Qishloq xo‘jaligi uchun ajratilgan maydonlardan unumli foydalanishda, avvalo

 
8-jadval. 
( )
h
f
K =
 bog‘liqlikni hisoblash jadvali
d
Q
, 
m
3
/s 
b ,
m 
h
,
m 
m
n
ω
,
m
2 
χ
,
m 
R
, 
m 
C
K
,
m
3
/s 
0
K
,
m
3
/s 
 
Yopiq zovurlarning gidravlik hisobi. Yopiq zovurlar, asosan, quvur shaklida 
bo‘lganligi uchun, bunda ham gidravlik hisob bir tekis harakat formulasi yordamida 
amalga oshirilib, hisob quvur diametri (d) ni tanlashdan iborat bo‘ladi, faqat quvurlar 
bosimsiz rejimda ishlaydi deb qaraladi. 
Asosiy hisoblash formulalari: 

---

151
,
v
Q
d
⋅
=
ω
m
3
/s;
,
i
R
C
v
⋅
⋅
=
m/s;
,
4
d
2
⋅
=
π
ω
m
2
; 
,
i
d
2
C
v
⋅
⋅
=
m/s; 
,
4
d
R =
m;
,
4
d
n
1
C
6
1






⋅
=
m; 
,
i
n
d
312
,
0
i
d
C
393
,
0
Q
3
8
2
5
2
1
2
1
⋅
⋅
=
⋅
⋅
⋅
=
m
3
/s; 
bu yerda: 
n
-g‘adir-budurlik koeffitsienti: 
- sopol quvur uchun:
=
n
0,017; 
- beton va temir-beton quvurlar uchun: 
=
n
0,015; 
- asbestsement quvurlar uchun:
=
n
0,013; 
- plastmassa quvurlar uchun:
=
n
0,012. 
Yopiq zovurlarda hisobiy nishablik loyqa cho‘kish tezligi qiymatiga qarab 
belgilanadi. Ular 
(
)
3
,
0
2
,
0
v
−
≥
m/s bo‘lishi kerak. 
Agar yopiq zovurlarning hisobiy nishablik qiymati mahalliy nishablik qiymatiga 
teng qilib qabul qilinsa, u holda ish hajmi juda kam bo‘ladi. 
Yopiq zovurlarda suv tezligi 
2
,
0
v <
m/s bo‘lsa, unda hisobiy nishablik qiymati 
4
3
2
min
cal
d
n
v
36
,
6
i
i
⋅
⋅
=
=
ρ
qilib qabul qilinadi. Bu yerda 
2
,
0
v =
ρ
m/s. 
Gidravlik hisob 
d
Q
, 
i
, 
n
qiymatlari bo‘yicha «
d
» ni aniqlashdir. 
Masala quyidagicha 
yechiladi: «
d
» ga ma’lum qiymatlar berilib, 
,
n
d
312
,
0
K
3
8
⋅
=
m
3
/s suv sarfi xarakteristikasi qiymati aniqlanadi; 
( )
d
f
K =
bog‘liqlik grafigi chiziladi; 
i
Q
K
d
0
=
qiymat bo‘yicha 
( )
d
f
K =
bog‘liqlik 
grafigidan «
d
» qiymat aniqlanadi va u qiymat «
st
d
» bo‘yicha qayta qabul qilinib, 
oldingi bog‘liqlik grafigidan «
st
d
» ga mos keluvchi 
0
K
, 
0
S
qiymatlar qabul 
qilinadi. 

