Quyosh haqida ma’lumotlar. Protuberanslar. Quyosh chaqnashlari va quyosh “toji”

28-rasm. Quyosh tojining uning aktivligining darajasiga bog`liqligi:
a) aktivligining pasayganida;
b) aktivligining maksimumida
Tojning umumiy shakli Quyoshning aktivlik darajasi bilan bevosita bog`liq bo`lib, u dog`lar sonining maksimumga erishgan davrida Quyosh atrofini, Quyoshning aktiv sohalarining joylashishiga ko`ra, turli xil balandlikda o`raydi, minimum davrida esa kumushrang shu`la ekvator tekisligidagina kattaroq balandlikka ko`tariladi (51-a rasm).
Tojdagi kuzatiladigan o`zgarishlar, jumladan toj strukturasining xususiyatlari, Quyosh atmosferasining tojosti qatlamlarida kechadigan aktiv hodisalar bilan bog`lanishda ekanligini ko`rsatadi. Quyosh tojida kuzatiladigan eng yorug` va radius bo`yicha cho`zilgan oqimlari asosan, fotosferadagi dog`li va mash`alli sohalarning tepasida uchraydi.
Quyosh tojini tashkil etuvchi nurning asosiy qismi uning o`ziga tegishli bo`lmay, balki fotosfera nurlarining Quyosh atmosferasining toj qismida joylashgan zarrachalarda sochilishidan hosil bo`ladi. buni toj va fotosfera spektrlarini solishtirish yordamida bilish qiyin emas. Toj zarrachalarida sochilgan nurlarning qutblanish darajasi bu zarrachalar asosan erkin elektronlardan iboratligini tasdiqlaydi. Hisoblashlar, Quyosh tojida, har kub santimetrga 100 millionga yaqin erkin electron to`g`ri kelishini ko`rsatadi.
Quyoshning radiodiapazonda kuchli nurlanadigan qismi uning atmosferasining toj qatlamiga to`g`ri keladi.
Quyosh energiyasining manbayi. Tabiatning energiya universal qonunidan ma`lumki, energiya saqlanish xususiyatiga ega: u bordan yo`q bo`lmaydi va aksincha, yo`qdan vujudga kelmaydi. Modomiki, shunday ekan, tunda porlayotgan minglab yulduzlar va Quyoshimizning energiya manbayi nimada, degan tabiiy savol tug`iladi. Quyoshning aniqlangan”yoshi” salkam 5 milliard yildi ko`rsatadi. Bunday katta davr davomida tinimsiz nurlanayotgan Quyosh, jumladan, yulduzlarning yo`qotayotgan energiyasi qanday fizik jarayon hisobiga to`latilib turilishi muammosini hal qilish, astronomlarning asriy orzularidan hisoblanardi. Bu to`g`rida turli fikrlar, o`nlab ilmiy gipotezalar tug`ildi. Biroq ulardan ko`pi o`zini oqlamadi. Va nihoyat 1938-1939-yillarga kelib, astrofiziklardan A.Edington, K.Veyszekker va G.Byoteler yulduzlarning energiya manbayi bo`la oladigan yadroviy reaksiyalarining nazariy hisob-kitobini ishlab chiqdilar.
Ma`lumki, atom yadrosini tashkil qiluvchi proton va neytronlar o`zaro juda katta tortishish kuchi (bu kuch yadroviy kuch deb yuritiladi) bilan bog`langan bo`ladi va shunga mos ravishda bog`lanish energiyasi ham juda katta bo`ladi. bordi-yu, shunday bog`lanishdagi atom yadrosiga tashqaridan yana bir proton yoki neytron kira olsa, u yangi yadro hosil qiladi va yadrodan sezilarli energiyaning ajralib chiqishiga sabab bo`ladi. chunki yadro zarrachalariga qo`shilgan yangi zarracha yadro kuchlari orqali ular bilan bog`lanadi. Natijada paydo bo`lgan ortiqcha energiya yadrodan proton yoki neytron bilan, yoxuid electron yoki positron bilan olib chiqib ketiladi.
Bunday hodisa yadroviy reaksiya deyiladi.
Biroq yangi proton yoki neytronning yadroga kirishi osonlikcha bo`lmaydi. Buning uchun kelib qo`shiladigan zarracha atom yadrosiga yadro kuchlari ta`siriga beriladigan darajada yaqin masofaga kelishi (proton uchun esa yadroning itarish kuchini ham yenggan holda) zarur bo`ladi. demak, qo`shiluvchi proton yoki neytron yadro tomon juda katta tezlik bilan (ya`ni energiya bilan) yaqinlashishi lozim bo`ladi. Nazariy hisoblashlar, yulduzlar (jumladan, Quyosh) markazidagi bir necha million gradusli temperatura protonlarga xuddi shunday tezlikni bera olishini, u yerda termoyadro reaksiyasi uchun qulay sharoit mavjudligini ma`lum qildi. Neytronlar esa bunday yuqori temperaturada turg`unligini yo`qotib, yarim soatga yetar-yetmas proton, electron va neytronga parchalanib ketishi va yadroviy reaksiyalarda deyarli ishtirok etmasligini ko`rsatdi.
Yulduzlar markazidagi reaksiya (to`rtta protonning birikib bitta geliy atomi yadrosini hosil qilish) ning uzluksiz takrorlanishi, yulduzning nurlanishi tufayli kosmik fazoga tarqalayotgan energiyasini to`ldirib turadi. Har bir protonning massasi atom birliklarida 1,00813 ni tashkil qilib, to`rtta protonniki 4,03252 bo`ladi. geliy atomi yadrosining massasi ekanligini e`tiborga olsak, u holda mazkur yadroni hosil qiluvchi protonlar atom og`irligining 0,02863 birligiga (4,03252-4,003852=0,02863) teng bu massasi ajraladigan bog`lanish energiyasiga ekvivalent massa bo`lib, u massa defekti deb yuritiladi. Bitta geliy yadrosi hosil bo`lishida ajralgan energiya mashhur Eynshteyn formulasiga ko`ra:
E=mc<sup>2</sup>=1,67·10<sup>-24</sup>·0,02863·(3·10<sup>10</sup>)<sup>2</sup>=4,3·10<sup>-5</sup> erg
ga teng bo`ladi. Bu yerda c=3·10¹⁰ sm/s – yorug`lik tezligi, m – massa defekti. Hisoblashlar, Quyosh markazida shunday yo`l bilan, har sekundda ajralayotgan energiya 4·10²⁶ W ni, ya`ni uning har sekundda yo`qotayotgan energiyasiga teng energiyani tashkil etishini ma`lum qildi.
Hoziqgi paytda to`rt protondan geliy yadrosi hosil bo`lishi haqida ikki ketma-ketlik reaksiyasi ma`lum bo`lib, ulardan birinchisi proton-proton siklli (aynan Quyosh markazida ro`y beradigani), ikkinchisi esa uglerod-azot siklli (ko`pincha yuqori sirt temperaturali yulduzlar markazida kechadigani) deb yuritiladi.