  U  o lz o ‘ylari  b ilan  o v o ra edi.  D u n y o d a  
h a m m a   narsad an   m osuvo boMgan  bu ay o ln in g  hozirgi  ahvoli ju d a  
a y a n ch li  edi.
M ash in a  u n i  ikki  qavatli  uy  old ig a  tash lab ,  q ay tib   ketdi.  U  
e n d i  zinaga  oyoq  b o say o tg an d a  o rq a sid a n   b ir  ayol  kishining, 
keld in g izm i,  d eg an   tovushi  esh itild i.  B od o m g u l  o ‘girilib  q a ra d i- 
yu,  uni  ta n im a d i.  B ir v a q tla r  n ih o y a td a   ch iro y li  boMgani  b ilinib 
tu rg an ,  en d i xastalikdanm i  yo tu rm u sh   m ash aq q atlarid an m i  rangi 
sin iq q an ,  yuziga ajin  tu sh a  bosh lag an  b u  ayolni  ilgari  biron  m arta 
k o ‘rm agandi.
—  M e n d a  ishingiz b o rm id i?  — ded i  h a y ro n  boMib  B odom gul.
X o tin ,  h a,  d e b   bosh  irg‘ad i.  L ek in   B odom gul  u n g a,  uyga
kiring,  d eb   ay tm ad i.
X o tin   isteh zo   b ilan   dedi:
—  YigM absiz-a?  H ali  k o ‘p  yigMaysiz,  singlim .  V aq tid a  biz 
h a m   q o n -q o n   yigMaganmiz.
B o d o m g u ln in g  zard asi q ay n ab   ketdi.
— N ega u n aq a deysiz?  M enga b u n aq a deyishga n im a haqqingiz 
b o r?  0 ‘zin g iz  kim   boMasiz?
X otin  unga o ‘qrayib qaradi.
—  H a q q im  b o r u c h u n  g ap iry ap m an .  K im   boMasan,  dedingiz? 
Kim ligim ni aytaym i?  M irvalining sizdan oldingi o ‘ynashi boMaman. 
B o‘yningizdagi sh o d a -sh o d a   m arv arid lar a w a l  m en in g  b o 'y n im d a  
edi.  M irvali  o m o n   boMsa,  bu  m a rv a rid la r  hali  k o ‘p  x o tin la rn in g  
b o ‘yn in i bezaydi.  Siz,  h a r qalay,  tekisgina ekansiz. A n c h a d a n  beri 
ishq  o ‘yin id a  m astsiz.  M irvali  h ech   b ir ayol  b ilan   b iro n   yil  boM- 
m agan.  К о ‘ф а   k o ‘ta ra d ig a n  p ay tin g iz h a m   kelib q o lar.  Bu  ish lar 
m en in g  b o sh im d a n  o ‘tgan.  M aslahatim ga q u lo q  soling.  K eting bu 
uy d an .  M irvali s h a rm a n d a  qilib  h a y d am ay  tu rib   keting.  U  o so n - 
lik ch a h ay d am ay d i.  S h ip sh iy d a m   q ilib   haydaydi.  B a rm o q la rin -
133

gizdagi  u z u k la m i,  b o ‘yningizdagi  m arv a rid la m i  o lib ,  keyin  h a y ­
daydi.  O b ro ‘yingiz b o rid a  k etib o lin g ,  singlim .
X o tin   u n g a  rah m i  k elgandek,  b o sh -o y o q   q a ra b   c h iq d i-d a , 
s h o ‘ring  q u rsin ,  d e g a n d ek ,  m a ’noli  iljaydi.  K ey in ,  xayr  ham  
d em ay ,  ketaverdi.
Bodomgul uning orqasidan behush qarab qoldi.  Ikkinchi qavatga 
sud ralg an d ek  a rang k o ‘tarildiyu  uyga kirib,  o ‘zini divanga otdi.
U  alam   b ilan   k u y ib -y o n ib ,  o ‘rta n ib   yigMardi.
XIII
T o g ‘  b o la la rin in g   q u v o n c h i  c h e k siz   ed i.  E rta la b d a n   x o n a - 
d o n la rd a   te le v iz o r e k ra n la ri  y o rish d i.  B o la la r d e ra z a la rg a   p a rd a  
tu tib  sabrsizlik b ilan   m u ltfilm  b o sh la n ish in i  k u tish ard i.  E k ra n d a  
gulga toMgan  bogMar,  ch ek siz yaylovlar,  to g ‘  e ta k la rid a  b u lu td e k  
o ‘rlagan q o ‘ylar,  c h o ‘q q ila rd a n   q u yilayotgan  sh a rsh aralar,  o lm a - 
an o rg a,  q o v u n -tarv u zlarg a to 1 lib ketgan gavjum   bo zo rlar,  «qarilik 
g a sh tin i  su ray o tg an »   kek salar,  s h a r u sh la b   p a ra d d a n   o ‘ta y o tg a n  
g o 'd a k la r,  to g ‘- to g ‘  «oq  o ltin »   x irm o n in i  u y a y o tg a n   «zangori 
kem a» lar...
... T u g lruqxona.  D oya xotin qoMida yangi  tugMlgan chaqaloq.  U 
bolani  balan d   k o ‘tarad i.  N u rg a  y o ‘g ‘rilgan  rangin d alalar,  bogMar. 
G o ‘yo  sh u la rn in g   bari  seniki,  d ey ay o tg an d ek .
O q  libosga b u rk an g an   k e lin ch ak  b ilan   «hayot zav q id an   m ast» 
kuyov.  U la r q u c h o q  toMa g u ld asta  b ilan   m o ta m sa ro   o n a   hay kali 
to m o n   k etm oqdalar.
A dirlarda lola terib у urgan bolalarning bosh lari a rang ko‘rinadi. 
K o‘chani toMdirib,  karnay-surnay bilan kuyovnavkarlar kelishyapti. 
A vtobuslar,  m ash in alar to ‘x tagan,  h a m m a  ularga zavq-shavq bilan 
qaraydi.
D alalard a atlas k o ‘ylak kiygan q iz la r g ‘o ‘za c h o p iq  qilishyapti. 