---

152
Quvurdagi suvning haqiqiy chuqurligi va suv tezligi qiymatlari quyidagi 
bog‘liqliklardan aniqlanadi:
,
d
h
st
0
⋅
=
α
m;
,
v
v
tot
0
⋅
=
β
m/s, 
bu yerda 
st
d
-qabul qilingan quvurning diametri, m; 
tot
v
- quvur suvga to‘la 
bo‘lgandagi suv tezligi, m/s;
α
va 
β
koeffitsientlar 9-jadvaldan 
A
qiymat bo‘yicha qabul qilinadi: 
tot
cal
d
Q
Q
A =
, 
bu yerda 
cal
d
Q
-zovurning hisobiy suv sarfi qiymati, m
3
/s; 
tot
Q
-zovur quvurining suv 
o‘tkazuvchanlik qobiliyati, m
3
/s. 
 
9-jadval. 
A
 qiymat bo‘yicha 
α
 va 
β
 koeffitsientlarni qabul qilish 
A
α
β
A
α
β
1,000 
1,06 
1,000 
0,500 
0,50 
1,000 
1,070 
0,95 
1,100 
0,415 
0,45 
0,940 
1,068 
0,90 
1,150 
0,332 
0,40 
0,840 
1,068 
0,85 
1,157 
0,256 
0,35 
0,810 
0,994 
0,80 
1,157 
0,188 
0,30 
0,740 
0,927 
0,75 
1,152 
0,124 
0,25 
0,635 
0,830 
0,70 
1,137 
0,080 
0,20 
0,550 
0,750 
0,65 
1,115 
0,045 
0,15 
0,435 
0,678 
0,60 
1,074 
0,020 
0,10 
0,333 
0,583 
0,55 
1,045 
0,004 
0,05 
0,180 
 
Zovurlarni tik qirqimda loyihalash. Zovurlarning chuqurligi ularni qurish 
jarayoniga qarab, 4 m dan oshmaganligi ma’qul va shu bilan birga zovur uzunligi 
bo‘yicha loyihalangan hisobiy qiymat (
cal
d
h
) dan kam bo‘lmasligi kerak. 
Zovur tarmoqlarini loyihalashda tavsiya etiladigan eng kichik nishablik qiymati: 

---

153
- boshqaruvchi ochiq zovur uchun:
=
i
0,0005; 
- ochiq kollektorlar uchun: 
=
i
0,0003; 
- yopiq zovurlar uchun:
=
d
50-100 mm da
=
i
0,002; 
=
d
125-200 mm da
=
i
0,0015; 
>
d
200 mm da
=
i
0,001; 
Zovurlar tik qirqimda o‘zaro bir-biri bilan nazorat quduqlar yordamida 
tutashganda suv sathlarining farqi eng kamida 
d
8
,
0 ⋅
(
d
-quyi zovur quvurining 
ichki diametri) bo‘lishi; suv chiqarish inshootlari yordamida tutashganda yopiq zovur 
quvurining ostki belgisi bilan ochiq zovur suv sathi o‘rtasidagi farq eng kamida 0,3 m 
bo‘lishi; ochiq zovur ochiq zovur bilan tutashganda suv sathlarining farqi eng kamida 
0,1 m bo‘lishi kerak. 
Zovurlarni bo‘ylama qirqimda loyihalash. Yer gorizontal chiziqlari bo‘yicha 
har bir piket belgisi aniqlanib, ularning bo‘ylama qirqim loyihalari chiziladi. 
Loyihalarning masshtabi yotiq yo‘nalish bo‘yicha M. 1:10000, tik yo‘nalish bo‘yicha 
M. 1:100 bo‘lishi maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Yopiq zovurlarning bo‘ylama qirqimi
. Boshqaruvchi zovurning bo‘ylama 
qirqimini loyihalashda quyidagi ikki holat bo‘lishi mumkin: 
1. Zovurning hisobiy nishablik qiymati mahalliy nishablik qiymatiga teng bo‘lgan 
holat. Bunda zovurning boshi va oxirida ham uning chuqurligi bir xil bo‘ladi. 
2. Hisobiy nishablik mahalliy nishablik qiymatidan kichik. Bunda loyihaviy zovur 
tubi nishabligini hosil qilish uchun loyihalanayotgan zovur o‘rtasiga loyihaviy 
chuqurlik qo‘yiladi va hisobiy nishablik qiymatini hosil qilish uchun zovur 
boshida zovur chuqurligi: 
(
)
min
cal
d
d
d
i
i
2
L
h
h
−
⋅
−
=
′
, zovur oxirida esa zovur 
chuqurligi 
(
)
min
cal
d
d
d
i
i
2
L
h
h
−
⋅
+
=
′′
qilib qo‘yiladi. 
Yig‘uvchi zovur va kollektorlarning bo‘ylama qirqimlarini loyihalashda, avvalo, 
ularning trassasi bo‘yicha bo‘ylama qirqim chiziladi, unda bu zovurlarga kelib 
quyiladigan zovurlarning o‘rinlari belgilanib, dastlab suv sathlari bog‘lanadi, so‘ngra 
zovur tubi belgilanadi va h.k. 

