Qurbonov f. A. Tarmoq mashinalari puxtaligi

Al, Zr, Ta, Cr, Zn, Te, Co, Ni, Cu, Pt, Ag qatorda tushadi.
Kimyoviy korroziya jarayonlarining intensivligini baholash uchun fizikaviy-
kimyoviy qonuniyatlarni qo‗llashning ushbu misoli materiallarning eskirishi va 
parchalanishi murakkab hodisalari tahliliga tipik yondoshuvdir.
Ekspluatatsiyada mahsulot harakatini bashoratlash va optimal yechimlarni 
tanlash uchun eskirishning ushbu jarayonining vaqtda kechish bevosita 
bog‗liqliklariga ega bo‗lish istakka muvofiq bo‗lsa ham, hodisaning murakkabligi 
ushbu bosqichda bu qonuniyatni olishga imkon bermaydi.
Shu sababli jarayonning eng muhim tomonlarini aks ettiruvchi fizikaviy va 
kimyoviy qonunlar, hamda jarayon intensivligi to‗g‗risida fikr yuritishga imkon 
beruvchi ko‗rsatkichlardan foydalaniladi. Vaqt omili bu yerda yaqqol namoyon 
bo‗lmaydi va sof holda eskirish qonunini olish uchun (ya‘ni t funksiyada) 
materiallar xususiyatlari va holatining o‗zgarishi ushbu jarayon mexanizmini 
yanada ochib berilishi zarur.
Vaqt funksiyasida materialning shikastlanish darajasini baholovchi eskirish 
qonunlari puxtalik masalalarini hal etishning asosidir. Ular eskirish jarayoni 
borishini bashoratlash, uning realizatsiya imkoniyatini baholash va jarayon 

---

125 
intensivligiga ta‘sir etuvchi muhim omillarni aniqlashga imkon beradi. Materiallar 
eskirishi qonunlari bunday bog‗liqliklarning tipik misoli bo‗lib, ular yuzalar o‗zaro 
ta‘siri fizikaviy kartinasini ochib berish asosida eskirish jarayoni intensivligi yoki 
vaqt funksiyasida eskirish kattaligini hisoblash uchun metodlarni beradi va jarayon 
borishiga ta‘sir etuvchi ko‗rsatkichlarni baholaydi. Keyingi yillar izlanishlarini 
tahlil etib qayd etish lozimki, barcha ko‗pincha eskirish yoki parchalanish 
jarayonining borishini ta‘riflovchi qonunlarni vaqt funksiyasi sifatida olishga 
intiladi. 
Masalan, korroziya jarayonining tipik jarayonlarini vaqt funksiyasi kabi 
baholovchi qonuniyatlar aniqlangan, eskirish yoriqlari rivojlanishining tezligini 
baholashga 
harakatlar 
qilishmoqda, 
ekspluatatsiya 
jarayonida 
moylar 
xususiyatlarining o‗zgarishini ta‘riflovchi qonuniyatlar ishqalanish koeffitsienti 
o‗zgarishi, vaqtda polimer materiallar xususiyatlari o‗zgarishi va boshqa 
qonuniyatlar mavjud. 
Fizikaviy-kimyoviy 
jarayonlarning 
ko‗pchilik 
vaqt 
qonuniyatlari 
termoaktivatsion jarayonlar kinetikasini ko‗rib chiqish asosida olinishi mumkin. 
Qattiq jismlar xususiyatlarining o‗zgarishi elementar zarrachalarning harakati va 
qayta guruhlanishi, kristall panjarada ular joyining o‗zgarishi natijasida ro‗y 
beradi. 
Bu energiyasi aktivatsiya energiyasi 
a
E
yuqori energiyaga 
E
ega bo‗lgan 
zarrachalar qismini baholashga imkon beradi (masalan, molekulalar va atomlar 
uchun Maksvell-Bolsman taqsimoti). 
a
E
E

energiyali zarrachalar qismining 
a
E
qiymat va 

haroratdan 
eksponensial bog‗liqligini hisobga olsak, ko‗pchilik fizikaviy-kimyoviy 
jarayonlarning tezligi 

quyidagicha ifodalanishi mumkin:











K
E
c
a
exp
, 
bu yerda: 
c
– jarayon mexanizmiga bog‗liq bo‗lgan doimiy koeffitsient va 
K
– Bolsman doimiysi (

K
– energiya o‗lchamiga ega).

---

126 
Formuladan ko‗rinib turganidek, jarayon tezligi berilgan shartlar uchun 
doimiy va harorat ko‗tarilishi bilan keskin o‗sadi, chunki bunda yuqori energiyaga 
ega zarralar soni oshadi.
Kimyoviy reaksiyalar tezligini aniqlash uchun ta‘sirlanuvchi moddalar 
miqdori yoki kontsentratsiyasining vaqt birligiga o‗zgarishini baholash zarur. 
Kimyoviy reaksiyalarning kechishi eski kimyoviy bog‗lanishlar parchalanib 
yangilari hosil bo‗ladigan molekulalar yoki atomlarning to‗qnashuvida ro‗y beradi.
Reaksiyalarning kinetik tenglamalari ularning ko‗chish tezligini aniqlaydi. 
Masalan, dastlabki A moddaning B va D mahsulotlarga parchalanishi, ya‘ni 
D
B
A


eng oddiy reaksiyasi uchun reaksiya tezligi 
ð

dastlabki modda 
konsentratsiyasiga proporsional deb hisoblash mumkin:


z
a
K
dt
dz
ð




, 
bu yerda: 
K
–reaksiya konstantasi (yalpi tezlik); 
a
–ta‘sirlanuvchi moddaning 
boshlang‗ich konsentratsiyasi; 
z
–reaksiyada hosil bo‗luvchi mahsulotlar 
konsentratsiyasi. 
Natijada differensial tenglamani hosil qilamiz: 
Ka
Kz
dt
dz


, uning yechimi 
)
1
(
Kt
e
a
z



bo‗ladi.
Shunday qilib, eskirish jarayonlarida (
z
U

) element shikastlanishi 
darajasini baholay oladigan hosil bo‗luvchi 
z
mahsulotlar konsentratsiyasi 
eskponensial qonun bo‗yicha o‗zgaradi va 


t
da 
a
z

. Boshqa jarayon 
jadalroq boradi, keyin esa boshlang‗ich mahsulot kamayishi tufayli sekinlashadi.
Boshlang‗ich mahsulot o‗zgarishi ahamiyatsiz va hisobga olinmasligi 
mumkin bo‗lgan eskirish jarayonlari uchun bu bog‗liqlikning boshlang‗ich 
uchastkasi asosiy rol o‗ynaydi, u to‗g‗ri chiziq bilan approksimatsiyalanishi 
mumkin, ya‘ni 
const
p


qabul qilinadi.
Ishlamay qolishlar fizikasida eskirish qonunlari asosiy masala hisoblanadi.