K uyovlardek kiy in g an ,  k o ‘ksi  o rd e n la rg a  toMgan c h o ‘p o n  su ru v - 
suruv q o ‘y o rqasidan  nay chalib  ketyapti.  U n in g  yuzida tabassum , 
qarash lari  m a ’n o li,  xayollari  p o rlo q   e rta n i  k o ‘rib  tu rg an d ek .
Dala shiyponi xuddi kelin tushgan uydek bezatilgan.  D asturxonda 
turfa n o z -n e ’m atlar. Ariq b o ‘yida o p p o q  xalat  kiygan o sh p az palov 
d am lay ap ti.  Jizillab   tu rg a n   k a b o b d an   koM arilayotgan  n im ra n g  
k o ‘kish  tu tu n   p a x ta z o r b o 'y la b  taralad i.  G ‘o ‘za ch o p iq  qilayotgan 
so M qildoq  b a x tiy o r   k o lx o z c h i  q iz la r   h a r   k u n g i  boM ad ig an
134

tu sh lik larg a  o lrg an ib   k etishgan  b o  I s a   k erak,  o v q atg a  zan g   urilsa 
h a m   ishni to ‘xtatm ayaptilar. T ep alarid an   «baraka» dorisini sochib 
o ‘tg an   sam o ly o t  uchuvchisiga  m a m n u n  q o ‘l siltab q o ‘yadilar...
N ovvoy tan d ird an  uzilgan loladek patirlam i betiga suv sachratib 
savatga  ta sh lay ap ti.  K o ‘ksiga  ikkita  o rd e n   q ad alg an   b rig a d ir o p a 
d astu rx o n   c h etig a  o p p o q   k ra x m allan g an   salfetka  b ilan  q o sh iq - 
sa n c h q ila m i te rib  c h iq m o q d a ...
Avj pardaga ko'tarilgan kuy tugam ay turib, ekranda «Film tugadi» 
d e g an   yozuv  p ay d o   b o ‘ldi.
N ih o y at, ekranda teletom oshabinlarga k o ‘p d a n  tanish, qadrdon 
b o ‘lib  q o lg an   d ik to r  qiz  k o ‘rindi.
« T elek am eralar,  ra d io   m ik ro fo n lari  T o sh k e n t  aero p o rtid ag i 
xalqaro liniyalarda u ch ad ig an  sam olyotlam i qabul qiluvchi  m axsus 
m a y d o n c h a g a  o ‘rn atilg an .  B u tu n   0 ‘rta O siyo regionidagi b a rc h a  
r e s p u b lik a la rn in g   r a h b a rla ri  sh u   y e rd a .  T o s h k e n t  m e h n a t-  
k a s h la rin in g   m in g -m in g la b   v ak illari  s h io rla r,  tr a n s p a r a n tla r  
k o ‘tarib  olganlar.  U la r «o‘zbek p a x ta k o rlarin in g  otasi»  —  L eonid 
Brejnevni  k u tib  olishga chiqishgan».
S o ch larig a  anvoyi  le n ta la r  ta q q a n   q iz la r  yuqori  m artab ali 
m ehm onga guldastalar tutish u chun sabrsizlik bilan ko‘kka boqadilar. 
K o ‘p  o ‘tm a y ,  o sm o n   b u rc h id a   a z a m a t  havo  la y n erin in g   qorasi 
k o ‘rindi.  H u k u m a t  rahbarlari jim  boMib qolishgan.  U la r T o sh k en t 
te p a sid a   faxriy  d o ira   yasayotgan  «11-62»  h av o   la y n erid an   k o ‘z 
uzishm aydi.  A na, g u ld u ro s solib sam olyot yerga q o ‘ndi.  S am olyot 
eshigi  o c h ilib ,  tra p   q o ‘yildi.  « O lzb ek   p ax ta k o rla rin in g   otasi»  — 
L eonid  Brejnev birin ch i b o ‘lib yuz k o ‘rsatdi. G u ld astalar k o ltargan 
bolalar hurm atli  m e h m o n  sari  qushdek uchib borishardi.  U gullarga 
k o ‘m ilib  ketd i.  R esp u b lik am izn in g   en g   m a s h h u r  kishilari  n o n - 
tu z  k o ‘tarib, oliy m artabali m e h m o n   istiqboliga peshvoz chiqdilar...
« 0 ‘zb ek   p ax ta k o rla rin in g   otasi»  ilgarigi  kelish id a  b o sh in i  b ir 
to m o n g a   sal  egib, ju d a   c h a q q o n   q a d a m   tash lard i.  Bu  gal  u n d ay  
e m a s,  te z -te z   m u n k ib   k e ta r,  q a y o q q a   kelib  q o lg a n in i  b ilm a - 
yotgandek atrofga alanglab qo'yardi.
N ih o y a t  d ik to r  qiz:  « T o sh k en t  a e ro p o rtid a n   o lib   k o ‘rsatgan 
re p o rta jim iz n in g   m axsus  soni  tu g ad i» ,  d e b   e ’lo n   qildi.
M u ltfilm   k u tib   o ‘tirg an   b o la la r  hafsalasi  p ir  b o ‘lib  ta rq a b  
ketishdi.
Y e tim q is h lo q   s a rta r o s h x o n a s id a   te le v iz o r   k o T ib   g u ru n g  
q ila y o tg a n la r d a n   b itta s i,  o ta x o n im iz   p is h ib   q o p tila r ,  y u z la -
135

riga  n a rig i  to m o n n in g   s h a rp a s i  tu s h ib   t u r i p t i ,   d e b   y u b o rd i. 
Bu  g a p n i  e s h itg a n la r o ‘z la rin i  e s h itm a g a n g a   s o lib ,  se n   a y tm a - 
d in g ,  b iz   e s h itm a d ik ,  b u   g a p   s h u   y e rd a   q o lib   k e ts in ,  d e y a  
ta r q a b   k e tis h d i.  B a ’z ila ri  te le v iz o r   k o ‘rm a y   m e n   o ‘la y ,  sh u  
o ‘lgurni  u y d a  k o ‘ra  q o lsa m   h a m   b o ‘la rd i-k u   d e g a n ic h a   p ild ira b  
uyiga j o ‘n a b  q o ld i.
Mirvali T oshkentga ketayotganda Tolibjonga, televizom i albatta 
q o ‘yib,  «o‘zbek  p a x ta k o rla rin in g  otasi»ni  k u tib   olish  m aro sim in i 
k o ‘ringlar.  M en   u  kishiga n o n -tu z  o lib c h iq a m a n ,  d cgandi.  N o n - 
tu zn i b o sh q a la r olib ch iq d i-k u !  O tax o n  q o   lidagi  ro ‘yxatga qarab, 
re sp u b lik an in g   n o m d o r  p a x ta k o rla ri,  c h o rv a d o rla rin in g   ism i- 
sharifm i  n o m m a -n o m   o ‘qib b erd i.  U n d a   h a m   M irv alin in g  n o m i 
ch iq m ad i.  Ilgarilari u n in g  ismi birin ch i b o ‘lib aytilardi.  E ndi o ‘zini 
ham  ko‘rsatishm adi, nom ini ham  aytishm adi. T oshkentda boMadigan 
ta n ta n a li  yigM nlarda  te le o p e ra to rla r  faq at  u n i  k o ‘rsatish ard i.  Bu 
gal  n im a b o ‘ldi? T o sh k e n tg a   k etd i-y u ,  suvga tu sh g a n d e k , jim id i- 
ketdi.
K o ‘p c h ilik   M irv a lin i  x u sh   k o ‘rm a sd i.  U n d a n   q o ‘rq a rd i. 
K o‘ch ad an  kelayotganda uyi ostonasida nevarasini o ‘ynatib o ‘tirgan 
o p p o q   soqolli  c h o lla r  h a m   uyga 
kirib  k e ta r,  t o ‘rt-b e s h   kishi 
g u ru n g   qilib  tu rg an   b o ‘lsa,  u n in g   qorasi  k o ‘rinishi  b ila n ,  h a r 
tarafga tarqab ketishardi.
M irvali  b u   to m o n la rd a   o ‘zi  «xon»,  o ‘zi  «bek»  edi.  K o ‘ngliga 
kelgan  h a r q a n d ay  ishni ta p  to rtm a y  qilaverardi.  U  ra h b ar boMgan 
birlashm a h u d u d i g o ‘yo alohida b ir m uzofot, alohida h u k u m at edi. 
M irvalining  o ‘zi jo riy   q ilg an ,  z o ‘rav o n lik k a  a so slan g an   q o n u n - 
qoidalari b o r edi.  Bu qoidalarga  nafaqat b irlash m a o d am lari, h a tto  
q o ‘shni  ray o n ,  q o ‘shni  x o ‘ja lik la r  h a m   b o ‘ysunishi  k erak ,  d eb  
o ‘ylardi.  U nga ters k elad ig an lam in g  kosasi oqarm asdi.
TogMarda yashaydigan erk in ,  h ech  q an d ay  tartibga b o ‘y in  b er- 
m aydigan  asov,  jan g a ri  yig itlar  h a m   u n d a n   q o ‘rq ish ard i.  Lekin 
M irvali  o ‘g ‘rilik  q ilg an ,  ta rtib   b u z g a n la rd a n   b iro n ta sin i  q a m a t- 
m agan.  Q am atsa, bu serfarzand kishilam ing bolalarini kim  boqadi? 
U n in g  m axsus yigitlari o ‘g ‘rilik q ilg an lam i togMar orasiga o p k irib , 
o b d a n   kaltak lab ,  c h a lh a k   qilib ,  tash lab   k elard i.  K altak   y eg an lar 
su d ralib -su d ralib  uyiga k ela rd i-y u ,  to  tan id ag i  o g ‘riq b o silg u n ch a 
«odobli» b o ‘lib yurardi.
M irvali  bu  togMar o rasid a  m u sh ti b ila n ,  q a m c h isi  b ilan   ta rtib  
o ‘rn atg an   edi.
136

Tolibjon aw algi yili Q ohiraga ketayotganda O dessada «Gruziya» 
tep lo x o d id a  0 ‘z b e k isto n d an  Y evropaga say o h atg a o tla n ib  tu rg an  
tu ristla r b ilan   u c h ra sh g a n d i.  U la r o rasid a  m a s h h u r a d ib  A bdulla 
Q a h h o r   h a m   b o r  edi.  T o lib jo n   ja s u r  y o z u v c h in in g   kito b larin i 
o ‘q ib ,  g ‘o y ib d a n   h u rm a t  q ilib   y u ra rd i.  U n g a   sh u   a d ib   b ilan  
su h b a tla sh ish   n asib   qilg an   ed i.  S h u n d a   A bdulla  Q a h h o r  u n d a n , 
in im ,  q a y e rd a n   boMasiz,  d e b   so ‘ragandi.
T o lib jo n   tugN lgan jo y in i  ay tg a n d a   a d ib n in g   k o ‘zlari  y ash n ab  
kelgandi.
— A joyib jo y n in g  farzan d i ek ansiz,  — deg an d i  u.  —  U lu g ‘bek, 
Jo m iy ,  N a v o iy   q a d a m i  te k k a n   y erla rd a   o ‘sgan  ek an siz.  S a m a r- 
q a n d d a n  T axti  Q o ra c h a  d o v o n i o rq ali A m ir T e m u r S hah risab zg a 
o ‘tgan.  Ulug‘bek xazinasini Taxti Q oracha dovoniga yashirgan. Navoiy 
S am arqand tahsilini tugatgach, shu dovondan oshib H irotga qaytgan. 
B obur shu dovondan Q obulga ketgan.  Lekin bu joylarning odam lari 
a n tiq a  boMadi.  D irek to rlarin g izn i ta n iy m a n .  U n in g  asli qiyofasini 
chizish qiyin.  Bir ta n d a  ikki o d a m  yashayotganga o ‘xshaydi.  Biri — 
ish b ila rm o n , ta sh k ilo tc h i,  biri — yovuz.  Ikkovi  h a m  avj p a rd a d a . 
Biri birini siqib ch iq a ra m a n  dem aydi.  Ikkovi y o n m a -y o n ,  m ustaqil 
yashaydi.  B irta n g a   ikkovi  n a v b a tm a -n a v b at  h o k im lik  qiladi.  Biri 
uyg‘o n g a n d a ,  biri  m u d ray d i...
A bdulla  Q a h h o m in g  b u  g ap i T o lib jo n g a  sal  o g ‘ir b o tg a n  edi. 
K ey in ch alik   u  n a q a d a r  h a q   e k a n in i  ta n   o lg an d i.
U n g a   kim   n a sih a t  q ilad i?  K im n in g   g a p in i  o la d i?   U   hech  
k im n in g  q o ‘li yetm aydigan balandlikda.  U nga tik borib boMmaydi, 
y o n b o sh id a n   kelib  h a m   boM maydi.
T o lib jo n   a n a   sh u n d o q  ju m b o q la r  ch ig alin i  y ech ish g a  u rin ib  
boshi q o td i. Y uragi siqilib,  k o ‘ch ag a ch iq d i. A zizbek o sto n a d a  y er 
ch iz ib  o ‘tir ip ti. Bu  b o la n in g  niyati b u z u q ,  k o ‘ngliga  sh a y to n   uya 
q u rg a n ,  d eb  o ‘yladi  o ‘z ic h a  T o lib jo n .
Soyga tu sh ib  sh a rsh a ra la r tag id a birpas dilxiralikni  y o zm o q ch i 
b o ‘lib  tu rg a n   e d i,  p a stlik d a n   «N iv a» n in g   o T la b   ch iq a y o tg a n in i 
k o ‘rdi.  K im   boMdi  e k a n ?   M irvali  hali  T o s h k e n td a n   q ay tm a g a n . 
K uyovim  b u n a q a   m a sh in a d a  y u rm ay d i.  B iron o ‘tk in c h i  m a sh in a  
b o 'lis h i  m u m k in  em as.  Bu yoMning boshi  berk .  X alta y o ‘l.
M a sh in a   sh ag ‘al  t o ‘kilgan  yoMdan  silk in ib -silk in ib ,  T o lib ­
jo n n in g  oldiga kelib to ‘xtadi.  U n d an  buxgalter tushdi. Juda tashvishli 
e d i.  O s to n a d a   o 'tir g a n   A z iz b e k k a   g ‘a la ti  b ir  q a ra b   q o ‘y d i-
137

d a   T o lib jo n n in g   tirsag id an   o lib   c h e tg a   to rtd i.  T o g ‘o lc h a   tagiga 
kelishdi.
—  B iron  y o q q a  ketib  q o lm a d in g iz m i,  d eb   tash v ish d a  e d im . 
X ayriyat,  sh u   y erd a  ek ansiz.  Ish la r c h a to q ,  T o lib jo n   uka.
—  N im a  g ap   b o ‘ldi?  —  d e d i  x av o tirlan ib   T o lib jo n .
—  M irvali  T o sh k e n td a .  N im a   q ilish im izn i  b ilm ay  oldingizga 
k eld im .B o d o m g u lo ‘zini osib q o ‘yi pti. N im a   qilam iz,  M irvalining 
kelishini  k u ta m iz m i  yo ...  H a y ro n m a n ,  m a rk a z d a   u n i  h ech   kim  
tanim aydi.  H am m a qarindosh-urug‘lari qishloqda.  Qayerga ko‘mish 
kerak?!  E ndi  m a sla h a t sizd an .
T o lib jo n   o ‘ylan ib   q o ld i.  B odom gul  q a rin d o s h -u ru g ‘larin in g  
yuziga oyoq tirab,  Mirvaliga elakishib ketib qolgan.  Q ishloqda  uning 
n o m in i h a m  a ta m a y  qo'y ish g an  edi. Jan o zasin i shu yerda o ‘qishga 
k o ‘n ish arm ik an ?
—  M u n d o q  qilsak,  —  d ed i  T o lib jo n .  —  H a r q a n c h a   m aslah at 
b o ‘lsa,  q ay n o n a sid a n  c h iq ad i. J u d a  d o n o ,  b a m a ’ni  k am pir.  0 ‘sha 
n im a desa, shu boMadi.  Ikkovi A zizbeklar uyi to m o n  yura boshladi. 
Tolibjon shu topda ju d a  chiroyli xalq maqolini esladi: «Yog1 yalaganda 
yot,  q o n   yalaganda q a rin d o sh  y o n in g d a p ay d o  boMadi».
Azizbek o ‘rnidan turib, ularga yoM berdi.  U  ikkoviga ham  hayron 
q a ra b   tu ra rd i.  K im   b ilad i,  u n in g   x ay o lid an   n im a la r  o 'td i  ek an . 
B a lk i,  u  b u la r   d a d a m n in g   d a r a g in i  to p ib   k e ld ila r m i,  d e b  
o ‘y layotganm ikin?
B ech o ra d a d a sid a n  ju d o  boMgani  y e tm a g a n d e k ,  en d i  o n a d a n  
h a m   ayrildi.  Q arib ,  an a   k e ta m a n ,  m a n a   k e ta m a n ,  d eb   tu rg an  
buvisi  ham   o la m d a n  o ‘tib ketsa,  kim  bilan q o ladi? Q ay o q q a b o ra - 
di? N im a  qiladi?
K a m p ir  a y v o n d a  q u ritilg an   to g ‘  ra y h o n in i  u q alab ,  c h o 'p -  
xaslardan tozalab oMirardi.  Bosh ko'tarib, Tolibjon bilan buxgaltem i 
k o ‘rd i-y u ,  yuzida allaq an d ay  q u v o n ch g a o ‘xshash b ir n im a paydo 
boMdi.
—  S a n d iq n i o ch av eray m i? G ‘o y ib im d an  x a b ar to p ib  kelganga 
o ‘xshaysizlar.
Lekin kelganlar chehrasida taskin beruvchi biron belgi sezilmadi. 
Tashvishlanib o ‘m id a n  tura boshladi.  Buxgalter Azizbekka o ‘girildi:
—  S en b irp as k o ‘ch ag a ch iq ib  tu rgin.
A zizbek jo y id an  qim irlam adi. Tolibjon  kam pirning yoniga kelib 
y elkasidan  b e o z o r b o sib ,  oM irishga  u n d a d i.
K a m p ir saro sim a d a  edi.
138

—  T o ‘g ‘risini  ay tin g lar,  y a sh irm a n g la r,  R av sh an b eg im   bu 
y o ru g ‘  ja h o n d a   b o rm i?  
B or  boMsa,  b o r  d e n g la r,  y o ‘q  b o 'lsa , 
y o lq d englar.  K utaverib k o ‘zlarim  t o ‘rt  boMgan.
T o lib jo n   u c h u n   b u   s h u m   x ab arn i  aytish  n ih o y a td a   qiyin  edi. 
Oxiri  k am p irg a yuzlandi.
—  E n a ,  n ev aran g iz  k o ‘ch ag a  c h iq ib   tu rsin ,  u n i  o ld id a   ay ta- 
d ig an   gap  e m as  bu.
—  B or,  b o la m ,  b o r.  Bir  ay lan ib   kelgin.
B iroq A zizb ek  q a n d a y d ir falo k atn i  sezg an d ek  ketgisi y o ‘q.  U 
k a tta   e n a sin in g   h a m   g ap in i  o lm ay ,  q ay sarlik   qilib  oMirib  oldi. 
N oiloj  q o lg an  T o lib jo n  y e rd an   k o ‘z u z m a y  gap ira boshladi.
—  E n a jo n ,  en d i  q a n d o q   q ilam iz.  B od o m g u l  p e sh o n am izg a 
sig‘m adi...
U n in g  gapi  o g ‘zida q oldi.  A zizbek sap ch ib  o ‘rn id a n   tu rd i-y u , 
qafasga tushgan sherd ek  o ‘kirib yubordi.
—  D ay u s,  day u s Vali  to g ‘a!  M irvali to g ‘a dayus...
B uxgalter  u n in g  qoM idan  y u lq ib   to rtib   oM qazdi.
—  0 ‘zingni  bos,  bola!  S ab r  qil.  K o ‘zy o sh larin g   hali  kerak 
boMadi.  E n d i  sen  k a tta  yigit boMib q o lg an san .  Sabrli  boM!  Senga 
m aslahat solgani  kelganm iz.  E s-hushingni yigMb,  gapga q u lo q  sol.
T o lib jo n   uzilib  qolgan  g a p n i  uladi:
—  E n ajo n ,  siz x o n a d o n n in g  kattasisiz.  Siz  n im a desan g iz,  shu 
boMadi.  Y o ‘q,  o ‘sh ay o q d a dafn qilib y u b oraveringlar,  desangiz...
K a m p ir  u n in g   g ap in i  boMdi:
—  U n d a y  em as.  B odom gul b u   uyga y o r-y o r b ilan  kelin  boMib 
tu sh g an .  T alo q  olgan  em as.  S hu  uydan  ch iq azam iz.  Y u v ib -tarab , 
g u n o h larid an  forig‘ qilib tu p ro q q a q o ‘yam iz.  F aq at bitta  iltim osim . 
M irvali  ja n o z a g a   k e lm a sin .  K elsa,  o lo m o n   to s h b o ‘ro n   qilib 
yuboradi.
K a m p ir  m u n g ‘ayib,  k ic h k in a g in a   boMib  qoldi.
M aslah at  b ilan   T o lib jo n   shu  y erd a  q o la d ig a n ,  A zizbek  b ilan 
b u x g alter m ay itn i  o lib  kelgani  m arkazga  k etad ig an  boMishdi.
T o lib jo n   uyiga  qay tib   ch iq ib ,  boMgan  v o q ean i  o n asig a  aytdi. 
K a m p ir  n im a la rn id ir  p ic h irla b ,  yuziga  fo tih a  to rtd i.
—  B echora  R isolatning shu bittagina  nevarasidan boshqa  hech 
kimi  yo‘q. T olib bolam ,  m a ’rakaga o ‘zing bosh boM.  H oy, Z aynab, 
yugur,  q o ‘n i-q o ‘shnini chaqir. Y urtga xabar qilishsin.  OMim qursin, 
o M im g in a   q u r s in ,  s h u n a q a   b e m a h a l d a ,  b e m a v r id   k e la d i.
139

Q o q ilg a n n in g   o s to n a s id a n   o ‘ta d i.  Q o q ilg a n n i  q o q ib   y iq ita d i. 
S h o ‘rg in an g   q u rg u r  R iso latn in g   k o ‘rgan  k u n i  o z m id i...
Z a y n a b  sh o sh ib  c h iq ib   ketdi.  O rq a sid a n   b o la la r ergashdi.
Y e tim q is h lo q   d o ‘p p id e k   k ic h k in a g in a   e d i.  B ir  q u m g ‘o n  
q a y n a g u n c h a   a y la n ib   c h iq s a   b o ‘la r d i.  F u q a r o s i  b ir - b ir ig a  
q ayishadigan,  b ir-b irid a n   h am iy atin i  ayam aydigan ah il edi.  T o ‘y- 
h ash am lard a h a m m a  b a ro b ar o y oqqa turardi.  B odom gul b u  sokin, 
fayzli qish lo q n in g  xushovoz bulbuli edi. T o ‘ylarda xonish qilganda 
s h a m o lla r  h a m   to^xtagandek  boM ardi.  Q u s h la r  h a m   q o ‘sh ig ‘iga 
q u lo q   s o la rd i.  K e c h q u ru n la ri  d e y a rli  h a m m a   x o n a d o n la rd a  
m a g n ito fo n   q o ‘yi!ar,  u la rd a n   fa q a t  va  fa q a t  B o d o m g u ln in g  
q o ‘sh iq la ri  e sh itila rd i.  Q ish lo q   te p a sid a   B o d o m g u ln in g   ovozi 
to sh la rd a n ,  so y lard an   o sh ib   suzib  yu rard i.
U  Y e tim q ish lo q n in g   bulbuli  ed i.  M irvali  uni  qafasga  solib, 
bandi qilib olib ketg an d an  b u y o n  q ishloq huvillab,  fayzsiz,  m ungli 
b o ‘lib   q o lg a n d i.  B o r a - b o r a   y u r tin i  u n u tg a n   B o d o m g u ld a n  
q is h lo q lik la m in g   h a m   k o ‘ngli  q o ld i.  U n i  u n u ta   b o s h la s h d i. 
Y etim q ish lo q  ayollari sh a ’n in i bulg‘ag an ,  u larn in g  boshlarini xam  
qilg an   B od o m g u l  n a z a rd a n   q o ld i.  U n in g   q o ‘sh iq lari  yozilgan 
m ag n ito fo n  len talarin i  to k c h a la rd a  c h a n g  bosdi.
Tolibjon uni  ko‘rm agan, q o ‘shiqlarini ham  eshitm agandi.  Faqat 
ta ’rifi u z u q -y u lu q  qulogMga c h a lin g a n  p a y tla r b o ‘lgandi.
A zizbeklar hovlisi xotin-xalajga to ‘lib ketdi.  Eshik tashqarisida 
y e tti-sa k k iz   e rk a k  jim g in a  T o lib jo n n i  k u tib   tu rish ard i.  M aslah at 
bilan birovini qabristonga, birovini g ‘assolga,  birovini O qsoqolning 
hujrasidagi  m a h a lla n in g   sa m o v a rin i,  c h o y n a k -p iy o la la rin i  olib 
kelishgajo‘natishdi.
K am p ir qabristo n g a kelayotgan yigitni to ‘xtatib, sh u n d ay  dedi:
—  G o T k o v g a   ta y in la n g la r,  q azig an   g o T   y o n id a n   ikkita  jo y  
o lib  q o ‘ysin.
H e c h   kim   u n d a n   nega d e b  so ‘ram adi.
DoMana tagidagi toshda yetti-sakkiz chol hassasiga bag‘rini berib 
jim g in a oMirardi.  Ich k arid an  c h iq q a n  yigit T olibjonga dedi:
—  K afanlik kerak.  B ironta bolani  m agazinga yuboring.
U larg a q u lo q  solib tu rg an  c h o l h assa d a n  b ag ‘rini  uzib  dedi:
—  Q id irm a ,  h e c h  q a y d a  kafanlik  y o ‘q.  B ir ta b a rm k  z o t  q azo  
qilg an d i, besh  k u n  b u ru n .  B u tu n   ray o n n i q id irib  to p o lm ag an m iz. 
Y aqin  t o ‘rt  yildirki,  o b last  m ag azin larig a  su rp   k elm ay   q o ‘ygan. 
M u rd an i jo y n am o zg a kafanlaganm iz.
140

T o lib jo n   h a y ro n   boMdi.  N a h o tk i,  o lti  m illio n   to n n a   paxta 
to p sh irib ,  b itta  kafanlikka z o r boMsa...
—  E h tim o l,  k afanlikning keragi  h a m  boMmas.  0 ‘z jo n ig a  qasd 
qilganga ja n o z a  buyurm aydi.  M urdasi h a m  yuvilm aydi.
Bu  g a p n i  ay tg an   kishiga  h a m m a   b a ro b a r o ‘girilib  q arad i.  Bir 
c h o l  o ‘rn id an  tu rib ,  u n g a o ‘d a g ‘aylab  ketdi:
—  B uyuradi,  ja n o z a   buyuradi!  B o d o m g u ln in g   ja m i  g u n o h - 
larini  ta n g rid a n   s o ‘rab   o lam iz.  U n i  o ‘z jo n ig a   qasd  qilishga  kim  
m a jb u r  q ilg an in i  bilib  tu rib m iz.
O T irg an lar,  t o ‘g ‘ri,  t o ‘g ‘ri  deyishdi.  Shu  g a p n i  aytgan  kishi, 
« taom ilni ay td im -d a» , deya ch etg a chiqdi.
C h o l  t o ‘g ‘ri  ay tg a n   e k a n ,  k a fa n lik   q id irib   k e tg a n la rn in g  
h am m asi q u ru q  qaytishdi. T olibjon  Z ay n ab n i ch aq irib ,  en d i  n im a 
q ilam iz,  d eb   m a sla h a t  soldi.
—  R isolat  a y a m d a n   so ‘rab  k o ‘ray -ch i.
Z a y n a b   sh u n d a y   d eb   ichkariga  kirib  ketdi.  K a m p ir  h a m o n  
o ‘tirg an  jo y id a  p ich irlab ,  tc b ra n a rd i...  Z a y n a b  unga  h ech   qayerda 
k afanlik  y o ‘qligini  aytdi.  K a m p ir  Ь1фа8  jim   q o lg a n d a n   keyin 
c h o ‘ntagi  o g ‘ziga  q ad alg an   t o ‘g ‘n a g ‘ich in i  tim irsk ilan ib   c h iq aza 
boshladi.  K attak o n  kalit olib Z aynabga uzatdi.
—  Ich k arig a  kir.  M e h ro b d a n   t o ‘sh ak larn i  tu sh irib ,  san d iq n i 
och!  Ich id a oNim likka atagan tu g u n im  bor.  O lib chiq!
Z ay n ab  ichkariga kirib  ketdi.  Bir ozd an   so ‘ng sandiq qulfm ing 
d a ra n g la g a n i  e sh itild i.  Z a y n a b   tu g u n c h a   k o ‘t.arib  c h iq d i-d a , 
k am p irn in g  oldiga q o ‘ydi.
—  0 ‘zin g   och!
Zaynab tugunni yecha boshladi.  Ichida bir kafanlik surp, qog‘oziga 
ara b   alifb o sid a  « G u ljah o n »   d e b   yozilgan  so v u n ,  b ir  sh ish a  atir, 
quritilgan  ray h o n ,  elliktacha d a stro ‘m o l va yana qog‘ozga o ‘ralgan 
n im a d ir b o r edi.  Z ay n ab  u n i  h a m  o ch d i.  0 ‘n ta  qizil o ‘ttiz  so ‘m lik 
pul.  Y uvg‘uvchiga  a talg an   ikki  kiyim lik  sa tin ,  b itta   p e sh o n a b o g ‘ 
b o r edi.  Z a y n a b   kam pirga:
—  E n a, b u  p u lla r en d i o ‘tm aydi.  P ul alm ash g an ig a o ‘ttiz  besh 
yil  boMay  d e y a p ti-k u ,  —  dedi.
K a m p ir u n in g  gapiga  parvo q ilm ad i.
—  N e g a  o ‘tm a s ek an ?  S h u   p u l  s h o ‘ro n ik im i,  o ‘ta d i,  —  dedi. 
—  H am m asin i o b o r, g ‘asso ln in g  qoMiga ber.  Q azoyim   yetsa,  yurt 
b ir am a lla b   k o ‘m ib   q o ‘yar.  0 ‘lim n i  k u tg an   oM m aydi,  k u tm ag an
141

o 'la d i.  Q irq  y ildan  beri  an a   oM am an,  m a n a   o ‘la m a n ,  d ey m a n . 
Q a n i,  o ‘lim   o ‘lg u r  kela  qolsa.
S oat  u c h la rd a n   o sh g an d a  m ay itn i  olib  kelishdi.  Sovxoz profi- 
laktoriyasining vrachi  S e d o n a  bilan b ir h a m sh ira d a n   bo sh q a  hech 
kim  kelm adi.  C hoyshabga  o ‘ralgan  B odom gulning jasad in i hovliga 
olib  kirganlarida  h a m ,  u n i  uyga olib o ‘tay o tg an larid a  ham   k am p ir 
o ‘rn id a n   tu rm a d i,  q a ra m a d i,  p ic h irla b   o ‘tirav erd i.  G ‘assol  x o tin  
yuvib,  k afan lab  boM gandan  key in g in a  uyga  kirib,  B o d o m g u ln in g  
y u z in i  o c h is h n i  b u y u rd i.  O d a td a ,  y u v ilg a n   ja s a d n in g   y u zi 
och ilm asd i.  K a m p irn in g  g ap in i  ikki  qilish m ad i.  O ch ish d i.
K a m p ir  M irvali  yoMdan  u rg an   k u n d a n   b o sh lab   u n d a n   h a z a r 
qildi.  Y uvuqsiz,  d eb   b iro n   m a rta   b o ‘lsin  b etig a  q a ra b   q o ‘y m ad i. 
Q o ‘lid an  o v q at y em ad i.  K ir-c h irin i  h a m ,  y e m a k -ic h m a g in i  h a m  
b o ‘lak  qildi.  E n d i  B od o m g u l  b u tu n   g u n o h la rid a n   fo rig 1  boNib, 
abadiy uyquda yotardi. Jam i gunohlari, el-yurt oldidagi yuzqaroliklari 
jo n i b ilan birga ta n in i  ta rk  qilgan edi.  K am p ir yuvilib  pok boMgan 
kelinining peshonasidan siladi.  Engashib,  manglayiga asta lab tegizdi. 
N im ad ir deb pichirladi.  K o'zlaridan ikki-uch yosh tom chisi  kafanga 
tushdi.
B odom gul  —  yangi  kelin  boMib  tu sh g a n   n ik o h   to n g id ag id ek , 
nihoyatda chiroyli boMib ketgandi.  Q izillik qochgan o p p o q  betidagi 
m oshdek xoli yanada qorayib k o ‘rinardi.  Q oshlari zulukdek qotgan. 
Y u m u q  qovoqlari  uchidagi u zu n   k ipriklari  bir-biri b ilan jip sla sh ib  
ketgan  edi.  A tro fd a  ay o llar  faryod  u rib ,  ay tib   yigM ayotgan  shu 
d aq iq alard a k am p ir  B odom gulning kelin  boMib tush g an   paytlarini 
eslayapti.  E rtalabki  k elinsalom .  B od o m g u l  h a rir  p a rd a   y o p in ib , 
eng  a w a lo ,  q ay n o n asig a  salo m   qildi.  E n g ash g an d a  y elk alarid an  
oshib tu sh g an   s o c h p o p u k la r u ch id ag i  q o ‘ngM roqchalar b ir-b irig a 
urilib, ja ra n g la b   ketdi.  Q a y n o n a  beqiyos ch iro y li  k elin n in g  yuzini 
o chib, b ir dam  to m o sh a qildi.  B odom gulning yuzi sh arm -h ay o d an  
lov-lov  y o n a r  ed i.  K ip rik   koMarib  q ay n o n asig a  b e tla b   q a ro l- 
m adi.  L ab lari,  k ich k in ag in a  lablari  q im irlad i.  A ssalo m ,  d e d im i, 
n im a d ir  d ed i.  K a m p ir  u n in g   y elk alarin i  silab ,  baxtli  boMing, 
b o la m ,  q o ‘shgani  b ilan  q o ‘sh a  q arin g ,  d eb   m an g lay id an   o ‘pdi. 
B o d o m g u ln in g   p esh o n asi  q izib  k etg an ,  q a y n o n a n in g   lablarini 
kuydirgudek edi.
K a m p ir  en d i  u n in g   m u zd ek ,  sovib  q o lg an   p e sh o n asig a  lab 
tegizdi.  Payvasta q oshlarini siladi.  K eyin qaltirab:
142

—  K apalak  kiygan  k elad i,  kafan  kiygan  k etad i,  —  d eb   p ic h ir­
ladi.  —  K ap alak   kiyib  k e lg a n d in g ,  b o la m .  E n d i  k afan   kiyib 
ketyapsan.  Asli,  bu  kafan  m enga atalgan edi.  Q an d o q   qilay, bu jo n  
o ‘lg u r ch iq a v e rm a sa.  G u n o h la rin g n i  g a rd a n im g a   o ld im ,  bolam . 
D o ‘zax o ‘tla rid a   m e n   kuyay.  S en h u r-g ‘ilm o n la rg a  q o ‘shilib  ket. 
K afanim ni  senga b erdim .  Pokiza tanga atalgan k afan im n i b erdim . 
T in c h   yot,  b o lam .  O rq a n g d a n   hech   kim   to sh   o tm a y d i.  B iron 
o g ‘iz  y o m o n   g ap   ay tm ay d i.  K o ‘zim   tirik   e k a n ,  seni  y o m o n o tliq  
q ilm a y m a n .  T o n g -sa h a rla rd a   tilo v at  qilib ,  g u n o h la rin g n i  s o ‘rab 
o la m a n .  B o la m ,  m e n i  q a r g ‘a m a .  M e n d a n   ro z i  b o i i b   k et. 
Ravshanbekkinam ningjasadi topilsa, yonginangga yotqizam an.  Biiga 
b o ‘lasizlar,  keyin  m e n   h a m   y o n in g larg a  b o ra m a n .
K a m p ir  q a ltira b   y o n b o s h ig a   o g ‘ib  k e td i.  X o tin la r  suy ab  
rostlashdi.  QoMtigNdan  k o ‘tarib ,  tashqariga olib c h iq a  boshlashdi. 
K a m p irn in g   ikki  q o ‘li  o p p o q   kafanga  c h u lg ‘an g a n   B odom gul 
tom onga c h o ‘zilgancha ketardi.
Bu to g ‘larda kiyikdek yugurgan, sh am o ld ek  yelgan, b u lbuldek 
n o la   q ilg an ,  h a r  b a h o r  to g 1  yonbagN rlarida  lov-lov  y o n ad ig an  
lola gulx an larid ek  k o ‘zlarni y ash n atg an ,  to 'y la rg a  fayz kiritadigan 
—  b u tu n   q ish lo q n in g  erk a  k elinchagi  B o d o m g u ln in g  ta b ia t faqat 
b ir  m a rta g in a   y aratish i  m u m k in   boMgan  c h e h rasig a  en d i  p a rd a 
to rtilg a n  edi.
Oftob og‘ayotganda tobutni yelkaga olishdi. Azizbek oldinda belini 
bog1 lab borardi.  N e c h a  oylardan beri to k c h a d a  ch an g  bosib yotgan 
le n ta la r  y a n a   m a g n ito fo n g a  q o 'y ild i.  T o   q ab risto n g a   y etg u n c h a  
xonadonlarda tobut eshik oldidan o ‘tishi bilan m agnitofon q o ‘yishar, 
B o d o m g u ln in g  c h irm a n d a  jo 'rlig id a  ay tg an   m ungli q o ‘sh iq lari to 
qabristongacha kuzatib borardi.  Bodom gul xuddi o ‘z janozasida o 'zi 
faryod  urib,  aytib yigM ayotganga o ‘xshardi.
K u n   b o tish   ufqi  alv o n   n u rla rin i  c h o 'q q ila rg a   sa n c h ay o tg an  
c h o g ‘i  B odom gulni tu p ro q q a  q o ‘yishdi.
H a r  y u rtn in g   m a sh h u r  b ir  n im asi  boMadi.  P arijn in g  ja h o n g a  
m a sh h u r  Eyfel  m in o ra si,  S a m a rq a n d n in g   d u n y o n i  lol  q o ld irg an  
R egistoni,  B uxoroning bulutlarga boshi  qadalgan  M inorai  K aloni, 
Y e tim q ish lo q n in g   b itta -y u   b itta   sh u   erk a  B o dom guli  b o r  edi. 
E n d i  u  y o ‘q.  Y e tim q ish lo q  yan a b ir m a rta  y etim  boMib qoldi.
Mirvali uch k u ndan keyin T osh k en td an  qaytdi.  BoMgan voqeani 
e sh itib ,  e sa n k ira b   q o ld i.  U  c h in a k a m ig a   B o d o m g u ln i  yaxshi
143

ko‘rarm idi?  U lar o ‘rtasidagi  m unosabat  m uhabbatm idi?  H ar qalay, 
M irvali  B odom gulni  b iro n   kun  k o ‘rm ay qolsa,  k o ‘ngli  u to m o n g a  
talpinaverardi.  Bii^ga bo ‘lgiin paytlarda dunyoning jam i tashvishlarini 
un u tib ,  b ag ‘riga singib ketardi.
M irvali yuragi  betlab kunduzi Y etim qishloqqa kelolm adi.  Q osh 
qorayganda m ashinani pastlikda qoldirib,  piyoda qabristonga keldi. 
Hali oy ko‘tarilm agan.  G o ‘rkovning hujrasida chiroq yonib turardi. 
M irvali  g o ‘rkovga  u c h ra b ,  B o d o m g u ln in g   q ab rin i  k o ‘rsatish n i 
s o ‘radi.  0 ‘t - o ‘la n la r  o ‘sib  ketg an   g o ‘rlarn in g   k o ‘pi  o ‘pirilg an , 
yoz  o ‘rtasi  b o iis h ig a   q a ra m a y ,  d arax tlari  b arg   ta sh la g a n ,  tosh 
sag ‘a n a la r  tag id a  s h a m la r  lip illa b   y o n a y o tg a n   v ah im ali  q ab ris- 
to n d a  g o ‘rkov  M irvalini  e rg a sh tirib  b o ra rd i.  U  y angi,  ustiga atigi 
bittagina hassa sanchilgan  q a b r old id a t o ‘xtadi.  Bu  B odom gulning 
g o ‘ri  edi.  M irvali  q a b rn in g  o y o q  to m o n id a  ju d a   u z o q  c h o ‘kkalab 
o ‘tird i.  Bir o g ‘iz  h a m   s o ‘z  a y tm a d i.  B iron  m a rta   b o ‘lsin  b o sh in i 
ko‘tarib atrofga qaram adi.  Shu engashganicha qim irlam ay, m unkayib 
o ‘tirav erd i.  T ik  tu ra v e rib   o y o g ‘i  to lg an   g o ‘rkov,  k etish in i  h a m  
ketm asligini  h a m   b ilm ay ,  ogN rligini  d a m   o ‘ng  o y o g ‘iga,  d a m  
c h a p   o y o g ‘iga  ta sh la b ,  M irv alin in g   o ‘rn id a n   tu rish in i  b e to q a t 
boMib  k u tard i.  O xiri  M irvali  ikki  tizzasiga tira lib  o ‘rn id a n   tu rd i, 
g o ‘rkovga eigashib darvozaxona to m o n  yura boshladi.
U   k e ta r o ld id a  g o ‘rkovga  sa n a m a sd a n   b ir d a sta   p u l  tu tq a z d i. 
H e c h   n arsa  d e m a d i.  A ftid a n ,  g o ‘rkov  n im a   q ilish in i  o ‘zi  bilsa 
kerak, bo sh   irg‘ab o rq asid an  q a ra b  q oldi.  M irvali u zo q lash g an d an  
keyin,  u  h u jrad an  sh am   olib  ch iq ib ,  yan a  B o d o m g u ln in g  boshiga 
bordi.  S h am n i yoqib, birpas q a ra b  tu rd i-d a ,  so lng qurigan o ‘tla m i 
shitirlatib orqasiga qaytdi.
B o y o ‘g ‘lin in g   x u n u k   o v o zi  e sh itild i.  O y  k o 'ta rilis h i  b ilan 
chirildoqlar bazm i boshlandi.  0 ‘pirilgan g o ‘rlardan bir-birini quvib 
yovvoyi  m u sh u k la r  ch iq d i.  U la rn in g   k o ‘zlari  k u m u sh   tan g a d e k  
k o ‘k im tir  sovuq  n u r  boMib  u zo q   o ‘c h m a y   tu ra d i.
Y e ttin ch i  la m p a  a ra n g  y o ritib  tu rg a n   h u jra d a  g o ‘rkov Q u r ’o n  
tilovat qilardi.
144

Ikkinchi  qism