---

154
10.4. Zovur tarmoqlaridagi inshootlar
Zax qochirish tizimidagi inshootlar. Zax qochirish tizimi (ZQT) ning normal 
ish faoliyatini ta’minlash uchun gidrotexnik inshootlar, yo‘llar, himoya daraxtlari va 
foydalanish inshootlari ham loyihalanadi. 
Ochiq ZQTda hosil qilinadigan inshootlar vazifasi bo‘yicha 5 guruhga 
farqlanadi: 
1) boshqaruvchi - kollektorlardagi suv sathlarni, ba’zida suv sarflarni 
boshqarishda xizmat qiluvchi (shluzlar); 
2) o‘tuvchi – kollektorlardan o‘tishda xizmat qiluvchi (ko‘priklar, quvurlar). 
3) tutash – turli suv sathiga ega bo‘lgan kollektorlarni o‘zaro tutashtirishda 
xizmat qiluvchi (suv tushurgi, tezoqar). 
4) himoyalovchi – o‘simlik va hayvonot dunyosini himoyalashga xizmat 
qiluvchi (hayvonlarning suv ichishini va ularning to‘siqlardan o‘tishini 
ta’minlaydigan maxsus ko‘priklar, himoya zonalari, tindirgichlar). 
5) foydalanuvchi – zaxi qochiriladigan maydonlarning suv rejimini nazorat 
qilish va boshqarish uchun xizmat qiluvchi inshootlar (gidrometrik postlar, kuzatuv 
quduqlari, gidromeliorativ stvorlar, suv o‘lchash moslamalari, aloqa va boshqaruv 
vositalari). 
Ko‘priklar.
Zovur tarmoqlaridagi ko‘priklar zovurlardagi suv oqimiga ya’ni, 
ularning suv sathiga to‘sqinlik qilmasligi kerak. Ularning vazifasi bir daladan 
ikkinchi dalaga o‘tishni (avtoulov, qishloq xo‘jaligi texnikasi va h.k.) ta’minlashdir. 
To‘siq va g‘ovlardan o‘tuvchi inshootlar
. Zovurlar sug‘orish tarmoqlari, yo‘llar, 
chuqurliklardan o‘tganda o‘rnatiladi. 
Maxsus inshootlar.
Zovur tarmoqlarida suv sarfini hisobga oluvchi, suv tezligini 
boshqaruvchi inshootlar hisoblanadi. 
Turli maqsaddagi inshootlarni imkoni bor qadar bir inshoot turkumida 
mujassamlash to‘g‘ri yechim bo‘ladi. Shunday inshootlardan biri ko‘prik bilan 
mujassamlangan kollektor tarmog‘idagi boshqaruvchi shlyuzdir (43-rasm). 
Yopiq ZQT da bosh quduq, kuzatuv qudug‘i (44-rasm) va suv chiqarish 
inshootlari (45-rasm) loyihalanadi. 

---

155
43-rasm. Zax qochirish tarmog‘idagi boshqaruvchi shlyuz sxemasi: